63
3.1-jadval
Mintaqalar bo’yicha asosiy kapitalga kiritilgan
investitsiyalar tarkibi
40
mlrd. so‘m
foizda
2010
2015
2016
2010 y. 2015 y. 2016 y.
O‘zbekiston
33715,3 40737,3
49476,8
100,0
100,0
100,0
Qoraqalp.Res
3840,3
5757,0
3730,2
4,5
14,1
7,5
Viloyatlar:
Andijon
1407,5
1637,8
1882,2
1,8
4,0
3,8
Buxoro
3308,3
3878,4
5822,7
4,1
9,5
11,8
Jizzax
1026,7
1027,9
1252,7
0,6
2,5
2,5
Qashqadaryo
3944,4
5224,3
6334,0
8,4
12,8
12,8
Navoiy
1544,4
1690,7
2839,1
9,5
4,2
5,7
Namangan
1620,0
1926,6
2362,6
2,2
4,7
4,8
Samarqand
2185,7
2767,1
3362,2
2,3
6,8
6,8
Surxondaryo
1377,4
1552,4
1891,8
1,1
3,8
3,8
Sirdaryo
920,4
1001,8
1091,2
1,1
2,5
2,2
Toshkent
3633,9
3929,2
3808,4
8,4
9,6
7,7
Farg‗ona
1963,0
2072,7
2346,8
2,5
5,1
4,7
Xorazm
1220,6
1397,8
1451,4
1,3
3,4
2,9
Toshkent sh.
5642,8
6747,3
10738,7
41,9
16,6
21,7
Ilmiy tadqiqotlarni ko‗rsatishicha, mamlakatimiz hududlariga xorijiy
investitsiyalarni jalb qilishda quyidagi qator muammolar mavjud bo‘lib,
ularning yechimini ishlab chiqishni taqazo etmoqda:
- investitsiya infratuzilmasining yetarlicha rivojlanmaganligi banklar,
investitsiya fondlari va lizing kompaniyalari faoliyatini rag‗batlantirish va
investitsiya loyihalarini amalga oshirishda ularning ishtirokini samarali
yo‗lga qo‗yish;
-tadbirkorlarning biznes-ko‗nikmalari, shu jumladan,
investitsiya
loyihalari bilan ishlash tajribasi va huquqiy bilimlari etarli emasligi;
- hududlarda konsalting, marketing va yuridik xizmat ko‗rsatuvchi
markazlar tashkil etish va foliyatini rivojlantirish;
-investitsiya
takliflari
va
loyixa
texnik-iqtisodiy
asoslarining
belgilangan talablarga javob bermasligi – tadbirkorlarga investitsiya
40
O‘zbekiston Respublikasi Davlat Statistika qo‘mitasi ma‘lumotlari asosida tayyorlandi.
64
loyihalarini ishlab chiqishda tijorat banklari, hududlardagi savdo-sanoat
palatasi va boshqa mas‘ul idoralar tomonidan amaliy yordam ko‗rsatilishini
mahalliy hokimliklar tomonidan tashkil etish va doimiy nazoratga olish;
-loyiha tashabbuskorlari moliyaviy-iqtisodiy holatining nochorligi –
investitsiya dasturlari va hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish
bo‗yicha dasturlarga kiritish taklif etilayotgan loyihalar tashabbuskorlarining
moliyaviy-iqtisodiy holatining maxalliy hokimliklar va tijorat banklari
tomonidan chuqur tahlil qilinishi;
-mahalliy hokimliklarning xorijiy investorlarni hudud to‗g‗risida to‗liq
investitsion muhitga oid ma‘lumotlar bilan ta‘minlashda faol ishtirok
etmayotganligi
– xorijiy investorlarni to‗laqonli ravishda axborot
(investitsiya loyihalari va biznes takliflar bazasi, hududiy matbuot nashrlari,
iqtisodiy tahlil xom-ashyo va mehnat salohiyati to‗g‗risida ma‘lumotlar) bilan
ta‘minlash uchun har bir hudud bo‗yicha ―Viloyat investitsiya salohiyati‖
veb-portalini tashkil etish, investitsiya faoliyatiga oid konferentsiyalar,
seminarlar va taqdimotlar (respublika hududida va xorijiy mamlakatlarda)
o‗tkazish.
