146
BEDANING AHAMIYATI
N.Ollaberganova (UrDU Biologiya mutaxassisligi magistranti)
Barcha beda o‘simligini
juda yaxshi biladi desak, mubolag‘a bo‘l-
maydi. U bahoriy taomlarning asosiy masallig‘i bo‘lib, har Navro‘z bay-
ramida u dasturxonning to‘ridan joy egallaydi.
Beda dukkakdoshlarga mansub bir va ko‘p yillik o‘tsimon o‘simlik
ekini hisoblanadi. 100 dan ortiq turi mavjud bo‘lib, O‘rta Osiyoda ko‘k
turi keng tarqalgan. Beda eramizdan avvalgi 5 ming yil ilgari yurtimizda
ekilgan. Vatani Eron bo‘lib, boshqa ko‘pchilik mamlakatlarga
olib kelib
ekilgan. Keyinchalik madaniy ekin sifatida Yevropa, Shimoliy va Janu-
biy Amerika, Avstraliyaga tarqalgan.
Beda qishloq xo‘jaligida, asosan, yem-xashak uchun ekiladi. Bizda
uning Zakavkazyedagi turi almashib ekiladi.
Bedaga botanik ta’rif beradigan bo‘lsak, uning poyasi sershox, bo‘yi
70‒150 sm bo‘lib, tup hosil qiladi. Barglari uch bargli, murakkab, barg
bandi asosida unchalik murakkab bo‘lmagan yon bargchalari bor. Rangi
och yashildan to‘q yashilgacha. To‘p guli 12
‒16 tagacha guldan iborat.
Ko‘k
bedaning guli zangori, sariq bedaning guli sariq tusda bo‘ladi. Me-
vasi urug‘li bo‘lib, o‘roqsimon va spiralsimon 2
‒3 buralgan dukkak
shaklda bo‘ladi. Urug‘ining rangi sariq yoki sariq-qo‘ng‘ir tusda bo‘ladi.
Shakli oval-buyraksimon va mayda holatda bo‘ladi. Dukkagida 5
‒7 ta
urug‘i bor. Ildizi o‘q ildiz, tarmoqlangan, yerga 10 metrgacha kirib bora-
di. Aynan ildizi yerga chuqurroq kirib borishi tufayli qurg‘oqchilikka
bardoshli. U yorug‘sevar o‘simlik hisoblanadi. Shunga
qaramasdan,
uning sariq va duragay turlari ko‘k turiga qaraganda sovuqqa ancha
chidamli bo‘ladi.
Beda bahor faslida ekila boshlanadi. U uzoq muddat yashashi bois
yakka o‘zini ko‘proq ekishadi. Shu orada shuni aytib o‘tish lozim, beda
15‒20 yilgacha o‘sadi. Bedani arpa, bug‘doy bilan ko‘proq
almashlab
ekishadi. Asosan‘ yem-xashak uchun beda 5 yil o‘stiriladi. Bedaning bir
xususiyati barchaning e’tiborini tortadi. U urug‘i unib chiqish qobiliya-
tini 10 yil davomida saqlar ekan. Bu xususiyati uni boshqa o‘simliklar-
dan ustunligini ta’minlaydi.
Bedaning hayotimizdagi foydali xususiyatlari beqiyos. U ko‘plab
kasalliklarga davo bo‘lib, anemiya, siydik chiqarish infeksiyalarini da-
volashda kata yordam beradi.
147
Beda minerallardan tashqari, vitaminlarga boy bo‘lgan o‘simlikdir.
Uning tarkibida A va C vitaminlari mavjud bo‘lib, ular inson organizmi
uchun zarur vitaminlardir. Beda tarkibidagi
C vitamin immunitetni mus-
tahkamlashga yordam beradi, aynan shul sabab biz qishda
gripp va turli
yuqumli kasalliklardan himoyada bo‘lamiz. Ayollar uchun, umuman
olganda, barcha uchun beda tarkibidagi C vitaminining ahamiyati katta,
chunki ushbu vitamin kollagenni sintezlaydi va bu qarilikdan qochishga
ko‘maklashadi. Bundan tashqari, u oqsilga ham birmuncha boy o‘simlik
turi hiosoblanadi.
Bedaning ahamiyatini har bir inson juda yaxshi anglaydi. U qishloq
xo‘jaligida, asosan, chorvachilikda oqsilga
boy yem-xashaki bilan aha-
miyatlidir. Bundan tashqari, uning tarkibidagi vitaminlar, fosfor va kal-
siy, oqsillar inson organizmi uchun benihoya foydalidir.
Uning xoʻjalik
ahamiyatiga to‘xtalsak:
Bedaning fiziologik xususiyatlari. Beda vitamin, oqsilga boy yem-
xashak ekinidir hisoblanadi. Uning 100
kg koʻk massasi tarkibida 21,7
ozuqa birligi va 4,1
kg hazm boʻladigan protein, 100 kg pichanda 45,3
ozuqa birligi va 10,3
kg hazm boʻladigan protein bor. Beda pichani tar-
kibida 0,35
‒ 0,40% fosfor, 0,25 ‒ 0,3% kalsiy va boshqa mik-roele-
mentlar boʻladi. Ozuqasining hazm boʻlishi 70 ‒ 80%ga yetadi.
Sugʻoriladigan dehqonchilik sharoitida almashlab ekishda beda eng
universal va eng yaxshi samara beradigan ekin turi deya tan olingan. Be-
da 2
‒ 3 yil ichida tuproqda gektariga 300– 400 kg va undan koʻproq
azot toʻplaydi, tuproqni organik moddalar bilan boyitadi, biologik drenaj
vazifasini oʻtaydi, tuproq strukturasini tiklaydi, suv, havo tartibotini yax-
shilaydi va ekin hosilini oshirishga imkoniyat yaratadi. Beda
bir mav-
sumdagi oʻsuv davrida yer ostki va yer ustki massasini hosil qilish
uchun oʻzidan gektariga 12‒15 ming m3 gacha suv bugʻlatadi. Bedaning
bu xususiyati yer ostki suvlari yuza joylashgan maydonlarda
dehqon-
chilik samaradorligini
koʻtarishga yordam beradi va tuproq shoʻrlani-
shini ancha kamaytiradi. Beda tuproqni vilt qoʻzgʻatuvchidan tozalovchi
ekin hamdir..
Bedaning navlari.
“Toshkent‒3192”, “Toshkent‒721”, “Toshkent‒
1”, “Vaxsh
‒233”, “Yettisuv”, “Xiva”, “Oʻzgan” va boshqa navlari koʻp
tarqalgan. Beda zararkunandalari: beda toʻplami, beda barg filchasi, be-
da bitoʻ va boshqa K asalliklari: zang kasali, unshudring, barg dogʻlani-
shi va boshqa kasalliklar ga ucharydi.
148
Bedaning ahamiyati haqida gapiriladigan bo‘lsa, yanada ko‘proq
ma’lumotlar, hayotiy misollarni keltirishimiz mumkin. Buning sababi
shundaki, uning hayotimizda tutgan o‘rni kata ahamiyat kasb etadi. Ay-
niqsa, sog‘lik uchun foydali tomonlarining ko‘pligi uning shuhratini ya’-
ni, ahamiyatini tobora oshiradi.
