1
1
-
-
m
m
a
a
v
v
z
z
u
u
.
.
M
M
A
A
R
R
K
K
E
E
T
T
I
I
N
N
G
G
P
P
R
R
E
E
D
D
M
M
E
E
T
T
I
I
M
M
O
O
H
H
I
I
Y
Y
A
A
T
T
I
I
Marketing
Demografik omillar
Marketing elementlari
Iste'mol tovarlari bozori
Korxona faoliyati
Sotuvchi bozori
Marketolog faoliyati
Xaridor bozori
Marketingni tadqiq qilish
Xizmatlar bozori
Sarmoyalar bozori
Ishlab chiqari vositalari bozori
1.1. Marketing haqida tushuncha.
Marketing tovarlarni ishlab chiqarish, xaridorlarga kerakli vaqt, miqdor va sifatda,
shuningdek, yuqori samara hamda foyda evaziga sotishni tashkil etish,
boshqarish maqsadida
vujudga keldi va xizmat qilmoqda. Iqtisodchi olimlarning hisob-kitoblari shuni ko`rsatadiki,
marketing xizmatlari uchun sarflanadigan har bir dollar o`z egasiga 10 dollar sof foyda keltirar
ekan. Marketing ingilizcha «market» — bozor so`zidan olingan bo`lib, o`zining shakllanishi va
rivojlanishida uzoq va murakkab davrni bosib o`tdi. Marketing elementlari hozirgi respublikamiz
hududida qadim-qadimlardan ma'lum bo`lib, u ayniq'sa, eramizdan oldingi II asrdan eramizning
XVI asrigacha Buyuk Ipak yo`li nomi bilan mashhur karvon yo`li o`tgan mamlakatlarda keng
qo`llanilgan. Bunda karvonsaroylar katta xizmat ko`rsatgan. Ularda har xil mamlakatlardan
kelgan siyosatchi, tadbirkor, savdogar, vositachilar uchrashar va
har xil iqtisodiy masalalarni,
ishlab chiqariladigan tovarlarning assortimenti, sifat ko`rsatkichlari, o`lchov birligi, ularga
bo`lgan talab va taklif, baholar, soliqlar, xizmatlar va h. k. lar haqida axborotlar yig`ilar, tahlil
qilinar, o`rtoqlashilar kelishilar, shartnomalar tuzilar va amalga oshirilar edi.
Umuman, marketingning paydo bo`lish va shakllanishi tarixi ham uzoq o`tmishga ega
bo`lib, bozorlarning paydo bo`lishidan boshlanadi. Tovar va xizmatlarga bo`lgan talabgorlami,
iste'molchilarni,
ularning ehtiyojini, tovar va xizmat haqqi to`lay olish qobiliyatlarini aniqlash
marketingning paydo bo`lishida asos bo`lib xizmat qilgan. Bular hozirgi kunda ham korxona
ochishning ilmiy-texnikaviy asoslaridan, marketingning muhim vazifalaridan hisoblanadi va
marketing vositalari, usul va uslubiyatlaridan foydalanib hisob-kitob qilinadi.
Keyinchalik korxonalar faoliyat doirasining kengayib borishi, ish hajmining o`sishi,
iste'molchilarning ko`payishi korxonalar tarkibida maxsus ixtisoslashgan marketing bo`limlari,
guruhlari va boshqarmalarni tashkil etishni taqozo etdi.
Hozirgi kunda respublikamiz
korxonalarining deyarli hammasida shunday maxsus marketing xizmati, guruh yoki bo`limlari
tashkil etilgan.
Marketing tushunchasiga kelsak, unga jahon iqtisodchilari hamon aniq ta'rif bera
olganlaricha yo`q. Masalan, AQShlik yirik marketolog, professor F. Kotler «Marketing bu
ayirboshlash orqali zarurat va ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan inson faoliyatining bir turidir»,
— deb ta'rif bergan.
(Ф. Котлер, «Основы маркетинга» М.: «Прогресс», 1991, с. 47). G.
Abramshvili, «Marketing bu boshqarish konsepsiyasi bo`lib tashkilotlarning bozorga
yo`naltirilgan ishlab chiqarish sotish faoliyatidir», — deydi (Проблемы международного
jмаркетинга. М., 1984, с. 3). D. Vasilyev «Marketing hozirgi i
zamon kishisining iqtisodiy
siyosati», — deb ataydi (Д. Васильев и др. Маркетинг, тенденция и практика. София, 1981,
с. 5). Rus akademigi A. N. Romanov boshchiligida oliy o`quv yurtlari uchun tayyorlangan
darslikning 3- betida «Marketing firma yoki yirik korporatsiyalarning yuqori foyda olish
maqsadidagi bozorni kompleks o`rganish va xaridorlar talabini qondirish uchun tovarni yaratish,
ishlab chiqarish, sotish va xizmatlar ko`rsatish bo`yicha barcha tashkiliy tizimidir», — deb
yozadi (Маркетинг. Учебник. М.: Банки и биржи КЖТИ, 1996). T.Velasova va Sevruklar
«Marketing har qanday ishlab chiqaruvchining ma'lum vaqtdagi ideologiyasi, siyosati va faoliyat
ko`rsatish taktikasidir», — deb ta'riflaydilar (Т. Велясова, Севрук. Банковский маркетинг. М.:
Дело LTD, 1994, с. 4).
Shunday qilib, marketingga bag`ishlangan asarlarda hanuzgacha to`liq va aniq ta'rif
berilganicha yo`q. Bunda iqtisodchilarning aksariyat qismi nima uchundir korxonalarning asosiy
maqsadlaridan biri bo`lmish foyda olish haqida hech narsa demaydilar.
Vaholanki, har qanday
korxona o`z ishlarini foyda olish bilan yakunlamas ekanlar, ular inqirozga uchraydilar va
oqibatda o`z faoliyatlarini to`xtatishga majbur bo`ladilar. Shunday ekan, marketing deganda biz
nafaqat zarurat va ehtiyojni qondirishga yo`naltirilgan inson faoliyatining bir turini, balki bu
jarayonda va oqibatda A.N.Romanov aytganidek, foyda olishni ham tushunamiz. Bu ta'rif,
bizningcha, eng maqbul va hozirgi bozor iqtisodiyotiga ham
mos keladi, deb o`ylaymiz.