Ayrim korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish va uni eksport qilishda
ham mavjud muammolar bo‘lib, ular samarali sa‘y-harakatlarni taqazo etadi:
- xom-ashyo sotib olishga aylanma mablag‗lar etishmasligi – korxonaning
moliyaviy-iqtisodiy ahvolini o‗rganib chiqib, uni moliyaviy sog‗lomlashtirish,
qarzlarini restrukturizatsiya qilish bo‗yicha muvofiqlashtirish ishlarini olib borish
orqali eksport istiqbolini bajarishga amaliy yordam ko‗rsatish;
- qishloq xo‗jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalarda xom-
ashyoning etishmasligi (pomidor, o‗rik, va b.) – ishlab chiqarish kuchlarini oqilona
joylashtirish
va
xom-ashyo
bazasi bilan bog‗liq masalalarni loyiha
tashabbuskorlari bilan birga ishlab chiqish;
- infratuzilmaga oid muammolar, shu jumladan, korxonalarning elektr
energiya, tabiiy gaz, suv va yoqilg‗i mahsulotlari bilan ta‘minlashda uzilishlar
65
mavjudligi – eksportyor korxonalarni uzluksiz ravishda elektr energiyasi va tabiiy
gaz bilan ta‘minlash bo‗yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish va nazoratga olish;
- texnologiya va asbob-uskunalarning eskirganligi, ishlab chiqarilgan
mahsulotning xalqaro standartlarga javob bermasligi va raqobatbardosh emasligi –
texnologik asbob-uskunalarni zamonaviylashtirish maqsadida xalqaro ko‗rgazma-
savdolarda ishtirok etishni ta‘minlash, tejamkor texnologiyalarni tanlash va ularni
moliyalashtirish manbalarini aniqlash;
- korxonalarda marketing xizmatining to‗g‗ri tashkil qilinmaganligi, tovar
ishlab chiqaruvchilarning chet el bozorlari , ishlab chiqaruvchilari va xaridorlari
to‗g‗risidagi ma‘lumotlar bilan ta‘minlanmaganligi, korxonalarda marketing bilan
shug‗ullanuvchi xodimlar bilimining, malakasining etarli darajada emasligi –
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub‘ektlarining ishlab chiqarish hamda
eksport salohiyati, marketing va mahsulotlarni sotishga bag‗ishlangan amaliy
o‗quv mashg‗ulotlari, seminarlar va ko‗rgazmalarni tashkil etishni muntazam
yo‗lga qo‗yish lozim.
Qo‗shma korxonalar faoliyat yuritishdagi yana bir muhim muammo bu
milliy valyutamiz so‗mni barqarorligi va mustahkamligi bilan bog‗liqdir.
O‗zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov ta‘kidlaganlaridek:
―Bugungi eng muhim vazifa valyutamizni baquvvat, dunyoda obro‗li valyutaga
aylantirishdir. U yuksak qiymatga va katta kuchga ega bo‗lishi lozim. So‗mning
barqarorligini ta‘minlash va qadrini oshirish - umummilliy vazifa.
Respublikamizdagi barcha fuqarolarning farovonligi ana shu vazifaning hal etili-
shiga bog‗liq‖
41
.
Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi investitsion loyihalarni, ularning barcha
hujjatlari, texnik iqtisodiy asosini sifatli va talab darajasida ishlab chiqaruvchi
professional loyiha injiniring kompaniyalarining sanoqli ekanligi va yaxshi
rivojlanmaganligi, ularning malakali kadrlar bilan ta‘minlanmaganligi ham jiddiy
muammo bo‗lib qolmoqda. Ushbu kompaniyalar tomonidan ko‗rsatilayotgan
xizmatlar talab darajasida emas. Ular xorijiy moliyaviy institutlar shartlariga mos
41
Karimov I. O‗zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‗lida. T.:O‗zbekiston, 1995, 200-b.
66
kelmaydi, ularning ekspertizada loyihaning asoslanmagan tomonlari-kamchiliklari
ko‗zga tashlanib qolmoqda. Bu loyiha hujjatlarining asosli ravishda
tayyorlanmaganligi, hisob-kitoblarda noaniqliklar mavjudligi bilan izohlanadi.
