71
3.2. Respublika iqtisodiyoti tarmoqlariga xorijiy investitsiyalarni jalb
qilishni samarali tashkil etish masalalari
Strategik muhim, birinchi navbatda, infratuzilmani shakllantirish, ishlab
chiqarishni rekonstruktsiya qilish va modernizatsiya etishga qaratilgan loyihalarni
amalga oshirishga ichki resurslarni jalb etishda O‘zbekiston Respublikasi Tiklanish
va taraqqiyot jamg‘armasi alohida o‘rin egallaydi. Mazkur jamg‘armaning tarkibiy
o‘zgarishlardagi tobora ortib borayotgan rolini inobatga olgan holda, yaqin yillarda
uning hisobida 10 milliard dollardan ziyod mablag‘ jamlandi.
Kelgusi yillardagi ustuvor yo‘nilishlardan biri mamlakatimizda, eng avvalo,
jalb qilinayotgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hajmini oshirish, chet el
investorlari uchun kafolatlar yaratish hamda ularning ishonchini mustahkamlash
maqsadida yanada qulay investitsiya muhitini shakllantirishdan iborat.
Bu vazifalarni amalga oshirish 2017-2022 yillar davomida 13 milliard
dollardan ziyod yoki o‘tgan besh yildagiga nisbatan 1,7 barobar ko‘p to‘g‘ridan-
to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar jalb etilishini ta‘minlaydi. Ushbu mablag‘lar eng
ilg‘or texnologiyalar bilan jihozlangan va xomashyo resurslarini chuqur qayta
ishlash hamda raqobatdosh tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni ta‘minlaydigan,
mamlakatimiz eksport salohiyatini oshirish hamda yangi ish o‘rinlarini yaratishga
xizmat qiladigan yangi sanoat korxonalarini tashkil etish bo‘yicha chet el
investorlari ishtirokidagi 320 tadan ortiq yirik investitsiya loyihasini amalga
oshirishga yo‘naltiriladi.
Bunday loyihalar haqida so‘z borganda, avvalo Surgil koni bazasida Ustyurt
gaz-kimyo majmuasini barpo etish, Sho‘rtan gaz-kimyo majmuasida tozalangan
metan bazasida suyultirilgan sintetik yoqilg‘i ishlab chiqarish, Muborak gaz-kimyo
majmuasini qurish, Qandim guruhi konlarini o‘zlashtirib, gazni qayta ishlaydigan
zavod barpo etish, Navoiy viloyatida ammiak va karbamid ishlab chiqaradigan
zamonaviy kompleks qurish, avtomobil dvigatellari, katta hajmda yuk tashiydigan
―MAN‖ avtomobillari, ―Mersedes Bents‖ shassisi bazasida ko‘p o‘rinli avtobuslar,
―Klaas‖ kompaniyasi bilan hamkorlikda qishloq xo‘jaligi texnikasini ishlab
72
chiqarishni tashkil etish, texnik va polikristall kremniy ishlab chiqarish, tayyor
mahsulot ishlab chiqarishning to‘liq sikliga ega bo‘lgan vertikal integ-
ratsiyalashgan tekstil majmualarini, tayyor dori preparatlarini ishlab chiqaradigan
korxonalarni barpo etish va boshqa loyihalarni qayd etish mumkin.
Iqtisodiyotni tarkibiy o‘zgartirishda O‘zbekiston yirik xalqaro moliya
institutlari, hukumat tashkilotlari va xorijiy banklarni, birinchi navbatda
mamlakatimiz bilan yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirish bo‘yicha o‘zaro
hamkorlik aloqalarini kengaytirishga katta qiziqish bildirayotgan Osiyo taraqqiyot
banki, Jahon banki, Islom taraqqiyot banki, Yaponiya, Janubiy Koreya va XXR
taraqqiyot banklari, qator arab davlatlarining investitsiya fondlarini jal etish
masalasiga katta ahamiyat beradi.
Aynan ana shu hamkorlikning moliyaviy ko‘magida kelgusi yillar davomida
O‘zbek milliy avtomagistrali uchastkalarini qurish, ichimlik suvi bilan ta‘minlash
tizimlarini barpo etish va rekonstruktsiya qilish, qishloq xo‘jaligi erlarining
meliorativ holatini yaxshilash, polivinilxlorid va kaustik soda ishlab chiqarish
bo‘yicha yangi majmua barpo etish, qishloq xo‘jaligi texnikasi va avtomobil
shinalarini ishlab chiqarishni tashkil etish kabi ko‘plab loyihalar amalga oshiriladi.
Bizga ma‘lumki, Respublikamiz iqtisodiyotini qaytadan qurish va
jadallashtirish uchun chet el investitsiyalardan foydalanish samarasi ortib borar
ekan, iqtisodiyotimizni moliyalashtirishda chet el investitsiyalarni ahamiyati juda
beqiyos o‘rinni egallaydi.
O‘zbekistonda davlat mustaqilligining qaror topishidagi qisqa davrda
investitsiya faoliyatining qonunchilik asosi yaratadi. Bu qonun hujjatlarida chet el
investitsiyalarini jalb etishga keng huquqiy kafolatlari va imtiyozlari tizimi o‘z
aksini topdi. Yaratilgan qulay investitsiya muhiti birinchi navbatda mamlakatdagi
siyosiy va iqtisodiy barqarorlik bilan tavsiflanadi. Qabul qilingan qonun hujjatlari
bu muhitning negizini tashkil etadi.
Shu bilan birga chet el investitsiyalarni muvaffaqiyatli jalb qilish uch guruh
omillariga ham bog‘liq bo‘ladi.
