savdo zonalarini tashkil qilish maqsadga muvofiqdir

76 
fikrimizcha, birinchidan, bu soliq imtiyozlarining muddati, hajmi, qo‘llanish shart-
sharoiti aniq ko‘rsatilgan bo‘lishi, ikkinchidan, bu yengilliklar xorijiy investorlarga 
yaxshi tanish va tushunarli bo‘lib kamida besh-o‘n yilga belgilanishi, uchinchidan, 
soliq imtiyozlari o‘zgarmas va qat‘iy bo‘lishi lozim . Shundagina bu imtiyozlar o‘z 
samarasini berishi mumkin. 
Ma‘lumki, dunyo mamlakatlari orasida chet el investitsiyalarini o‘z milliy 
iqtisodiyotiga jalb etishning raqobat shakli yildan-yilga kuchayib bormoqda. Shu 
bois, chet ellik investorlarga yaratilgan qulaylik qaysi davlatda ustun darajada 
bo‘lsa, boshqacha qilib aytganda, foyda olish ehtimoli kattaroq bo‘lsa, tabiiyki, 
ularning aynan o‘sha davlat iqtisodiyotiga o‘z sarmoyasini kiritishga qiziqishi 
ortmoqda. Bu esa, bozor iqtisodiyotining nisbiy samaradorlik qonuniga mos 
keluvchi yechim hisoblanadi, ya‘ni qayerda samara (foyda) olish imkoniyati 
nisbatan yuqori bo‘lsa, tadbirkorlar o‘sha yerdagi bozorga ko‘proq intiladi. Shu 
nuqtai nazardan qaraganda, bugun O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan 
davlatlar ichida eng yuqori investitsiya muhiti yaratgan mamlakatlardan biri bo‘lib 
qoldi. Bu, shubhasiz, iqtisodiyotimizga to‘g‘ridan-to‘g‘ri jalb etilayotgan xorijiy 
investitsiyalar oqimini yanada ko‘paytiradi. 
Davlat iqtisodiy siyosati ko‘proq to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb 
etishga va uni rag‘batlantirishga qaratilganligi bois, turli shakldagi investitsiyalar 
oqimi yildan-yilga oshib borayapti. Chunki, mamlakatimizda olib borilayotgan 
islohotlar doirasida aynan sarmoyadorlarning o‘zlari bevosita ishtirok etishi 
hisobga olingan va buning uchun bizda yetarlicha shart-sharoitlar mavjud. 
Ayniqsa, respublika mintaqalaridagi boy mineral xom ashyo resurslari, yetarli 
miqdordagi malakali ishchi kuchlari, sog‘lom atrof-muhit, siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy barqarorlik kabi omillar shubhasiz, xorijiy investitsiyalar oqimining 
yanada ko‘payishiga, respublika mintaqalarida faoliyat yuritadigan korxonalar 
rivojiga xizmat qiladi. 
Yuqoridagi boblarda ta‘kidlab o‘tilgan huquqiy-me‘yoriy asoslarning yana 
bir muhim jihati - bu uning xususiy investitsiyalarni jalb etishga qaratilganligidir. 
Ma‘lumki, chet el ishbilarmon doiralari, yirik mulk egalarining O‘zbekistonga 

77 
qiziqishi, qolaversa, avvaldan O‘zbekistonda o‘z mulki va sarmoyasiga ega 
bo‘lgan ko‘plab chet el tadbirkorlari o‘z bizneslarini yanada kengaytirish niyatida 
ekanliklari hech kimga sir emas. Shularni hisobga olganda, aynan xususiy 
investitsiyalarni jalb etishni rag‘batlantirishga qaratilgan shartlar bu uzoq strategik 
ahamiyatga molik to‘xtamdir. 