Xorijiy investorlar mablag‗lari bu kichik biznes va tadbirkorlik sub‘ektlariga
beriladigan beg‗araz insonparvarlik yordami emas. Shuning uchun har bir
tadbirkor loyihaning moliyaviy rejasini tuzishda xorijiy investor o‗rnida o‗zini his
qilishi va shunga yarasha mablag‗lar harakati prognozini to‗g‗ri hisoblab chiqishi
zarur. Boshqacha qilib aytadigan bo‗lsak, xorijiy investor ham mahalliy hamkorga
o‗xshab, ma‘lum vaqtdan so‗ng foyda olish maqsadida mablag‗larini ma‘lum bir
sohaga joylashtiradi. Agar u investitsiya rentabelligiga erishmasa, loyihadan
ko‗zlangan foydani olmasa, xorijiy investorning loyihaga bo‗lgan qiziqishi
susayadi. Bu boshqa investorlarning respublikamizda kichik va o‗rta biznes
sohasiga bo‗lgan fikri, munosabatiga salbiy ta‘sir etishi mumkin.
Shuningdek, respublikamizda o‗z ish faoliyatini amalga oshirmoqchi
bo‗lgan xorijiy investorlarning o‗z majburiyatlarini bajarmaslik holatlari ham
uchramoqda. Xorijiy investorlarning o‗z zimmasiga olgan majburiyatlarini
bajarmasligi, jumladan, qo‗shma korxona nizom jag‗armasiga o‗z vaqtida
badallarni kiritmasligi, badal kiritish va asbob-uskuna yetkazib berish bo‗yicha
kafolatlarni o‗z vaqtida taqdim etmasligi, asbob-uskuna yetkazib berish va montaj
qilishda kamchilik va xatolarga yo‗l qo‗yish holatlari ham mavjud.
Mamlakatda telekommunikatsiya va aloqa tarmoqlari jahon standartlariga
javob bera olmasligi, reklama-axborot ta‘minotidagi taqchillik mavjudligi ham
xorijiy investorlar faoliyat yuritishiga muayyan to‗siq bo‗lmoqda.
Mahsulot bozori, nufuzli raqobatchilarning narx va ishlab chiqarish siyosati,
xom ashyo materiallariga bo‗lgan imkoniyatlar, yangi ishlab chiqarishni tashkil
etish natijasida kelib chiqishi mumkin bo‗lgan ekologik holatni baholash bo‗yicha
ma‘lumotlarning etishmasligi jiddiy muammo bo‗lib qolmoqda.
Mamlakatda qulay investitsion faoliyatni yaratish bo‗yicha amal qilib
kelayotgan qonuniy-huquqiy baza, xorij sarmoyasi uchun yaratilgan imtiyoz va
qulayliklarni targ‗ibot-tashviqot qilish ishlari sust kechmoqda. Joylardagi huquqni
67
muhofaza qilish muassasalari tomonidan respublikada investitsion faoliyatni
tartibga solish va himoya qilish qonuniy bazasiga amal etilishi sust nazorat qilish
holatlari uchramoqda.
Mustaqillik yillarida respublikada xorijiy firmalar va qo‗shma korxonalarni
imtiyozli ravishda soliqqa tortishning e‘tiborga loyiq huquqiy asosi yaratildi,
investitsiya va tadbirkorlikni himoya qilishga doir boshqa choralar ko‗rildi.
Ammo, xorijiy kapitalni jalb qilish holati hozircha yetarli emas, xorijiy kapitalli
kompaniyalarni ochish ishida bir qator kamchiliklar ham mavjud, valyuta
almashtirish operatsiyalarida nomukammallik va cheklanganlik, tadbirkorlik uchun
infratuzilmani takomillashtirish (yo‗llar, aloqa, yuqori toifadagi mehmonlar va
boshqalar), qator mahalliy xo‗jalik tuzilmalari tomonidan imzolangan shartnoma
majburiyatlari va unga bo‗lgan arbitraj yo‗qligi muammosi - Respublika iqtisodiy
voqeligining boshqa salbiy jihatlari xorijiy investitsiyani jadal jalb qilish va uni
zudlik bilan yaxlit erkin iqtisodiy hududga aylantirishga xalaqit bermoqda.
Strategik muhim, birinchi navbatda, infratuzilmani shakllantirish, ishlab
chiqarishni rekonstruktsiya qilish va modernizatsiya etishga qaratilgan loyihalarni
amalga oshirishga ichki resurslarni jalb etishda O‗zbekiston Respublikasi Tiklanish
va taraqqiyot jamg‗armasi alohida o‗rin egallaydi. Mazkur jamg‗armaning tarkibiy
o‗zgarishlardagi tobora ortib borayotgan rolini inobatga olgan holda, yaqin yillarda
uning hisobida 10 mlrd. dollardan ziyod mablag‗ jamlanadi.
