142
SUVQALAMPIR (POLYGONUM HYDROPIPER L.) NING
BIOEKOLOGIK XUSUSIYATLARI
Z.R.Tajiyev (Urganch davlat universiteti dotsenti),
B.D.Jumadurdiyeva (UrDU 1-kurs biologiya magistranti)
Keyingi yillarda respublikamizda
hamma sohalar qatori, dorivor
o‘simliklarni yetishtirish va ularni ishlab chiqarish sanoatida keng qo‘l-
lash maqsadida bir qator samarali ishlar amalga oshirilayotganini guvohi
bo‘lmoqdamiz.
Kishilik jamiyati paydo bo‘lganidan hanuzgacha insonlar o‘simlik-
lar homashyolaridan turli maqsadlar uchun foydalanish yo‘llarini izlab
kelmoqdalar. Yangi-yangi kashfiyotlar qilinib, ulardan xalq manfaatla-
rida hamda ko‘p tarmoqli sanoat sohasida
keng miqyosda foydalanib
kelmoqdalar.
Hammamizga ma’lumki, keyingi yillarda suniiy, ya’ni sintetik yo‘l-
lar bilan tayyorlangan dorilarga bo‘lgan talab kamayib, dorivor o‘simlik-
lar homashyolaridan ishlab chiqariladigan dori-darmonlarga bo‘lgan eh-
tiyoj kun sayin oshib bormoqda. Insonlarning dorivor o‘simliklarga va
ulardan olinadigan preparatlarga bo‘lgan talabning oshishiga, yana bir
sabablardan biri sintez yo‘li bilan olingan har bir kimyoviy dorivor pre-
peratni uzoq vaqt uzluksiz ravishda iste’mol qilish insonlar organizmida
turli ko‘ngilsiz o‘zgarishlarga olib kelishidir. Shu sababdan respublika-
mizda dori darmon ishlab chiqarish tarmog‘ining dorivor o‘simliklar
xomashyosiga bo‘lgan talabini imkon darajasida qondirish uchun bir qa-
tor samarali ishlar qilindi.
Qadim zamonlardan beri
insonlar, o‘simliklar olamiga katta qiziqish
bilan qarab, o‘simliklardan dori-darmon tayyorlab, ulardan kundalik eh-
tiyojlarida samarali foydalanishga harakat qilganlar. Bu esa, o‘z navba-
tida, tabiatda tarqalgan har bir o‘simlikka e’tiborli bo‘lishga olib kelgan.
Buning natijasida ko‘pgina o‘simliklarning insonlar uchun foydali bo‘l-
gan xususiyatlari aniqlangan. Albatta, bunday o‘simliklar guruhi
tabiat-
da turli-tuman bo‘lib tarqalgan.
Shularni hisobga olgan holda, biz torondoshlar oilasiga (Polygona-
ceae) mansub suvqalampiri (Rolygonum hydropiper
L.)
o‘simligini o‘r-
ganishni o‘z oldimizga maqsad qilib qo‘ydik.
Torondoshlar (Rolygonaceae) oilasi vakili, suvqalampir (Polygo-
num hydropiper
L
.)
o‘simligi dunyoning ko‘pgina suv havzalari bo‘yida
uchraydigan bir yillik o‘t o‘simlik hisoblanadi. O‘simlikning bo‘yi 20
‒
70 sm.ni tashkil etadi. Poyasi bo‘g‘inli, tik o‘suvchi, tuksiz, pastki qismi
143
rangli bo‘lib asos qismidan boshlab shoxlangan. Bargi oddiy, pastki qis-
midagilari esa poyada ketma-ket o‘rnashgan. Barglari lansetsimon, o‘t-
kir uchli, bo‘
yi 4‒8 sm, eni 0,5‒2 sm, qora nuqtasimon bezlari bor.
Gullari mayda, ko‘rimsiz, egilgan boshoqsimon shingilga o‘rnash-
gan. Gullari oqish-yashil yoki qizil rangda bo‘ladi. Topgullari nisbatan
yo‘g‘on, silindirsimon, gullari zich joylashgan. Mevasi 3 qirrali yon-
g‘oqcha. Mevasining ikkala yoni tekis yoki biryoni do‘ngroq. O‘simlik-
ning barglari va mevalari taxir bo‘ladi. Shu sababli bu o‘simlikka shun-
day nom berilgan.
