Avtonom investitsiyalar grafigi
467
Makroiqtisodiy tahlilda investitsiyalar dinamikasini belgilovchi
omil sifatida real foiz stavkasi qaraladi. Real foiz stavkasi ortishi bilan
investitsiyalar hajmi kamayishini kuzatishimiz mumkin. Chunki
investorlar uchun qarz bahosi ortib, ular koʻrsatadigan foyda normasini
pasaytirib qoʻyadi.
Avtonom investitsiyalarning grafigi investitsiyalar hajmi foiz
stavkasi dinamikasiga teskari proporsional tarzda
oʻzgarishini
koʻrsatadi.
Avtonom investitsiya funksiyasi quyidagi koʻrinishga ega:
I = e - dR
Bu yerda: I – avtonom investitsiya xarajatlari;
e – foiz stavkasi 0 ga teng toʻlgandagi investitsiya xarajatlarining
maksimal hajmi. U tashqi iqtisodiy omillar, resurs imkoniyatldari, yer,
foydali qazilma boyliklari va boshqalar bilan belgilanadi;
R – real foiz stavkasi;
d – investitsiyalarning real foiz stavkasi dinamikasi oʻzgarishga
ta’sirchanligini miqdoriy belgilovchi empirik koeffitsiyent.
Grafikdan e – nuqtasi shuni bildiradiki, banklar nolga teng foiz
stavkasi bilan kredit berganlarida hamda ularning kredit resurslari
cheksiz koʻp boʻlganda ham mamlakatdagi boshqa resurslari
miqdorining cheklanganligi tufayli investitsiya xarajatlari ma’lum
miqdor bilan chegaralanadi.
24.2. Investitsiyalar dinamikasini belgilovchi foiz stavkasidan
boshqa omillar
Investitsiyalar dinamikasini belgilovchi eng muhim omillardan biri
boʻlib kutilayotgan sof foyda normasi hisoblanadi. Agar real foiz
stavkasi bilan investitsiya xarajatlari miqdori oʻrtasida teskari bogʻliqlik
boʻlsa, kutilayotgan sof foyda normasi (KSFN) dinamikasi bilan
investitsiya xarajatlari oʻrtasida toʻgʻri bogʻliqlik bor.
Agarda kutilayotgan foyda me’yori foiz stavkasidan yuqori boʻlsa,
investitsiyalash foydali va aksincha, foiz stavkasi kutilayotgan foyda
miqdoridan yuqori boʻlsa, investitsiyalash foydali boʻlmay qoladi.
468
Misol uchun, zavodga 100000 soʻmlik yangi stanok sotib olindi.
Yangi stanokni qoʻllashdan zavod 10.000 soʻm sof foyda olgan boʻlsin.
Kutilayotgan sof foyda normasi quyidagicha aniqlanadi:
KSFN = 10000 / 100000 x 100 = 10%.
Investitsiya xarajatlari foyda keltirishini aniqlashda nominal foiz
stavkasi emas, balki real foiz stavkasi hisobga olinadi. Real foiz stavka
narxlar darajasining oʻzgarishini aks ettirib, nominal stavkadan
inflyatsiya darajasi ayirmasi koʻrinishida aniqlanadi. Masalan, nominal
foiz stavkasi 16% ga teng boʻlsa, inflyatsiya darajasi yiliga 12% ni
tashkil etsa, unda real foiz stavkasi 4 foizini (16%-12%) tashkil etadi.
Investitsiya xarajatlari dinamikasiga ta’sir etuvchi boshqa quyidagi
omillar ham kiradi:
1. Soliqqa tortish darajasi;
2. Ishlab chiqarish texnologiyalaridagi oʻzgarishlar;
3. Mavjud boʻlgan asosiy kapital miqdori;
4. Investorlarning kutishi;
5. Yalpi daromadlarning oʻzgarishi.
Soliqqa
tortish
darajasining
pasayishi
hamda
yangi
texnologiyalarning paydo boʻlishi kutilayotgan sof foyda normasining
(real foiz stavkasi oʻzgarmagan sharoitda ham) koʻpayishga olib keladi.
Bu esa investitsiya xarajatlarining ortishiga turtki beradi.
YaIM hajmi oshishi korxonalar foydasining koʻpayishiga olib
keladi. Korxona foydasi investitsiyalarning manbai ekanligini hisobga
olsak, bu holatda investitsiya xarajatlari oshadi. YaIM hajmi pasayib
ketganda esa, ya’ni iqtisodiy faollik pasayishi sharoitida boʻsh turgan
quvvatlar mavjudligi tufayli, investitsiya xarajatlari pasayib ketadi.
Ammo YaIMning davriy tebranishlari, innovatsiyalarni doim ham bir
tekisda boʻlmasligi, uskunalarni uzoq muddat xizmat qilishi, iqtisodiy
kutishdagi xavflar tufayli investitsiyalar hajmi barqaror boʻlmaydi.
Oʻzbekiston Respublikasida olib borilgan oqilona makroiqtisodiy
siyosat natijasida yuzaga kelgan qulay investitsiya muhiti yaxshilandi,
jumladan siyosiy va iqtisodiy barqarorlikning ta’minlanganligi, soliq
yukining pasaytirila borishi, bozor infratuzilmasining rivojlantirilishi,
bank tizimining mustahkamlanishi va bank foiz stavkalarining
469
pasaytirilishi, investorlarga keng imtiyoz va kafolatlar tizimining
yaratilganligi
mamlakatimiz
iqtisodiyotiga
jalb
qilinayotgan
investitsiyalar hajmining oʻsishiga olib keldi.
|
