O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta ta’lim Vazirligi Andijon Davlat Universiteti Tabiatshunoslik va geografiya fakulteti Kimyo ta’lim yo’nalishi

Download 283.45 Kb.
bet	9/13
Sana	15.06.2022
Hajmi	283.45 Kb.
	#23746

Bog'liq
Ismoilova Mohina davomi
HMTT(BOBUR), Alisherov Aminjon diskret, 2023-yil Yo\'l xaritasi 11-DMTT, kreativ fikir, Komila Kurs ishi TO\'MA 222, 3 kriptografiya xaqida, Tashkiliy tuzilma, portal.guldu.uz-Shaxsiy sug‘urtaning mazmuni va turlari, Python dasturlash tili, 1701370462, bernulli tenglamasi, KUNLIK CHEKLIST, Rostlagichlarni tanlash, Jarayonlarni loyihalash uchun asosiy meyoriy hujjatlar

2.2 Kumarin, furokumarin, ligninlar Kumarin (m-orto-oksidolchin) kislotaning hosilalari bo'lgan, o'simliklardan olinadigan laktonlar kumarinlar deb ataladi. Sis-orto-oksidolchin kislota va uning hosilalari tabiatda deyarli sof holda uchramaydi. Bu kislotalar o'zidan bir molekula suv ajratib, tezda tegishli laktonlarga aylanadi. Shuning uchun kumarinlar benzo-apiron hosilasi deb ham qaraladi. Kumarinning o'zi esa sis-orto-oksidolchin kislotaning laktonidir. Kumarinlarning boshlang'ich birikmasi — kumarin birinchi marta 1820- yilda Fogel tomonidan Dipteryx odarata Willd. (Coum-oruna odarata, dukkakdoshlar oilasiga kiradi) o'simligining mevasidan ajratib olingan. Kumarinlar selderdoshlar —Apiaceae (soyabonguldoshlar — Umbelliferae), rutadoshlar (Rutaceae), dukkakdoshlar (Faba-ceae), yasnotkadoshlar — Lamiaceae (labguldoshlar—Labiatar), astradoshlar — Asteraceae (murakkabguldoshlar — Compositae), chinniguldoshlar (Caryophyllaceae), ituzumdoshlar (Solanaceae), sutlamadoshlar (Euphorbiaceae) oilalarining vakillari tarkibida ko'p uchraydi. O'simliklar tarkibidagi kumarinlar miqdori ham har xil bo'ladi. Ular juda oz miqdordan tortib, to 10% gacha (Daphna odora Thunb. o'simligining barg kurtagi tarkibida 22% gacha) to'planishi mumkin. Odatda, bitta o'simlik tarkibida bir qancha (5—10 ta-gacha) har xil kumarinlar uchrashi mumkin. Ko'pincha, kumarinlar o'simliklarda sof holda va oz miqdorda o'zining glikozidlari holida uchraydi. KUMARINLARNING FIZIK VA KIMYOVIY XOSSALARI. O'simliklardan ajratib olingan kumarinlar rangsiz kristall modda bo'lib, suvda yomon eriydi yoki butunlay erimaydi, spirtda osonroq, organik erituvchilar (efir, xloroform va boshqalar) da yaxshi eriydi.. Kumarinlar glikozid holida bo'lsa, ularning suvda erishi kuchayadi. Lekin glikozidlarning suyultirilgan sulfat kislota ta'sirida gidrolizlab olingan aglikonlari suvda erimaydi, spirt va organik erituvchilarda esa yaxshi eriydi. Kumarinlar lakton bo'lganligi uchun ishqorlar ta'sirida ularning a-piron halqasi uziladi va har bir kumarinning o'ziga xos kislotasining tuzi — kumarinatlar hosil bo'ladi. Ular suvda yaxshi eriydi (eritmalari sariq rangli bo'ladi), organik erituvchilarda esa erimaydi. Kumarinatlarga kislota ta'sir ettirilsa, reaksiya orqaga qaytadi, iekin hosil bo'lgan sof kislota tezda o'zidan bir molekula suv ajratib, qaytadan laktonga — kumarinlarga aylanadi. Kumarinning o'zi suv ta'sirida gidrolizlanmaydi, kislota va ammiak eritmasi bilan reaksiyaga kirishmaydi. Agar unga suyultirilgan natriy ishqori qo'shib qizdirilsa, sariq rangli eritma—kumarin (sis-ortooksi-dolchin) kislota natriyli tuzining eritmasi hosil bo'ladi. Eritmaga kislota ta'sir ettirilsa, reaksiya orqaga qaytadi. KUMARINLARNI TAHLIL QILISH USULLARI. KUMARINLARGA SIFAT REAKSIYALARI. Kumarinlar borligini aniqlash ular eritmalarining ultrabinafsha nurda o'ziga xos fluoressensiya bilan tovlanishiga hamda ba'zi reaktivlar bilan spetsifik reaksiya berishga asoslanilgan. Bu reaksiyalardan ko'p ishlatiladigani va eng muhimlari diazoreaktiv bilan o'tkaziladigan