O‘simlik iyul oyidan to oktabr oylarigacha gullab meva beradi.
G‘arbiy Sibrda esa iyun oyining o‘rtalaridan sentabr gacha gullab, meva
beradi. Torondoshlar oilasi vakillari yer sharining deyarli
hamma qismi-
da tarqalgan bo‘lib, 30 turkum 800 dan ortiq turni o‘z ichiga oladigan
yirik oilalardan biri hisoblanadi. Bu oila vakillari O‘zbekiston florasida
ham muhum o‘rinlardan birini egallaydi. O‘zbekistonda bu oilaning 7
turkumdan iborat, 120 turni uchratishimiz mumkin.
Bu oilaning ko‘pgina vakillari o‘zining axamiyatli tomonlari bilan
ajralib turadi. Oila vakillarining ko‘pgina turlaridan insonlar o‘z ehtiyoj-
lari yo‘lida
turli maqsadlarda foydalanib, ularning bir qator samarali xu-
susiyatlarini aniqlaganlar. Shunday o‘simliklardan biri suvqalampir
o‘simligi hisoblanadi. Ushbu o‘simlik turini dunyoning bir qancha hu-
dudlarida uchratishimiz mumkin. Suvqalampir o‘simligining tabiiy jihat-
dan tarqalishi keng doirani o‘z ichiga oladi. Geografik tarqalishi jihati-
dan bu o‘simlikni asosan Ukraina, Belorus, Moldova, Rossiyaning Yev-
ropa qismida, Uzoq sharqda, Kavkaz, Sibrda, va O‘rta
Osiyo mamlakat-
larining ko‘pgina viloyatlarida uchratishimiz mumkin.
1
Suvqalampir o‘simligining ahamiyati bir qatordir, shu jumladan,
Abu Ali ibn Sinoning “Tib qonunlari”, Abu Rayhon Beruniyning “Say-
dana” asarlarida suvqalampir o‘simligining dorivorlik xususiyati to‘g‘ri-
sida qimmatli ma’lumotlar berilgan. Bu esa suvqalampir o‘simligiga
ozsha davrlardan katta qiziqish bo‘lganligidan dalolat beradi.
2
Suvqalampir (P.hydropiper
L
.) juda qadimdan beri insonlar tomoni-
dan samarali tarzda foydalanib kelgan. Qadimgi Yunonistonda insonlar
undan yaralarni yuvishda foydalangan bo‘lsalar, Xitoy davlatida esa od-
diy aholi taomlari qalampir kabi ziravor o‘simlik sifatida qo‘shib, iste’-
mol qilganlar.
1
Abdurimov O.S Botanika, bioekologiya, o‘simliklar fiziologiyasi va biokimyosi muammolari. Respublika ilmiy-
amaliy anjumani materiallari. T., 2011, 7‒8-betlar.
2
Abu Ali ibn Sino. Tib qonunlari. II tom, T., “Fan”, 1982, 221‒222-betlar.
144
Suvqalampirning yer ustki qismida dorivorlik
xususiyati mujassam-
lashgan bo‘lib, bu qismidan insonlar salomatliklari uchun dori-darmon-
lar tayyorlanadi. Buning uchun, eng avvalo, o‘simlik kimyoviy tarkibiga
e’tibor berish kifoya qiladi. O‘simlikning yer ustki qismining kimyoviy
tarkibi o‘ziga xos bo‘lib, bir qator moddalar borligi aniqlangan. Uning
tarkibida poligopiperin glikozidi (asosiy ta’sir etuvchi modda) 2
‒2,5%
flavanoidlar, 0,0005% efir moyi, chumoli, valerian hamda sirka kislota-
lari, 3,8% oshlovchi moddalar va boshqalar bo‘ladi.
O‘rta Osiyo xalq tabobatida suvqalampir (P.hydropiper
L.)
Prepa-
ratlaridan qabziyatlarga, bachadon, meda-ichak yo‘lidan qon ketayotgan
paytlarda, bavosil
kasalligi, ichburug‘, gastirit, podagra diareyada, shu-
ningdek, venalarning varikoz kengayishlarida davo qilish maqsadida ish-
latilib kelmoqda.
Suvqalampir o‘simligini urug‘ unuvchanligini 2020‘2021-yillarda
labaratorya sharoitada o‘rgandik.
