O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vfzirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

Download 1,17 Mb. Pdf ko'rish
bet	49/59
Sana	20.05.2024
Hajmi	1,17 Mb.
	#245620

1 ... 45 46 47 48 49 50 51 52 ... 59

Bog'liq
Mamadiyeva N.X. Falsafa (Mantiq qismidan)

Gipotetik-deduktiv nazariyalar
Aksiomatik nazariya

“Mazmundor” nazariyalar
da ma‟lum bir sohaga oid faktlar sistemaga
solinadi, umumlashtiriladi va tushuntiriladi. Ular asosan tajriba natijalari,
empirik materiallarga tayanadi, ularni tahlil qiladi, tartibga soladi va
umumlashtiradi. Ana shuning uchun ham ularni “tajribaga tayanuvchi
nazariyalar”, deb atashadi. “Mazmundor” deb atalishiga sabab, ularni
matematika va mantiqdagi formallashgan nazariyalardan farq qilishdir.
Mazmundor nazariyalarni sof empirik nazariyalar deb bo„lmaydi. Ular
faqat empirik materiallargagina emas, balki nazariy qonunlarga ham
tayanadi. Masalan, mazmundor deb hisoblanadigan Ch. Darvinning
evolyutsiya nazariyasi, I.P. Pavlovning oliy asab faoliyatining shartli
reflektorlik nazariyasi va shu kabilar chuqur nazariy g„oyalarga suyanadi,
ular yordamida to„plangan materiallarni ratsional usul bilan anglaydi,
qayta ishlaydi va tushuntiradi.
Gipotetik-deduktiv nazariyalar
tabiatshunoslikda uchraydi. U turli xil
mantiqiy kuchga ega gipotezalar sistemasidan iborat bo„lib, unda mantiqan
kuchlilaridan mantiqan kuchsizroqlari deduksiya qilinadi. Gipotetik-
deduktiv sistemani gipotezalar zanjiri (ierarxiyasi) tarzida olib qarash
mumkin. Bunda empirik asosdan uzoqlashgan sari gipotezaning kuchi ortib
boradi.
Gipotetik-deduktiv nazariyalarning o„ziga xos jihatlaridan biri undagi
gipotezalarning darajalari bo„yicha qat‟iy izchil joylashishidir.
Gipotezaning darajasi qanchalik yuqori bo„lsa, xulosalarni mantiqiy yo„l
bilan keltirib chiqarishda uning ishtiroki shunchalik ko„p bo„ladi.
Aksiomatik nazariya
– nazariya elementlarining katta qismi kichkina
boshlang„ich asosdan – asosiy aksiomalardan deduktiv yo„l bilan keltirilib
chiqariluvchi nazariyadir. Aksiomatik nazariyalar matematikada quriladi.
Aksiomatik metod birinchi marta Evklid tomonidan elementar
geometriyani qurishda muvaffaqiyatli ishlatilgan. Mazkur geometriyaning
asosiy aksiomatik tushunchalari “nuqta”, “to„g„ri chiziq”, “tekislik” bo„lib,
ular ideal fazoviy obyektlar sifatida olib qaralgan; geometriyaning o„zi esa
fizikaviy fazoning xususiyatlarini o„rganuvchi ta‟limot sifatida talqin

67
qilingan. Matematikaning taraqqiyoti davomida aksiomatik metod
takomillashib borgan, uni qo„llash mumkin bo„lgan sohalar doirasi
kengaygan. Xususan, asta-sekin Evklid aksiomalarining faqat geometrik
obyektlarnigina emas, balki boshqa matematik va, hatto, fizik obyektlarni
ham tasvirlash uchun yaroqli ekanligi ma‟lum bo„ldi.
Aksiomatika tabiatshunoslikda ham qo„llaniladi. Tajriba bilan bog„liq
bo„lganligi va shuning uchun ham zaruriy ravishda empirik talqinga
muhtoj ekanligi sababli tabiyotshunoslikning faqat o„zagini tashkil
etadigan tushunchalarnigina aksiomalashtirish mumkin.

Download 1,17 Mb.

1 ... 45 46 47 48 49 50 51 52 ... 59

Download 1,17 Mb.

Pdf ko'rish