Xususiylashtirilayotgan korxonalarning investitsiya jozibadorligini oshirish, 
xorijiy investorlarni jalb etish uchun qo‘shimcha rag‘batlantirishlarni tashkil qilish 
maqsadida nazorat aktsiya paketlarini sotib olmasada, korxonalarga salmoqli 
hajmlarda investitsiyalar investitsiyalar kiritayotgan investorlarga professional 
boshqaruvchi kompaniyalarga beriladigan davlat aktsiyalar ulushini boshqarish 
huquqini tanlovlarsiz berish ko‘zda tutilgan. Farmonning yana bir asosiy xususiyati 
– bu investitsiya kiritish shartlari va joylarining aniq belgilab qo‘yilganligidir. 
Ortiqcha ishchi kuchi bo‘lmagan mintaqalar - Qoraqalpog‘iston Respublikasi, 
Jizzax, Qashqadaryo, Sirdaryo, Surxondaryo, Xorazm viloyatlarida, Navoiy, 
Andijon, Namangan va Farg‘ona viloyatlarining qishloq aholi punktlarida yangi 
korxonalarni joylashtirish ko‘zda tutilgan. Bunday holat xususiy saromyaga ega 
bo‘lgan chet el tadbirkorlar faoliyatini yanada rag‘batlantirish maqsadiga ega. 
Xorijiy investitsiyalarni milliy iqtisodiyotga faol jalb etishga manfaatdor har 
qanday davlat o‘zining investitsiya siyosatini takomillashtirib boradi. Bu siyosat 
xorijiy investitsiyalarni jalb etishning o‘ziga xos yo‘nalishini, shuningdek ularni 
jalb etishni rag‘batlantirish tizimini aniqlab beradi va investitsiya faoliyatining 
huquqiy tartibini belgilaydi. 
Iqtisodiy adabiyotlarda va jahon tajribasida xorijiy investitsiyalarni 
muvofiqlashtirishda turlicha tartib va usullarning bo‘lishi qayd etilgan. Masalan: 
milliy tartib; adolatli va teng huquqlilik tartibi; qulay muhit barpo etish tartibi; 
transparent (shaffoflik) tartibi va boshqalar. Shu bois jahon amaliyotida 
qo‘llanilayotgan bu kabi tartib va usullarni qiyosiy tahlil etish bizningcha 
maqsadga muvofiqdir. 
Dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida amaliyotda sinalgan investitsiya 
siyosatining samaradorligini baholashning umumlashtiruvchi mezonlari va 

78 
huquqiy tartiblarining turlicha variantlaridan shakllangan ob‘yektiv qonunlar 
asosida iqtisodiyotni rivojlantirish tajribasi to‘plangan. 
Sanoati rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy va siyosiy barqarorlik xorij 
kapitali va investitsiyani maxsus qonunlarsiz ham yetarlicha himoyalash 
imkoniyatini beradi. Bu yerda xorijiy investitsiyalar ham milliy ichki 
investitsiyalar 
kabi 
umumiy 
qonunlar 
asosida 
muvofiqlashtiriladi. 
Bu 
mamlakatlardagi aniq ishlab chiqilgan qonuniy baza chet el investorlarining 
to‘laqonli faoliyatini, ya‘ni yangi kompaniyalarni tashkil etishda erkin faoliyatni 
(ro‘yxatdan o‘tkazish jarayoni, mulk huquqi kafolati), foyda olish (soliq 
siyosatidagi yengillik va imtiyozlar), nizolarni tartibga solish (mehnat 
qonunlaridagi shaffoflik, monopoliyaga qarshi aniq tadbirlar) kabilarni 
kafolatlaydi. 
G‘arb mamlakatlarida hukumat kapital qo‘yilmalarni faollashtirish 
strategiyasida ko‘proq xorijiy investitsiyalarni muvofiqlashtirishning egri usulidan 
(soliq, amortizatsiya, moliya-kredit siyosati) foydalanishni afzal ko‘rishadi. 
