BIRINCHI BOB. O`ZBEK TILIDA ANTRAPONIMLARNING SEMANTIK-USLUBIY XUSUSIYATLARI
1-§. O`zbek tilida ismlarning nominativ vazifasi xususida
Antroponimika odamlar ismini, ularning tarqalganligi, kelib chiqishi, jamiyatda amalda qo`llanishini, shuningdek, antroponimik tizimlar tuzilishi hamda rivojlanishini o`rganadi. Atoqli ot turlari, taxallus, laqab, nisba va shaxsni atashlikning turli usullari ham antroponimika tadqiqot manbaidir. Masalan, Sohibqiron Amir Temur Qarag`ay Bahodir Ko`ragoniy. Bunda faqat Temur shaxsning xos ismi, Amir – hukmdorlik darajasini anglatadi, Sohibqiron – Temurga zamondoshlari tomonidan berilgan sifat (asr, davr sohibi degan ma`noni bildiradi), Tarag`ay – otasining ismi (familiya hisoblanadi), Bahodir – otasining laqabi, Ko`ragon – xonga kuyovlik nisbasi.
Dunyodagi turli xalqlarda turlicha antroponimik tizim mavjud bo`lgan. Masalan, Qadimgi Rimda har bir erkak xos ismi oldidan keladigan nomga – avloddan avlodga o`tadigan urug` nomiga ega bo`lgan, bu urug`ning shajarasini tavsiflagan. Hozirgi Ispaniya va Portugaliyada bir kishi bir necha xos (katolik cherkovi ro`yhatidan olinadigan) ismga, otasi va onasining familiyasiga ega bo`lishi mumkin. Islandiyada har bir kishi, bir necha xos ismga (cheklangan ro`yhatdan olingan) va familiya o`rnida otasining ismidan hosil bo`lgan nomga ega bo`ladi. Xitoy, Koreya, Vetnamda kishi nomi bir bo`g`inli familiyadan (turli davrda ular 100dan 400 gacha bo`lgan) va xos (odatda ikkita bir bo`g`inli morfemadan tashkil topgan) ismga ega bo`ladi, xos ismlar miqdori cheklanmaydi. Antroponimika tizimida kipokoristika (erkalatib, kichraytirib atash: Laziz(jon), Dilobar(xon), Homid(cha), Ahmad(cha) kabi.) alohida o`rin tutadi. Antroponimika ma`lumotlari tilshunoslikning boshqa sohalari uchun, jamiyatshunoslikda, xalqlar tarixini o`rganishda muhim ahamiyatga ega1.Ism, ot - bolaning tug`ilganligi qayd etilayotganda unga beriladigan nom. Ism shaxsning oila, avlod, mahalla, jamoa doirasida ajratishga imkon beradi. Odatda, chaqaloqqa ismni ota-onasi, qarindosh-urug`, oiladagi keksa kishilar tanlaydilar. Qanday ism qo`yilishi estetik va etik tamoyillar, ism tanlovchilarning orzu-istaklari, tasavvur va dunyo qarashlari, milliy hususiyat va boshqalar bilan bog`langan.Ism qo`yishda dinning ta`siri, ayniqsa, kuchli bo`ldi. Xristianlik vujudga kelib, monoistik dinga aylanganidan keyin Bibliyadagi payg`ambarlarning ismlari jahondagi ko`pgina xalqlarda ommaviy ism bo`lib qoldi. Islom dinining tarqalisshi Markaziy Osiyo xalqlari, xususan, o`zbeklarda bu din tushunchalari bilan bog`liq ismlarning ko`payishiga olib keldi. Xalqimizda Qur`oni karimda tilga olingan Allohning go`zal ismlarini (al- Asmo al- husno), Muhammad (sav) ning nomlarini o`z farzandlariga qo`yishni rasm qildi. Xullas, har bir ism muayyan sabab bilan paydo bo`lib, o`zining tarixi, geografik tarqalishi, hududiga va mazmuniga ega. Qadim – qadimdan ism qo`yishning rasm- rusmlari, udumlari saqlanib qolgan, chunki bolaning sog` o`lishi, yashab ketishi, kelgusi baxti unga qo`yiladigan ism bilan bog`liq bo`ladi, deb hisoblangan. Kishiga muvaffaqiyatli tanlangan ism uning taqdiri, hayoti katta ta`sir ko`rsatadi, ism odamning ruhiyatini o`ziga mujassam qiladi, kishi o`z ismiga o`xshaydi, deb ishonishgan. Musulmon oilalarida bolaga ism qo`yish bilan bog`liq alohida marosim o`tkazib kelinadi.
