Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta‘limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti fizika – matematika fakulteti

 Boshqarishning axborot texnologiyalarining maqsadi qarorlarni qabul qilishga aloqasi bo‗lgan 
barcha firma xodimlarining axborot extiyojlarini qondirishdir. U boshqarishning istalgan darajasida 
foydali bo‗lishi mumkin. Boshqaruvning axborot texnologiyasi xilma-xil turdagi hisobotlarni 
yaratishga mo‗ljallangan. Doimiy hisobotlar belgilangan grafikka muvofiq yaratiladi. Maxsus 
hisobotlar boshqaruvchilar so‗rovi bo‗yicha yoki kompaniyada biror-bir rejalashtirilmagan hodisa ro‗y 
berganda yaratiladi. Qiyosiy hisobotlar turli manbalardan olingan yoki turli belgilarga ko‗ra 
tasniflangan va qiyoslash maqsadlari uchun foydalaniladigan ma‘lumotlarni o‗z ichiga oladi. 
Favqulotda hisobotlar istisno tariqasidagi ma‘lumotlarni qamrab oladi. Boshqaruvni qo‗llab quvvatlash 
uchun hisobotlardan foydalanish chetga chiqishlar bo‗yicha boshqarish deb ataladigan jarayonni 
amalga oshirishda, ayniqsa, samaralidir. 
Avtomatlashtirilgan ofis firma boshqaruvining barcha darajadagi menejerlari uchun (faqat 
xodimlar ichki firma aloqasini qo‗llab-quvvatlash uchungina emas), balki ularga tashqi muhit bilan 
yangi kommunikatsiya vositalarini taqdim etishi jihatidan ham diqqatni o‗ziga tortadi. 
Avtomatlashtirilgan ofisning axborot texnologiyasi kommunikatsiya jarayonlarini ham tashkilot 
ichida, ham tashqi muhit bilan axborot uzatish va u bilan ishlashning komp‘yuter tarmoqlari va 
zamonaviy vositalar negizida tashkil etish va qo‗llab-quvvatlashdir. Hozirgi paytda ofisni 
avtomatlashtirish texnologiyasini ta‘minlovchi komp‘yuter va nokomp‘yuter texnik vositalar uchun bir 
necha o‗nlab dasturiy mahsulotlar ma‘lum: matnli protsessor, jadvalli protsessor, elektron pochta, 
elektron kalendar‘, audiopochta, komp‘yuterli va telekonferentsiyalar, shuningdek, boshqaruv 
faoliyatining maxsus dasturlari kiradi. 
Qaror qabul qilishni qo‗llab-quvvatlashning tizimi tarkibiga uch asosiy qism: ma‘lumotlar 
bazasi, modellar bazasi va tizim osti dasturi kiradi. So‗ngisi ma‘lumotlar bazasini boshqarish 
tizimi(MBBT), modellar bazasini boshqarish tizimi (ModBBT) foydalanuvchi va komp‘yuter 
o‗rtasidagi interfeys bilan boshqarish tizimidan iborat. 
Ma‘lumotlar bazasi qarorlarni qabul qilishni qo‗llab-quvvatlashning axborot texnologiyasida 
muhim rol‘ o‗ynaydi. Ma‘lumotlar bevosita foydalanuvchi tomonidan matematik modellar yordamida 
hisob-kitoblar uchun foydalanishi mumkin. Ma‘lumotlarning bir qismi axborot tizimidan operatsiyaviy 
darajaga kelib tushadi. Ulardan samarali foydalanish uchun bu ma‘lumotlar oldindan qayta ishlanishi 
lozim. Firma operatsiyalari haqidagi ma‘lumotlardan tashqari, qaror qabul qilishni qo‗llab-quvvatlash 
tizimi ishlashi uchun boshqa ichki ma‘lumotlar, masalan, xodimlarning harakati haqidagi ma‘lumotlar 
talab etiladi. Ular o‗z paytida kiritilishi lozim. 
Boshqarishning yuqori darajalarida qaror qabul qilishni amalga oshirish uchun tashqi 
manbalardan olinadigan ma‘lumotlar ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Ichki ma‘lumotlardan farqli 
ravishda tashqi ma‘lumotlar odatda ularni yig‗ishga ixtisoslashgan tashkilotdan sotib olinadi. 
Hozirgi paytdagi ma‘lumotlar bazasiga yana bir ma‘lumotlar manbai -yozuvlar, xatlar, 
shartnomalar, buyruqlarni o‗z ichiga olgan xujjatlarni kiritish haqidagi masala keng tadqiq etilmoqda.
Modellar bazasi. Modellarni yaratishdan maqsad ayrim ob‘ekt yoki jarayonlarni tasvirlash va 
qulaylashtirishdir. Modellardan foydalanish qarorlarni qabul qilishni qo‗llab-quvvatlash tizimida tahlil 
o‗tkazishni ta‘minlaydi. Muayyan algoritmlar yordamida muammoning matematik talqiniga 
asoslangan modellar qarorlarni to‗g‗ri qabul qilish uchun foydali axborotni topishga qulaylik yaratadi. 
Axborot tizimlari tarkibida modellardan foydalanish statistik uslublar va moliyaviy tahlil 
uslublarini qo‗llashdan boshlanadi. Foydalanish maqsadlari bo‗yicha modellar ayrim 
ko‗rsatkichlarning eng quyi yoki eng yuqori nuqtalarini topish bilan bog‗liq optimallashgan va ayrim 
tizimlar ishini bayon etuvchi va boshqaruv maqsadlari uchun mo‗ljallanmagan tasvirlovchiga 
bo‗linadi. Baholash usuliga ko‗ra, modellar boshlang‗ich ma‘lumotlarning aniq bir qiymatida bir son 
bilan o‗zgaruvchilarni baholashda foydalanuvchi deterministik va boshlang‗ich ma‘lumotlar ehtimoliy 
xarakteristikalarda berilganligi tufayli bir necha parametrlar bilan o‗zgaruvchilarni baholovchi 
statistikga tasniflanadi. Qaror kabul qilishini qo‗llab-quvvatlash tizimlarida modellar bazasi strategik, 
taktik va operativ modellardan iborat bo‗ladi. Ular, shuningdek, elementlarni tuzishda 
foydalaniladigan model bloklar,modullar va ish tartiblari jamlanganligi ko‗rinishidagi matematik 
modellarni ham o‗z ichiga oladi. 
Strategik modellar boshqaruvining oliy darajasida tashkil qilish maqsadlari, unga erishish uchun 
zarur bo‗lgan zaxiralar hajmlari, shuningdek, bu zaxiralarni sotib olish va ulardan foydalanish 
siyosatini o‗rnatish uchun ishlatiladi. 