So‘nggi ikki o‘n yillikda g‘arbda investitsiya qarorlarini qabul qilishda va amalga 
oshirishda mahalliy hududlarning javobgarligi va roli oshib bormoqda. Qator 
mamlakatlarda (AQSh, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Germaniya) mahalliy organlar 
xorijiy investitsiyalarni va investorlar faoliyatini muvofiqlashtirishda yetarlicha 
mustaqillikka egadir. Bu yerda investitsiya bozorini muvofiqlashtirishning asosiy 
vositasi sifatida daromad solig‘i (foyda solig‘i) qo‘llaniladi. Bu soliq stavkasining 
o‘zgarishi firma va kompaniyalarning investitsiya faoliyatiga bevosita ta‘sir etadi. 
Umuman so‘nggi 20 yil mobaynida rivojlangan mamlakatlarda investitsiya 
faoliyati keng kompyuterlashtirish, resurslarni tejash, yangi zamonaviy 
texnologiya, shuningdek mahalliy xokimiyatni roli va javobgarligini oshirish 
asosidagi yangi boshqaruv tizimi asosidagi iqtisodiyotni tuzilmaviy qayta qurishga 
yo‘naltirilgan. Mahalliy hokimiyatlarga investitsiya dasturlarini boshqarishda, 
ekologik siyosatni yurgizishda va hududiy rejalashtirishda asosiy rol belgilangan. 
Jahon tajribasi shundan guvoh beradiki, investitsiya dasturi va loyihalarining 

79 
muvaffaqiyatli amalga oshishi uning ishtirokchilari o‘rtasida optimal proportsiyani 
ta‘minlashga bog‘liqdir. 
Rivojlangan mamlakatlarda hududiy investitsiya siyosatini olib borish o‘ta 
muhim masalalardan sanaladi. Davlat doimiy ravishda har bir hududning iqtisodiy 
imkoniyati, rivojlanish darajasini e‘tiborga olgan holda investitsiya siyosatini olib 
boradi. Amerika Qo‘shma Shtatlarida federal darajada maxsus xorijiy 
investitsiyalarni 
rag‘batlantirish dasturlari ishlab chiqilmagan. Xorijiy 
investitsiyalar uchun tavsiya etiladigan barcha imtiyoz va yengilliklar shtatlar 
darajasida ishlab chiqilgan. Bu esa o‘z navbatida xorijiy investitsiyalarni jalb etish 
bo‘yicha shtatlar o‘rtasida erkin raqobatni vujudga keltiradi. Har bir 50 shtat milliy 
va xorijiy investitsiyalarni jalb etish bo‘yicha o‘zining maxsus ishlab chiqqan 
dasturiga ega. 
Har bir shtat aniq maqsadga qaratilgan xorijiy investitsiyalarni 
rag‘batlantirish bo‘yicha bir necha xil dasturlarni ishlab chiqadi. Ular quyidagi 
maqsadlarda bo‘lishi mumkin: ish joylarini tashkil etish; shtatni va alohida shtat 
hududlarining iqtisodiyotini rivojlantirishni rag‘batlantirish; zamonaviy ilg‘or 
texnologiyani joriy etish va fan texnika taraqqiyoti yutuqlariga erishish va h.k. 
AQShda shtatlar miqyosida xorijiy investorlar uchun beriladigan imtiyozlar 
- bu soliq imtiyozlari, moliyaviy yordam, infratuzilmani rivojlantirishda 
hamkorlik, kadrlar tayyorlash, ijara haqi va elektr to‘lovlarini kamaytirish, past 
foizlarda kredit shaklida bevosita moliyaviy resurslar ajratish kabilardan iborat. 
Har bir shtatning mustaqil investitsiya siyosatini olib borishi, erkin 
raqobatning vujudga kelishiga, shu hududda ishlab chiqarishning, tadbirkorlikning 
rivojlanishiga zamin yaratadi. 
So‘nggi yillarda qator mamlakatlarda hududni iqtisodiy rivojlantirish 
korporatsiyalarini tashkil etish tajribasi keng qo‘llanilmoqda. Bu korporatsiyalar 
mazkur hududda joylashgan firmalarning ishtirokida maxsus fondlarni 
shakllantiradi. Bu fond mablag‘lari hududda infratuzilmani rivojlantirishga, yangi 
qurilishlarga yo‘naltiriladi. 
Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, chet el investorlariga turli yengillik va 

80 
imtiyozlarni joriy etish bo‘yicha Xitoy davlati tajribasi ham ahamiyatlidir. Xitoy 
hukumati investitsiyalar oqimini hududlar darajasida, mahalliy hokimiyatga katta 
vakolat bergan holda muvaffaqiyatli muvofiqlashtirib kelmoqda. 
Markaziy organlar umumiy investitsiya siyosati doirasida qaysi sohaga 
investitsiyalarni yo‘naltirish zarurligini aniqlab beradi. Mahalliy organlar esa bir 
vaqtda investitsiyalarni rag‘batlantirish dasturlarini ishlab chiqadi. Chet el 
investitsiyalarini jalb etish uchun ―soliq kanikuli‖ va yengilliklari, import ta‘riflari 
bo‘yicha engilliklari kabi turlicha rag‘batlantirish usullari ishlab chiqilgan. 
Ayniqsa ko‘pgina erkin iqtisodiy zonalarda tashkil etilgan korxonalarga nisbatan 
bunday engillik va imtiyozlar ko‘proq ishlatiladi. 
Hozirda Xitoy hukumati mamlakatning ichki tumanlariga ko‘plab, xorijiy 
investitsiyalarni jalb etish uchun, ularga uzoq muddatga soliq to‘lashdan ozod 
etish, foydasini har qanday to‘siqlarsiz olib chiqib ketish kabi shart-sharoitlarni 
yaratmoqdalar. Mahalliy hokimiyatlar mahalliy iqtisodiyotni rivojlantirish uchun 
chet el kapitalini jalb qilishni rag‘batlantirish dasturlarini markaziy organlarning 
ruxsatsiz hayotga tatbiq etishlari mumkin. 
Xitoy davlatining investitsiyalar bo‘yicha qonunlari Yaponiya, Janubiy 
Koreya, Tayvan, Singapur kabi davlatlarining qonunlariga ko‘p jihatdan o‘xshash 
holda ishlab chiqilgan. Shuning bilan birgalikda ta‘kidlash lozimki, turlicha 
davlatlarning qonunlarida chet el investorlari faoliyatiga cheklanmalar ham 
belgilangan. Deyarli barcha davlatlarda chet el kapitali kiritilishi mumkin 
bo‘lmagan tarmoqlar mavjuddir. Bir qancha davlatlarda chet el investitsiyalari 
uchun ayrim tarmoqlar to‘liq yopiqdir. 
Xorijiy investorlarning faoliyati bo‘yicha cheklovlarni muvofiqlashtirishda 
mahalliy organlarning ishtiroki ham salmoqlidir. Bir qancha davlatlarda mahalliy 
hududdagi iqtisodiy vaziyatdan kelib chiqib, xorijiy investorlarning faoliyatida 
turlicha cheklovlarni belgilaydi. Masalan AQShda ayrim shtatlarda foydali 
qazilmalarga chet el kapitalini jalb etish man etilgan bo‘lsa, ayrim shtatlarda yer 
uchastkasini sotib olishda cheklovlar belgilangan. Biroq, Jahon tajribasi 
ko‘rsatmoqdaki, ko‘pgina davlatlarda hududiy investitsiya siyosatidagi moliyaviy-

81 
iqtisodiy imtiyozlarning va yengilliklarning berilishi hududlarning iqtisodiy 
rivojlanishlariga zamin yaratmoqdalar. 
Respublikamizda ham viloyatlarning, tumanlarning investitsion faoliyatdagi 
faolligini va mustaqilligini oshirish hududlarga chet el investitsiyalarini jalb 
etishda bir muhim mezon bo‘lishi mumkin. 