Kelgusi yillardagi ustuvor yo‗nilishlardan biri mamlakatimizda, eng avvalo,
jalb qilinayotgan to‗g‗ridan-to‗g‗ri xorijiy investitsiyalar hajmini oshirish, chet el
investorlari uchun kafolatlar yaratish hamda ularning ishonchini mustahkamlash
maqsadida yanada qulay investitsiya muhitini shakllantirishdan iborat.
Ma‘lumki, xorijiy investitsiyalarni muvaffaqiyatli jalb qilish quyidagi uch
guruh omillariga ham bog‗liq bo‗ladi:
- birinchidan, investitsiya quvvatini mavjudligi. Uni tabiiy, mehnat zahiralari,
shuningdek ishlab chiqarish, iste‘mol, moliyaviy, innovatsiya, institutsional va
infratuzilmaviy quvvatlar tashkil qiladi;
- ikkinchidan, mavjud investitsiya sharoitlari muhim ahamiyatga egadir.
68
Bularga: umumiqtisodiy, bozor me‘yoriy-huquqiy, axborot bilan ta‘minlash,
ekologik, ijtimoiy, etnografik va ijtimoiy madaniy sharoitlar kiradi;
- uchinchidan, investitsiya tavakkalchiligi (riski) omillaridir. Ular xorijiy
investorlarning investitsiya quvvati va investitsiya sharoitlarining qulay
afzalliklaridan foydalanish bo‗yicha vazifalariga qarama-qarshi turadi.
Ushbu guruhlar bir-biri bilan o‘zaro chambarchas bog‗liqdir. Misol uchun
yetarli darajada jalb qiluvchi bo‗lmagan investitsiya sharoitlari, hatto yuqori
quvvatli investitsiya loyihlarini amalga oshirish imkoniyatlarini ham pasaytirib
yuboradi.
Bozor iqtisodiyotiga o‗tish sharoitida, davlat ayrim tizimlarni shakllanishiga,
yangi hududlar va ishlab chiqarishni o‗sishida boshlang‗ich manbalarini tashkil
etilishiga yoki ishlab chiqarishni qo‗llab-quvvatlashga e‘tibor qaratish lozim.
Davlat hisobidan
investitsiyalarini
moliyalashtirishda,
ularning
strategik
rivojlanishda ahamiyatga ega bo‗lgan, lekin kelajakda tez samara bera olmaydigan
tarmoqlar va ilmiy tadqiqot ishlarini qo‗llab-quvvatlashga qaratilishi talab
etilmoqda.
Butun dunyoda davlat mablag‗lari asosan yo‗l qurilishi, shahar
obodonchiligi va ishlab chiqarish infratuzilmalarining rivojlanishi kabi umumiy
miqyosdagi ishlarga sarflanadi. Bozor iqtisodiyotining bozor mexanizmi sharoitida
davlatning roli asta-sekin torayib borib, davlat miqyosi darajasidagi vazifalar
qoladi. Ya‘ni, ijtimoiy sohaning boshlang‗ich ta‘limi, sog‗liqni saqlashning tez
tibbiy xizmat ko‗rsatish sohasi, davlat boshqaruvi va boshqalarni moliyalashtirish
budjet hisobida qoladi.
Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, chet el investorlariga turli yengillik va
imtiyozlarni joriy etish bo‗yicha Xitoy davlati tajribasi ham ahamiyatlidir. Xitoy
hukumati investitsiyalar oqimini hududlar darajasida, mahalliy hokimiyatga katta
vakolat bergan holda muvaffaqiyatli muvofiqlashtirib kelmoqda.
Markaziy organlar umumiy investitsiya siyosati doirasida qaysi sohaga
investitsiyalarni yo‗naltirish zarurligini aniqlab beradi. Mahalliy organlar esa, bir
vaqtda investitsiyalarni rag‗batlantirish dasturlarini ishlab chiqadi. Chet el
69
investitsiyalarini jalb etish uchun ―soliq kanikuli‖ va yengilliklari, import ta‘riflari
bo‗yicha engilliklari kabi turlicha rag‗batlantirish usullari ishlab chiqilgan.
Ayniqsa shu yo‘sinda erkin iqtisodiy zonalarda tashkil etilgan korxonalarga
nisbatan bunday engillik va imtiyozlar ko‗p berilmoqda.