Birinchidan, investitsiya quvvatini mavjudligi. Uni tabiiy, mehnat zahiralari,
73
shuningdek ishlab chiqarish, iste‘mol, moliyaviy, innovatsiya, institutsional va
infratuzilmaviy quvvatlar tashkil qiladi.
Ikkinchidan, mavjud investitsiya sharoitlari muhim ahamiyatga egadir.
Bularga: umumiqtisodiy, bozor me‘yoriy - huquqiy, axborot bilan ta‘minlash,
ekologik, ijtimoiy, etnografik va ijtimoiy madaniy sharoitlar kiradi.
Uchinchidan, investitsiya tavakkalchiligi omillaridir. Ular chet el
investorlarning investitsiya quvvati va investitsiya sharoitlarining qulay
afzalliklaridan foydalanish bo‘yicha vazifalariga qarama-qarshi turadi.
Barcha guruhlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Misol uchun
yetarli darajada jalb qiluvchi bo‘lmagan investitsiya sharoitlari, hatto yuqori
quvvatli investitsiya loyihlarini amalga oshirish imkoniyatlarini ham pasaytirib
yuboradi.
Investitsiya tavakkalchiligi-o‘tish iqtisodida bo‘lgan, chet el investitsiyalarni
jalb qilish bo‘yicha sharoitlarni shakllantirayotgan davlatlar uchun riskning muhim
turlaridan biridir. Shuning uchun ham tavakkalchilikni, uning manbalarini va uning
oldini olish usullarini aniqlash rivojlanayotgan mamlakatlar uchun hayotiy vazifa
bo‘lib hisoblanadi.
O‘zbekistondagi mavjud investitsiya muhiti, fikrimizcha, investorlarning
investitsiya risklarini baholash asosida chet el investitsiyalari kirib kelishiga
qulayliklar yaratish kerak. Chet ellik investorlar qabul qiluvchi mamlakatdagi
investitsiya muhitini, uning xavfsizligi, siyosiy risklar darajasi va ularning
sug‘urtalanishi, investitsiyalash maqsadlarga muvofiqligi, iqtisodiyotning
boshqalarga qaraganda qulayligi nuqtai nazardan baholaydilar.
Bugungi kunda respublikada muayyan darajada chet el kapitalini qabul
qilish tizimi shakllangan. Bunda chet el kapitaliga nisbatan davlat siyosatini ifoda
etadigan huquqiy normalar, qoidalar va muassasalar majmui nazarda tutiladi. Chet
el kapitalini qabul qilish tizimi investitsiya muhitining tarkibiy qismiga kiradi va
ayni paytda mustaqil hisoblanadi, chunki bu tizimni o‘zgartirish xususiyatiga ega.
Bu tizimning elementlari quyidagilardan iborat: chet el kapitali uchun soliq va
bojxona imtiyozlari berish, foydani boshqa iqtisodiyotga o‘tkazishning qulay
74
rejimi, milliylashtirishdan kafolatlar, ro‘yxatdan o‘tkazishning oddiy tartib
qoidalari, konsessiyalar berish, erkin iqtisodiy zonalar barpo etish, aksiyadorlik
kapitalida hissani cheklash, majburiy eksport kvotasini joriy qilish, narxlarni
nazorat qilish, tashqi savdo operatsiyalarini litsenziyalash va boshqalar.
Fikrimizcha, respublikada yaratilgan qulay investitsiya muhitini rivoj-
lantirish uchun rag‘batlantirish omillarini kuchaytirish talab etiladi. Shu munosabat
bilan ishlab chiqarishga investitsiyalarni rag‘batlantirish uchun tadbirkorlik
tuzilmalariga jadallashgan amortizatsiya usullarini qo‘llashda to‘la erkinlik berish
kerak. Jamg‘arish va investitsiyalashni rag‘batlantirish uchun, bizning
nazariyamizda, investitsiya bo‘yicha soliq kreditlarining turli shakllaridan kengroq
foydalanishni yo‘lga qo‘yishi zarur.
Qulay investitsiya muhitini rivojlantirishda soliqlarning rag‘batlantiruvchi
rolini kuchaytirish beqiyos ahamiyatga ega. Soliqlarning rag‘batlantiruvchi rolini
to‘rt jihatdan olib qarash mumkin, buni quyidagi rasmda ko‘rishimiz. Qayd
qilingan rag‘batlar u yoki bu darajada chet el investitsiyalari ishtirokidagi keng
doiradagi korxonalar uchun tatbiq etiladi.
Rag‘batlantiruvchi soliq imtiyozlarining amal qilishini, shuningdek
investitsiyalarni inson kapitaliga, texnologik o‘sish va texnika blimlari sohalarini
rivojlantirishga, kengaytirishga ham joriy qilish kerak. Bularning barchasi
O‘zbekistonda investitsiya muhitini modellashtirish masalasini kun tartibiga
qo‘yadi. Bu model xorijiy investorga ta‘sir ko‘rsatadigan omillar to‘g‘risida
mukammal ma‘lumot to‘plash, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy vaziyatni yaqqol
baholash hamda chet ellik sheriklar harakatlari motivatsiyasini anglash, chet el
investitsiyalarini tartibga solishning asosiy vositalarini bir xil qilish imkoniyatlarini
yaratadi. Xullas, milliy investitsiya muhiti bevosita chet el investitsiyalari oqimi
uchun qulay va maqbul bo‘lishi kerak. Buning uchun jami investitsiya risklari,
xavfsizlik, daromadlilik, chet el investitsiyalari likvidligi, investitsiyalash
maqsadlari inobatga olinishi zarur va bular asosida baholanishi shart. Bu borada
qulay mahalliy sharoitlar, investitsiyalarni rag‘batlantirish tadbirlari, kontsessiyalar
tashkil etish, eksport sanoati rayonlari, bojxona bojlari amal qilmaydigan va erkin
| 