152
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 28-fevraldagi
PQ-3574-sonli “Paxta xomashyosi va boshoqli don yetishtirishni moli-
yalashtirish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risi-
da”gi qarorlari hamda mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-hu-
quqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga muayyan da-
rajada xizmat qiladi.
Qishloq xo‘jalik ekinlaridan yuqori hosil yetishtirish uchun bir qator
muhim tashkiliy-iqtisodiy chora-tadbirlarni
amalga oshirish, ishlab chi-
qarishning moddiy-texnika bazasini ancha mustahkamlash, o‘g‘itlardan
keng foydalanish, tuproqning unumdorligini, meliorativ va ekologik ho-
latlarini
yaxshilash, yangi intensiv navlarni yaratish kabi ishlarni amalga
oshirish lozim.
Respublikamiz Prezidentining 1994-yil 22-apreldagi “O‘zdonmah-
sulot” davlat konsernini “O‘zdonmahsulot” davlat aksiyadorlik korporat-
siyasiga aylantirish to‘g‘risida”gi farmoni, unda belgilab berilgan maq-
sad va vazifalar tarmoqda misli ko‘rilmagan o‘zgarish va yuksalishlarga
turtki bo‘ldi. Eng avvalo, tizim tasarrufidagi
korxonalarning mulkchilik
shakli o‘zgarib, aksariyat korxonalar aksiyadorlik jamiyatlari sifatida fa-
oliyat yurita boshladi. Donni saqlash, qayta ishlash, mahsulot ishlab chi-
qarish borasidagi jarayonlarga zamonaviy xorijiy texnologiyalar kirib
keldi. Bu esa respublikada non mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi va
sifatining keskin oshishiga, non mahsulotlari
assortimentining tubdan
yaxshilanishiga sabab bo‘ldi.
Javdarning tarixiga to‘xtaladigan bo‘lsak, u eramizdan avvalgi I asr-
da Italiyada va so‘ng eramizning III va IV asrlarda Kerch yarim orolla-
rida ko‘plab ekilganligi haqidagi ma’lumotlar adabiyotlarda ko‘p uch-
raydi. Sibir hududida javdar XIII asrdan ekila boshlaganligi, bu yerga
rus muhojirlari tomonidan olib kelinganligi ma’lum. N.I.Vavilovning
aytishicha, madaniy javdar begona o‘simligidan kelib chiqqan. Bu
o‘simlik bug‘doy va arpa ekinlari bilan shimoliyroq va tog‘li hududlarga
begona o‘t sifatida ko‘chib, sovuqqa chidamliroq bo‘lganligi
tufayli as-
ta-sekin bug‘doy va arpani siqib chiqarib, asosiy ekin bo‘lib qolgan. Ek-
ma javdarning keng tarqalishi, seleksiya ishlarini rivojlanishi natijasida
bu ekinning turli ekologik mintaqalarda aniq ekologik-jug‘rofiy guruhla-
rini shakllanishga olib keladi. Javdar, asosan, oziq-ovqat ekinlaridan biri
hisoblanadi. Javdar unidan yuqori kaloriyali, ta’mi bilan ajralib turadi-
gan non yopiladi.
153
Ko‘pchilik joylarda javdarning ko‘k massasi
chorvachilikda, ayniq-
sa, senaj tayyorlashda keng qo‘llaniladi. Uning poxoli (somoni)dan turli
xil buyumlar (qog‘oz, selluloza, sirka) lignin va boshqa mahsulotlar oli-
nadi. O‘zbekistonda javdar, asosan, oraliq ekin sifatida ekiladi.
Rossiyalik olimlardan Turusov V.I, Novichixin A.M, Latiyev A.B.
va boshqalar Voronej viloyatida kuzgi javdar yetishtirish agrotexnologi-
yasi bilan shug‘ullandilar. Ular izlanishni “Saratovskaya
‒7”, “Talov-
skaya
‒33”,“Talovskaya‒41”, “Marusenka” navlari ustida olib borishgan.
O‘g‘it me’yori bo‘yicha N-60, P-60, K-60 qo‘llanilganda, 10
‒15 kg/
ga yaqin hosil olingan. Bundan tashqari, Pashenko L.P. va Jarkova I.M.
lar (2008) javdarni quyidagicha tavsifladilar: javdar muhim oziq-ovqat
ekinlaridan biri hisoblanadi. Uning doni qimmatli oqsil va vitaminlarga
(A,B,E) boy bo‘1adi. Doni tarkibida o‘rtacha 12,8% oqsil, 53,5% krax-
mal, 2,1% yog‘, 10,7% klechatka va 1,7% kul bor
Rossiyalik olimlarning (I.A.Stebut va boshqalar) ta’kidlashicha,
kuzgi javdar urug‘lariga ekishga sifatli tayyorlash, yerni ekishga tayyor-
lash, muddatida ekib, oziqlantirish bilan o‘simliklarning kasalliklarga
chidamliligi oshib, to‘liq tup soni olinadi. Bu esa, albatta, yuqori
hosil
garovidir. Ilmiy manbalarda o‘rganish jarayonida kuzatilishicha, keyingi
yillarda kuzgi va bahorgi javdarni yetishtirish agrotexnikasi, o‘sishi va
rivojlanishi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar, asosan, Rossiya va ukrainalik
olimlar tomonidan ushbu davlatlarning turli tuproq-iqlim sharoitlarida
olib borilgan (Korchagin. 1992; Abbud., 1993; Malsteva. 1997; Kuliko-
va. 2003; Antonova. 2004; Ayupov. 2005; Garinov. 2006; Axiyarova.
2008; Pakul. 2009).