Xorij tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, investor uchun ko‘plab shart-sharoitlar
yaratilgan. Xitoy hukumati tomonidan mamlakatning ichki rayonlariga ko‗plab,
xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun, ularga uzoq muddatga soliq to‗lashdan
ozod etish, foydasini har qanday to‗siqlarsiz olib chiqib ketish kabi shart-
sharoitlarni yaratmoqdalar. Mahalliy hokimiyatlar mahalliy iqtisodiyotni
rivojlantirish uchun chet el kapitalini jalb qilishni rag‗batlantirish dasturlarini
markaziy organlarning ruxsatsiz hayotga tatbiq etishlari mumkin.
Jahonning ko‗pgina davlatlarda hududiy investitsiya siyosatidagi moliyaviy-
iqtisodiy imtiyozlarning va yengilliklarning berilishi hududlarning iqtisodiy
rivojlanishlariga zamin yaratmoqdalar.
Respublikamizda ham viloyatlarning, tumanlarning investitsion faoliyatdagi
faolligini va mustaqilligini oshirish hududlarga xorijiy investitsiyalarini jalb
etishda bir muhim mezon bo‗lib kelmoqda.
Jahon amaliyotida investorlarning manfaatlarini himoya qilish va kafolatini
ta‘minlashning quyidagi usullaridan foydalaniladi. Xususan:
- milliy qonuniyatlarning chet el investorlariga nisbatan mos me‘yorlarini
qabul qilish;
- ko‗p tomonlama shartnomalarning me‘yorlarini muvofiqlashtirish; k
- kapital qo‗yilmalarni o‗zaro himoyalash va rag‗batlantirish bo‗yicha
davlatlararo ikki tomonlama shartnomalarni muvofiqlashtirsh;
- aniq olingan investitsiya loyihalari bo‗yicha davlatlararo va xorijiy
investorlar bilan kelishuvnomalarni muvofiqlashtirish.
Respublikamizda bu qayd qilingan usullarning barchasidan foydalanilsada,
lekin bizning fikrimizcha etarli darajada emas.
Yuqorida qayd etilgan xollar, bizning fikrimizcha, respublikamiz investitsiya
faoliyatida mahalliy hokimiyatlarning mustaqilligini va rolini oshirish va maxsus
70
investitsiyalarni rag‗batlantirishning mahalliy dasturlarini ishlab chiqish va
hayotga tatbiq etishni kengaytirish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek hududlarda
investitsiyalarning manbasi sifatida munitsipial va korporativ obligatsiyalarni
muomalaga chiqarish va ulardan oladigan daromadlar bo‗yicha imtiyozlarni
belgilash investitsiya oqimini ko‗paytirishga omil bo‘lishi mumkin.
Xorijiy
investitsiyalarni
jalb
etish
murakkablashgan
sharoitda,
jamg‗armalarni to‗plashning samarali mexanizmlaridan voz kechmagan holda
asosiy e‘tiborni davlatning investitsiya rolini kuchaytirish asosida ichki
investitsiyalarni faollashtirish choralari tizimini ishlab chiqishga qaratilishi zarur.
Bu holda jamgarmalarni investitsiyalarga joylash kabi shartni amalga oshirish
muhim o‗rin tutadi. Iqtisodiy sub‘ektlarning o‗z jamgarmalarini investitsiyalarga
joylashga moyilligini qo‗yilayotgan mablaglarni qaytarib ololmaslik xavfi va
investitsiyalash oqibatida olinadigan daromad darajasi bilan belgilanadi.
Mamlakatning investitsion jozibadorligiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadigan bunday
sabablarni bartaraf etish uchun quyidagi muammolarni hal etish lozim:
- infratuzilma darajasining pastligi (audit, sugurta, konsalting, baholash,
huquqiy madad, telekommunikatsiyalar, transport va mehmonxona xizmati);
- fond bozorining sust rivojlanganligi, depozit xizmatining nomukammalligi,
bozorga tegishli ma‘lumotlarning yetishmasligi, fond qimmatli buyumlarining past
likvidliligi;
- korxonalarda menejmentning yo‗lga qo‗yilmaganligi;
- erishilgan bitimlarning bajarmaslikka yo‗l qo‗yilishi, investitsiya loyihalarini
kelishish amaliyotining murakkabligi, hisobga olish tizimining buxgalteriya va
moliya hisobi va hisoboti standartlarining xalqaro tizimiga muvofiq emasligi va
h.k.
| 