Jahon amaliyotida investorlarning manfaatlarini himoya qilish va kafolatini 
ta‘minlashning quyidagi usullaridan foydalaniladi: milliy qonuniyatlarning chet el 
investorlariga nisbatan mos me‘yorlarini qabul qilish; ko‘p tomonlama 
shartnomalarning me‘yorlarini muvofiqlashtirish; kapital qo‘yilmalarni o‘zaro 
himoyalash 
va 
rag‘batlantirish bo‘yicha davlatlararo ikki tomonlama 
shartnomalarni muvofiqlashtirsh; aniq olingan investitsiya loyihalari bo‘yicha 
davlatlararo va xorijiy investorlar bilan kelishuvnomalarni muvofiqlashtirish. 
Respublikamizda bu qayd qilingan usullarning barchasidan foydalanilsada, lekin 
bizning fikrimizcha etarli darajada emas.
Yuqorida 
qayd 
etganimizdek, 
bizning 
fikrimizcha, 
respublikamiz 
investitsiya faoliyatida mahalliy hokimiyatlarning mustaqilligini va rolini oshirish 
va maxsus investitsiyalarni rag‘batlantirishning mahalliy dasturlarini ishlab chiqish 
va hayotga tatbiq etishni kengaytirish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek 
hududlarda investitsiyalarning manbasi sifatida munitsipial va korporativ 
obligatsiyalarni muomalaga chiqarish va ulardan oladigan daromadlar bo‘yicha 
imtiyozlarni belgilash investitsiya oqimini ko‘paytirishga olib kelishi mumkin.
Investitsiya loyihalarini xorijiy investorlar ishtirokida investitsiyalashni 
tashkil etish quyidagi yo‘nalishda bo‘lgani maqsadga muvofiqdir: 
- xorijiy investorning loyihani realizatsiya qilishdagi mas‘uliyatini 
kuchaytirish, ularning loyihani boshidan oxirigacha milliy investorlarning 
ulushidan kam bo‘lmagan miqdorda kapitali bilan samarali ishtirok etishini 
ta‘minlash va bunday mas‘uliyat va majburiyatlar me‘yoriy hujjatlarda, jumladan 
shartnomada qat‘iy qilib belgilanishi va amal qilishi kerak; 
- O‘zbekistan sharoitida ilg‘or va zamonaviy uskuna va texnologiya 
ehtiyojni hisobga olgan holda xorijiy investorlarni uz texnologiyasi va uskunalarni 

82 
o‘zlashtirish tajribalarini milliy kadrlarga o‘rgatish zimmasini yuklash va ularning 
bunday majburiyatlarni bajarishga mafaatdorligini oshirish zarur; 
- investorlar manfaatlarining bir biriga mos kelmasligi, ya‘ni xorijiy 
investorlarning maqsadi yuqori darajada foyda olish, o‘zbek investorlari esa foyda 
olish bilan birga ilg‘or texnologiya va ish tajribasiga ega bo‘lish ekanligini hisobga 
olgan holda loyihani realizatsiya qilmasdanoq shartnomada tomonlarning ulushi 
qanday valyutada, qanday o‘lchov birligida baholanishi, foydani taqsimlash tartibi 
aniq va qat‘iy belgilanishi maqsadga muvofiqdir. 
Xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi qo‘shma korxonalar iqtisodiyotini 
o‘rganishdagi xorij tajribalari quyidagi holatlarga befarq bo‘lmaslikni talab etadi: 
xorijiy 
investitsiyalardan 
olingan 
daromadning 
katta 
qismi 
qayta 
investitsiyalanmay, korxonalarning xorijiy hamkor-egalari orasida taqsimlanishiga; 
xorijiy investitsiyalarning tarmoqlar bo‘yicha taqsimlanishida asosan kapital tez 
aylanadigan sohalarga kiritishga moyilligiga; xorijiy investorlar resurslarni bozor 
infratuzilmasi yaxshi rivojlangan, aholisi to‘lovga qodir bo‘lgan markazlar hamda 
xom ashyo mintaqalariga joylashga intiladi. 

Download 1,06 Mb.