Taktik modellar o‗rta bo‗g‗in boshqaruvchilari tomonidan mavjud zaxiralardan foydalanishni 
taqsimlash va nazorat qilish uchun qo‗llaniladi. Ulardan foydalanishning ehtimoliy sohalari orasida 
quyidagilarni ko‗rsatish mumkin: moliyaviy rejalashtirish, xodimlarga talablarni rejalashtirish, savdo-
sotikni rejalashtirish. Odatda taktik modellar deterministik, optimallashgan va universal shakllarda 
amalga oshiriladi. 
Operativ modellar boshqarishning quyi darajalarida kunlar va xujjatlar bilan o‗lchanuvchi 
muddatlarda operativ qarorlar qabul qilishni qo‗llab-quvvatlash uchun foydalaniladi. Bu modellardan 
odatda firma ichidagi ma‘lumotlar hisob-kitobi uchun foydalaniladi.
Matematik modellar matematik uslublarni amalga oshiruvchi model bloklar, modullar va ish 
tartiblari jamlanmasidan iborat bo‗ladi. Bunga chiziqli dasturlashtirish, vaqtinchalik qatorlarning 
statistik tahlili, regressiv tahlil kirishi mumkin. 
Modellar bazasining boshqaruv tizimi quyidagi imkoniyatlarga ega bo‗lishi lozim: yangi 
modellarni yaratish, modellar parametrlarini qo‗llab-kuvvatlash va yangilash, modellarni 
manipulyatsiya qilish. 
Interfeys 
bilan 
boshqarish 
tizimi. 
Axborot 
texnologiyalarining 
samaradorligi 
va 
moslashuvchanligini ko‗p jihatdan qaror qabul qilishni qo‗llab-quvvatlashning interfeys tizimi 
xususiyatlariga bog‗liq. Interfeys: foydalanuvchining tili, displey ekranida muloqotni tashkil etuvchi 
komp‘yuter xabarining tili; foydalanuvchining bilimini belgilaydi. 

Download 3,81 Mb.