reaksiya hamda lakton reaksiyasidir. Kumarinlarga qilinadigan sifat reaksiyasining tez bajariladigan variant! quyidagicha: quritilgan va maydalangan mahsulotdan 1—2 g olib, kolbaga solinadi va uning ustiga 5—10 ml spirt quyib, 4 soat qoldiriladi. So'ngra kolbani 50°C haroratda 2—3 minut "qizdiriladi. Ajratmani filtrlab olinadi va unga 5% li ishqor eritmasidan bir necha tomchi qo'shib, suv hammomida bir necha minut qizdiriladi. Agar spirtli ajratmada kumarinlar bo'lsa, ular kumarinatlar hosil qiladi va, natijada, eritma sariq (och sariq) rangga bo'yaladi. Sariq (och sariq yoki sarg'ish) rangli ishqoriy sharoitdagi ajratmani 2 ta probirkaga bo'lib, kumarinlarga sifat reaksiyalar qilinadi. 1. Diazoreaksiya. Birinchi probirkadagi 2 ml sarg'ish rangli (ishqoriy sharoitdagi) ajratmani chinni idishga solib, unga yangi tayyorlangan sulfanil kislotaning diazoreaktividan bir necha tomchi qo'shiladi. Natijada aralashma qo'ng'ir-qizil yoki to'q qizil rangga bo'yalib, ajratma tarkibida kumarinlar borligini isbotlaydi. Agar sulfanil kislota o'rnida n-nitroanilin olinsa, u holda aralashma binafsha yoki qo'ng'irrangga bo'yaladi. Lakton reaksiyasi. Ikkinchi probirkadagi sarg'ish rangli ajratmaga (ishqoriy sharoitdagi) 4 baravar ortiq miqdorda suv qo'shilgan taqdirda aralashma loyqalanmasligi va cho'kma hosil qilmasligi lozim. So'ngra bu aralashmaga xlorid kislotaning 5% li eritmasidan qo'shib neytrallanadi. Agar probirkadagi ajratmada kumarinlar bo'lsa, cho'kma yoki loyqa hosil bo'ladi. Reaksiya natijasida suvda erib, sariq rangli eritma hosil qilgan kumarinatlar ~ 215 ~ xlorid kislota ta'sirida suvda erimaydigan laktonlar — kumarinlarga aylanadi. 2. Mikrosublimatsiya reaksiyasi. Kumarinlar qizdirilganda uchuvchanlik (mikrosublimatsiya berish) xossasiga ega. Shuning uchun tarkibida kumarin bo'lgan mahsulotlar bilan mikrosublimatsiya reaksiyasini o'tkazish mumkin (antratsen hosilalariga qilingan mikrosublimatsiya reaksiyasiga qaralsin). Bunda mahsu-lotdan uchib o'tib, oyna ustida yig'ilgan kumarin kristallarini spirtda eritiladi va unga diazoreaksiya qilinadi. KUMARINLAR TASNIFI(KLASSIFIKATSIYASI) Hozirgacha ma'lum bo'lgan kumarinlar o'zining kimyoviy tuzilishiga qarab quyidagi 7 guruhga bo'linadi: 1. Kumarin va uning oddiy hosilalari (degidrokumarin, kumarin glikozidlari). 2.Oksi-, metoksi- va metilendioksikumarinlar. 3.Furokumarinlar. 4. Piron-kumarinlar yoki xromen-a-pironlar. 5. 3, 4- benzokumarinlar. 6. Tarkibida benzofuran sistemasi bo'lgan kumarinlar. 7. Tarkibida kumarin sistemasi bo'lgan boshqa murakkab birikmalar. KUMARINLARNING TIBBIYOTDAGI AHAMIYATI Kumarinlar, furokumarinlar va tarkibida bu guruh birikmalari bo'lgan o'simliklardan olingan preparatlar antikoagulant (qon ivishiga qarshi), spazmolitik (muskullarning ixtiyorsiz qisqarishi va tarang tortishishiga qarshi), yurak-qon tomirini kengaytirish, xavfli o'smalarga qarshi va boshqa ta'sirlarga ega. Shuning uchun bu preparatlar tromboz (qon tomirlarda qonning ivib qolishi), spazm, rak (operatsiya qilish mumkin bo'lmagan ba'zi shakllarida) va boshqa kasalliklarni davolashda qo'llaniladi. Furokumarinlarning fotosensibilizatsiya (nur ta'siriga nisbatan sezuvchanlikning oshishi) ta'siri, ayniqsa, diqqatga sazovordir. Shuning uchun tarkibida furokumarin bo'lgan ba'zi preparatlar (beroksan, ammifurin, psoralen va psoberan) vitiligo (pes) kasal-ligini davolashda ishlatiladi. Pes kasalligini furokumarinlar bilan davolash bu preparatlar ta'sirida teri oqargan yerining nurga nisbatan sezuvchanligining oshishi va melanin pigmenti hosil bo'lishi natijasida terining o'z rangini tiklashiga asoslangan. Terining bunday o'z pigmentatsiy Download 283.45 Kb.

Download 283.45 Kb.