639
importning
oʻsishini
ragʻbatlantiradi
va
savdo
balansini
yomonlashtiradi. Toʻlov balansining taqchilligi yuzaga kelishiga foiz
stavkasining pasayishi sababli kapitalning
mamlakatdan chiqib ketishi
ham ta’sir koʻrsatadi. Lekin egiluvchan valyuta kursi sharoitida
taqchillik saqlanib qolmaydi. Importning oʻsishi va kapitalning oqib
ketishi xorijiy valyutaga talab oshishiga olib keladi va milliy valyuta
qadrsizlanadi.
Bu
qadrsizlanish
mamlakat
eksportchilarining
raqobatbardoshligini kuchaytiradi. Oqibatda savdo balansi yaxshilanadi.
Eksportning ortishi mamlakatimiz mahsulotiga boʻlgan talabning
oʻsishini anglatadi va pul massasining dastlabki oʻsishi natijasida
yuzaga kelgan iqtisodiy yuksalishni yanada kuchaytiradi.
Demak, pul siyosati ichki daromadlarga bevosita (pul
taklifining
oʻsishi orqali) va bilvosita (almashinuv kursining pasayishi hamda
eksportning oʻsishi orqali) ta’sir koʻrsatadi.
Kapitalning oqib ketishiga va oʻz navbatida milliy valyutaning
qadrsizlanishi darajasiga ta’sir koʻrsatgani uchun ham kapitalning
mobilligi muhim ahamiyatga egadir.
Ammo, pul-kredit siyosati murakkab yetkazib berish mexanizmiga
egaligi sababli uning ishlab chiqarish hajmiga ijobiy ta’siri ishlab
chiqarishni kengaytirishning ichki ragʻbatlari (foiz stavkasining
pasayishi) orqali emas, balki koʻproq tashqi dunyo orqali roʻy beradi deb
tasavvur qilish mumkin. Boshqacha aytganda, kapitalning chiqib ketishi
va valyutaning qadrsizlanishi sharoitida
mamlakat mahsulotlariga
talabning oʻsishi uning eksportiga talabning oshishi hisobiga roʻy
beradi. Shu sababli pul siyosatining ichki balansga ijobiy ta’siri oʻziga
xos xususiyatga ega. Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida byudjet-
soliq siyosatining samaradorligini baholash yanada murakkabroqdir.
Ma’lumki, davlat xarajatlarining ortishi ichki va tashqi muvozanatga
ikki yoʻnalishda: daromad orqali va foiz stavkasi orqali ta’sir koʻrsatadi.
Daromadlarning ortishi (multiplikator samarasi orqali) importni
koʻpaytiradi, savdo balansini yomonlashtiradi va milliy valyutaning
kursini pasaytiradi. Davlat xarajatlarining ortishi,
shuningdek, hukumat
olayotgan qarzlarini koʻpaytirayotganligini anglatadi, bu esa foiz
stavkalarining ortishiga olib keladi. Yuqoriroq foiz stavkalari esa
640
xorijdan kapital oqib kelishini ragʻbatlantiradi. Bu esa milliy valyuta
kursini oshiradi va kapital harakati schyotini yaxshilaydi. Yakuniy natija
esa kapitalning mobilligi darajasiga bogʻliq boʻladi.
Kapitalning past mobilligi sharoitida
byudjet ekspansiyasi
daromad orqali koʻproq ta’sir koʻrsatadi. Kapitalning uncha koʻp
boʻlmagan miqdorda oqib kelishi savdo balansining taqchilligini
qoplay olmaydi va oqibatda valyuta kursi pasayadi.
Milliy valyutaning arzonlashishi eksportning oʻsishi uchun qulay
sharoit yaratadi va toʻlov balansining taqchilligini bartaraf qilish
imkonini
beradi.
Eksportning
ortishi,
shuningdek,
byudjet
ekspansiyasining ichki ishlab chiqarishga ijobiy ta’sirini toʻldiradi.
Shu bilan birga kapitalning mobilligi ortib borishi bilan kapital
schyotining toʻlov balansi va valyuta kursiga ta’siri kuchaya boradi.
Kapitalning yuqori mobilligi sharoitida uning oqib kelishi sababli roʻy
bergan valyuta kursining koʻtarilishi tendensiyasi ustunlik qiladi. Bu
eksportning qisqarishiga va savdo balansi taqchilligining ortishiga olib
keladi. Kapitalning katta miqdorda oqib kelishi bu taqchillikni qoplash
va toʻlov balansini muvozanatlashtirish imkonini beradi. Ammo byudjet
ekspansiyasining ishlab chiqarish hajmiga yakuniy ta’siri deyarli
nolga
teng boʻladi. Bunga kuchli siqib chiqarish samarasi mavjudligi, ya’ni
xususiy investitsiyalarni foiz stavkasining oshishi orqali va eksportni
almashinuv kursining oshishi orqali siqib chiqarilishi sabab boʻladi.
Shunday qilib, pul siyosatining ichki daromadga aniq ijobiy
ta’siridan farqli ravishda byudjet-soliq siyosati kapitalning past
mobilligi sharoitidagina samarali boʻladi.
Xulosa yasab, pul va byudjet-soliq siyosatining,
tashqi balansni
saqlab turgan holda ishlab chiqarish hajmiga ta’sir koʻrsatishi nuqtayi
nazaridan, nisbiy samaradorligini baholashimiz mumkin.
Ma’lumki, qayd qilingan valyuta kursi sharoitida ichki monetar
siyosat amalda “falajlangan” boʻladi va faqat byudjet-soliq siyosatigina
samara beradi va bu samara kapitalning mobilligi ortishi bilan koʻpayib
boradi.
641
Suzib yuruvchi valyuta kursi sharoitida ichki ishlab chiqarish
hajmiga, shubhasiz, kapitalning mobilligi qanday boʻlishidan qat’iy
nazar pul-kredit siyosati ijobiy ta’sir koʻrsatadi.
