636
32.3. Qayd etilgan valyuta kursi sharoitida pul-kredit va fiskal
siyosat
Oldingi savolda ta’kidlaganimizdek qayd qilingan valyuta kursi
sharoitida monetar siyosat koʻproq
ichki balans muammosi bilan
aloqador boʻladi. Keltirilgan fikrlarni izohlab berish uchun quyidagi
gepotetik misolni koʻrib chiqamiz.
Mamlakatning barcha tijorat banklari
va Markaziy bankni barcha
xorijiy aktivlar va passivlar toʻplangan yagona bank deb tasavvur
qilamiz. Pul taklifi esa naqd pul va depozitlardan iborat deb qaraymiz.
Bunday gepotetik bankning passivida
pul taklifining barcha
komponentlari (odatda M
2
agregati), aktivida esa bank tizimining sof
xorijiy aktivlari (aktivlar-passivlar, ya’ni xorijliklarning ularga boʻlgan
barcha talablari soʻndirilgandan soʻng mamlakat ega boʻladigan
aktivlar) va sof ichki aktivlar (yoki hukumatga, firmalarga va uy
xoʻjaliklariga sof ichki kreditlar) jamlangan boʻladi.
Sof xorijiy aktivlar mamlakatning valyuta zaxiralariga mos keladi.
Bunday holatda aktivlar va passivlarning tengligi shartini M=R
es
+DS
koʻrinishida yozishimiz mumkin. Bu tenglik pul taklifi ( bank tizimining
majburiyati) valyuta rezervlari (sof xorijiy aktivlar)
va bank tizimining
ichki kreditlari yigʻindisiga tengligini anglatadi. Demak, pul taklifi ham
ichki, ham tashqi omillarga bogʻliq .
Pul taklifining oʻzgarishini ΔM=ΔR
es
+ΔDS koʻrinishida tasvirlash
mumkin. Bu yerda ΔR
es
toʻlov balansining taqchilligi yoki ortiqchaligiga
mos keladi. Tashqi balansni tiklash, oʻz navbatida valyuta kursini saqlab
turish zaruriyati xorijiy aktivlarni sotish va sotib olishni talab qiladi.
Bu esa valyuta rezervlarining koʻpayishi yoki kamayishini keltirib
chiqaradi. Lekin, rezervlarni sotish
barobarida Markaziy Bank
muomaladagi pulning bir qismini chiqarib oladi. Rezervlarni sotib olish
bilan esa pul taklifi hajmini koʻpaytiradi. Shunday qilib, qayd qilingan
valyuta kursi sharoitida M endogen oʻzgaruvchi boʻlib, toʻlov
balansining yuzaga keladigan taqchilligi yoki ortiqchaligiga (ya’ni
almashinuv resursini pasaytirish yoki koʻtarish borasidagi harakatlarga)
bogʻliq boʻladi. Bunday sharoitda iqtisodiyotni rivojlantirish
637
prognozlari
tuzilayotganda
pulga
talab
iqtisodiy
oʻsish va
inflyatsiyaning maqsadli (rejadagi) koʻrsatkichlaridan
kelib chiqib
aniqlanadi. Pul taklifi esa sof xorijiy aktivlar va ichki kreditlar hajmiga
bogʻlangan holda aniqlanadi. Sof xorijiy aktivlar toʻlov balansini tuzish
prognozlaridan kelib chiqib aniqlanadi. Ichki kreditlar hajmi esa qoldiq
prinsipida aniqlanadi hamda hukumat va xususiy sektor oʻrtasida
taqsimlanadi. Xususiy sektorga ichki kreditlar miqdorini oʻzgartirish
uchun pul-kredit siyosatining uchala usuli ham qoʻllaniladi.
Markaziy Bank toʻlov balansining iqtisodiyotdagi
pul taklifiga
ta’sirini valyuta rezervlari oʻzgarishini sterillash orqali neytrallashtirishi
mumkin. Masalan, (toʻlov balansi taqchilligini yoki almashinuv kursi
pasayishini bartaraf qilish maqsadlarida foydalanilishi natijasida)
rezervlar qisqarganida Markaziy Bank ichki aktivlarni pul taklifi hajmi
oʻzgarmasligini ta’minlaydigan darajada koʻpaytirishi mumkin.
Ya’ni: M=
