Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

33 
chunki, bu narxda, bozorda hamma qoniqadi: xaridorlar istagan 
miqdorlaridagi barcha mahsulotlarini xarid qiladilar, sotuvchilar esa 
istagan miqdorlaridagi barcha mahsulotlarini sotadilar. 
Xaridor va sotuvchilar harakati bozorni tabiiy ravishda talab va 
taklif muvozanati tomon harakatlantiradi. Sababini aniqlash uchun bozor 
narxi muvozanatli narxga teng boʻlmagan holatda nima boʻlishini koʻrib 
chiqishi lozim. 
Dastlab tasavvur qiling, bozor narxi muvozanatli narxdan yuqori 9-
shakl (a). Narx $2.50 boʻlganda taklif qilinadigan mahsulot miqdori ( 10 
dona muzqaymoq) mahsulotga boʻlgan talab miqdoridan (4 dona 
muzqaymoq) oshadi. Bu yerda mahsulot ortiqchaligi paydo boladi: 
sotuvchilar mazkur narxda barcha mahsulotlarini sota olmaydilar. 
Qoldiq ba’zan taklif ortiqchaligi holati sifatida qaraladi. Qachonki 
muzqaymoq bozorida mahsulot ortiqchaligi kuzatilsa, muzqaymoq 
sotuvchilari muzlatkichlari ular sotishni xohlaydigan ammo sota 
olmaydigan muzqaymoqlar bilan toʻladi. Ular mahsulot ortiqchaligiga 
mahsulot narxini pasaytirish orqali javob qaytaradi. Narxlarning tushishi 
mahsulotga boʻlgan talab miqdorini oshiradi va taklif miqdorini 
kamaytiradi. Narxlar tushishi bozor muvozanatga erishguncha davom 
etadi. 
Endi faraz qiling bozor narxi muvozanat narxidan quyi holatda 9 
rasm (b). Bu holatda bir dona muzqaymoq uchun narx $1.50 va 
mahsulotga boʻlgan talab miqdori taklif miqdoridan oshadi. Bu holatda 
tovar taqchilligi kelib chiqadi: Talabgorlar mazkur narxda istagan 
mahsulotlarini barchasini xarid qila olmaydilar. 
Muzqaymoq bozorida taqchillik sodir boʻlganda, xaridorlar oz 
miqdordagi muzqaymoqlardan birini xarid qilish uchun uzoq navbatda 
turishlariga toʻgʻri keladi. Koʻp xaridorlar oz mahsulot ortidan quvishi, 
taqchillikka sotuvchilar savdo hajmini yoʻqotmagan holda narxni 
koʻtarish orqali javob qaytaradi. Narx oʻsishi tufayli talab miqdori 
tushadi, taklif miqdori oshadi va bozor yana qayta muvozanat nuqtaga 
qarab harakatlanadi. 

34 
Shunday qilib sotuvchilar va xaridorlar harakati bozor narxini 
avtomatik tarzda muvozanatli narx tomon suradi. Bozor muvozanatli 
narxga erishishi bilanoq, barcha sotuvchi va xaridorlar qoniqadi va 
narxda yuqoriga va pastga bosim mavjud boʻlmaydi. Qanchalik tez 
muvozanatga erishish va qanchalik tez narx oʻzgarishiga qarab, 
bozordan bozor farq qiladi. Koʻplab erkin bozorlarda mahsulot 
ortiqchaligi vaqtinchalik holat hisoblanib, narxlar muvozanatli 
darajasiga qarab harakatlanadi. Chindan, bu hodisa keng tarqalgan 
boʻlib, talab va taklif qonuni deb ataladi. Istalgan bir mahsulot narxi 
shu mahsulotga boʻlgan talab va taklif miqdorini muvozanatga keltirish 
maqsadida oʻzgaradi. 

Download 7,53 Mb.