Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

74 
Talab va taklif nazariyasiga koʻra, maksimal narxning oʻrnatilishi 
mahsulot tanqisligiga olib keladi. 
Maksimal narx oʻrnatilganda bir qator ishlab chiqaruvchilar 
(xarajatlarini maksimal narxda qoplay olmagani uchun) bozordan siqib 
chiqariladi va ishlab chiqariladigan va sotiladigan mahsulot hajmi 
e
Q
dan 
1
Q
gacha kamayadi. Tovarni sotib olishni davom ettirayotgan 
iste’molchilar tovarni past narxda sotib oladilar va ularning iste’mol 
ortiqchaligi oshadi.
Minimal narxning oʻrnatilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga 
kelishiga olib keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda toʻplanib 
qolishiga olib keladi. Bu vaziyat 18-chizmada keltirilgan, ortiqcha 
mahsulot hajmi 
D
S
Q
Q

ga teng. Agar davlat mahsulotni minimal narxdan 
past narxda sotishga ruxsat bermasa, bu yerda ham norasmiy bozor 
vujudga keladi.
 
5.2-chizma.
 Narx minimal boʻlganda mahsulot otiqchaligi. 
 
 
Grafikdagi 
'
E
nuqta ortiqcha mahsulotni norasmiy ravishda 
muvozanat narxdan past narxda (
н
P
narxda) sotilishi mumkin boʻlgan 
vaziyatni koʻrsatadi. 
Shunday qilib, talab va taklif modeli orqali bozor narxlarini 
oʻzgartirishning oqibatlarini chuqur tahlil qilish mumkin.
Faraz qilaylik, tovarga davlat tomonidan maksimal narx 
P
*
oʻrnatildi deylik, ya’ni 
e
P
P

*
(
e
P
muvozanatli narx).
E
E

Q
S
D
P
E
S
E
D
P
e
P
н
P
~
S
Q
e
Q
D
Q
0

75 
Ushbu oshgan ortiqchalik grafikda qoʻsh shtrixlangan 
A
toʻrtburchak yuzi bilan ifodalangan. Lekin bir qator iste’molchilar tovar 
hajmi qisqargani uchun uni sotib ololmaydilar. Ularning iste’mol 
ortiqchaligining qisqarganligi shtrixlangan 
V
uchburchak yuziga teng. 
Demak, iste’molchi ortiqchaligining sof oʻzgarishini quyidagicha 
aniqlash mumkin: 
B
A



ист.
,
(1) 
bu yerda, 
ист.

– iste’molchi ortiqchaligining sof oʻzgarishi. 
Cxizmadan koʻrinib turibdiki, 
B
A

boʻlgani uchun sof iste’molchi 
ortiqchaligi musbat 
.
0
ист.


Endi ishlab chiqaruvchi ortiqchaligini qaraymiz. Bozorda qolib 
ishlab chiqarishni davom ettirayotgan ishlab chiqaruvchilar bozor 
narxidan past narxda 
1
Q
hajmda mahsulot ishlab chiqaradi. Ishlab 
chiqaruvchilar grafikda koʻrsatilgan 
A
toʻrtburchak yuziga teng boʻlgan 
iste’molchi ortiqchaligini yoʻqotadilar. Bozordan siqib chiqarilgan 
ishlab chiqaruvchilar tomonidan yoʻqotilgan ishlab chiqaruvchi 
ortiqchaligi esa 
S
uchburchak yuzi bilan ifodalangan. 
5.3-chizma.

Download 7,53 Mb.