Tashqi ta’sirlarga xususiy yechimlar

363 
mavjud boʻlsa-da, bu qonunlar kuchli amal qilmaydi. Koʻpchilik 
odamlar iflos qilmaydi, chunki bunday qilish, albatta, notoʻgʻri narsa. 
Koʻpchilik bolalarga oʻrgatiladigan “Oltin qoida”ga koʻra, "hammani 
oʻzingdek bil". Bu ma'naviy toʻsiq bizning xatti-harakatlarimiz boshqa 
odamlarga qanday ta'sir etishini hisobga olish kerakligini aytadi. 
Iqtisodiy jihatidan, u tashqi ta’sirni oʻzlashtirish ma’nosini bildiradi. 
Tashqi ta’sirlar uchun yana bir xususiy yechim tashqi ta’sirlarni hal 
qilish uchun tashkil etilgan xayriyalardir. Misol uchun, maqsadi atrof-
muhitni himoya qilish boʻlgan Sierra Club xususiy xayriya bilan 
moliyalashtiriladigan notijorat tashkilot hisoblanadi. Boshqa bir misol 
sifatida, kollej va oliy oʻquv yurtlari bitiruvchilari, korporatsiyalar va 
fondlardan sovgʻalar oladi, chunki ta'lim jamiyat uchun ijobiy tashqi 
ta’sir olib keladi. Hukumat xayriya uchun daromad soligʻiga imtiyozlar 
beruvchi soliq tizimi orqali tashqi ta’sirning bu xususiy yechimini 
ragʻbatlantiradi. 
Xususiy bozor koʻpincha tegishli partiyalarning manfaatlariga 
tayanib tashqi ta’sirlar muammosini hal qilishi mumkin. Ba'zan hal 
qilish turli xil biznes integratsiyasi shaklini oladi. Misol uchun, bir-
biriga yaqin joylashgan olma yetishtiruvchi v aasalarichini olaylik. Har 
bir biznes boshqasiga ijobiy ta'sir etmoqda: daraxtlar gulini changlash 
orqali asalarilar bogʻbonga olma yetishtirishda yordam beradi. Shu bilan 
birga, asalarilar olma daraxtlaridan nektar olib asal ishlab chiqarish 
uchun foydalanadi. Shunday boʻlsa-da, olma yetishtiruvchi qancha 
daraxt ekishga qaror qilishi va asalarichi qancha asalari saqlashga qaror 
qabul qilishida, ular ijobiy tashqi ta'sirni hisobga olmaydilar. Natijada, 
olma yetishtiruvchilar juda kam daraxt ekadi va asalarichi juda oz asalari 
saqlaydi. Asalarichi olma bogʻlarini sotib olsa yoki olma yetishtiruvchi 
asalari qutilarini sotib olsa, bunda tashqi ta’sirlar oʻzlashtirilishi 
mumkin: Har ikki 

364 
faoliyat keyin bir xil firma ichida boʻladi va bu firma daraxtlar va 
asalarilar maqbul sonini tanlashi mumkin boʻladi. Tashqi ta’sirni 
oʻzlashtirish ayrim firmalarning turli turdagi bizneslarga jalb 
qilinishining bir sababidir. 
Xususiy bozor uchun tashqi ta'sirni hal qilishning yana bir usuli 
manfaatdor tomonlar bilan aloqaga kirishishdir. Yuqoridagi misolda, 
olma yetishtiruvchilar va asalarichi oʻrtasidagi shartnoma juda kam 
daraxt va juda oz ari muammosini hal qilishi mumkin. Shartnoma 
daraxtlar sonini, asalarilar sonini va ehtimol, bir tomonning boshqa 
biriga toʻlovlarini belgilashi mumkin. Daraxtlar va asalarilar toʻgʻri 
sonini aniqlash orqali shartnoma odatda bu tashqi ta’sirdan kelib 
chiqadigan samarasizlik hal qilinishi va ikki tomon uhcun yaxshi 
boʻlishi mumkin. 

Download 7,53 Mb.