Ismga e`tibor chaqaloqa ism tanlashdan va unga tug`ilgalik guvohnoma (metrika) ga yozishdan boshlanadi.Mualliflik huquqida, oila huquqida merosxo`rni belgilash va shu kabidagi bir qancha huquqiy munosabatlar ism bilan bo`g`langandir. O`zbekiston Respublikasi OK bolaning ismi olish huquqini belgilaydi (69- modda). Bu huquq bolaning shaxsiy huquqi doirasiga kiradi.
Amaldagi qonunlarga binoan, bolaga ism ota-ona kelishuviga qo`yiladi, fuqorolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlari buni hisobga olishga majbur. Bolaga ism qo`yishda ota-ona o`rtasida kelishuv bo`lmasa, mazkur nizo vasiylik va homiylik organi tomonidan bola, shuningdek, uning ota-onasi manfaatlarini e`tiborga olib hal etiladi. Bola ismini o`zgartirish tartibi OKda belgilab berilgan (70-modda). Unga ko`ra, fuqorolik holati dalolatnomalarini qayd etish organ iota-onaning birgalikdagi arizasiga binoan, bola 16 yoshga to`lguncha bola manfaatlarini e`tiborga olib, uning ismini o`zgartirishga haqli. 10 yoshga to`lgan bolaning ismini o`zgartirishga faqat uning roziligi bilan yo`l qo`yiladi.
Tilshunoslikda kishilar ismlarini o`rganadigan alohida soha antroponimika deb ataladi. Ismni til fakti sifatida onomastika o`rganadi.
Til lug`at tizimining eng chekka quroshividan o`rin olgan antroponimlar badiiy asar, jumladan, xalq dostonlari lug`at tarkibining ajralmas bir qismini tashkil etadi. Antroponimlarga xos xususiyatlar, ularni o`rganilish tarixi, kishi nomlarining lug`at tizimidagi o`rni masalalari ishimizning birinchi bobida atroflicha yoritilganligi sababli, bu bobda kishi ismlarining simantik – uslubiy vazifasi haqida fikr yuritamiz.
Atoqli otlar badiiy asarda obraz yaratuvchi, uning ta`sirchanligini kuchaytiruvchi shakliy, mazmuniy va uslubiy zaruriy component sifatida qaralmog`i lozim [51, 131]. O`zbek tilida antroponimlarning o`ziga xos xususiyatlarini har tomonlama o`rganish, ayniqsa, ularning badiiy adabiyotdagi uslubiy rolini aniqlash muhim nazariy va amaliy ahamiyatga egadir. CHunki yozuvchi tomonidan tasviriy visita sifatida qo`laniladigan ba`zi nomlarning uslubiy xususiyatlarini o`rganmay turib, uning asarlarining badiiy qimmatini belgilash mumkin bo`lmay qoladi [110, 21]. Badiiy asar tarkibidagi kishi nomlarini o`rganishda shakl va mazmun birligidan kelib chiqib, ularning adresatga qanday axborot berishi va qanday estetik ta`sir ko`rsatishiga e`tibor qaratilmog`i lozim. Shu nuqtai nazardan qaraydigan bo`lsak, xalq dostonlari lug`at boyligi tizimidan o`ziga xos aloxida o`rin olgan antroponimlar o`rganisg e`tiborga molikdir. Xalq og`zagi ijodi namunalarida uchraydigan kishi ismlari, asosan, umumistemol so`zlar negizida hosil bo`lib, ko`pincha konkret ma`noli otlar hisoblanadi. Xalq dostonlarida uni kuylagan baxshilar nom tanlashda muallif – personaj – kitobxon
semantik uchburchak motivatsiyasiga amal qiladilar. Bu hol ular asarlarining hayoti bo`lishini ta`minlaydi.
Xalq dostonlaridagi antroponimlar o`z qo`llanishiga ko`ra, eng avvalo, ikki vazifani bajaradi : 1) nominative ; 2) uslubiy-espressiv. O`zbek tilshunosligida ismlarga xos bunday xususiyatlar haqida D. Abdurahmonov, H. Bektemirov [5, 177 - 197], E.Qilichev [110, 21 – 25] va boshqa olimlar ayrim fikr va mulohazalar bayon qilganlar.
Folklordagi antroponimlar hozirgi kishi ismlaridan semantik – uslubiy jihatdan ancha farq qilib, ular o`tmish jamiyaning kundalik moddiy va ma`naviy, iqtisodiy va siyosiy turmushi, idial va intilishlariga juda yaqin aloqadordir. Bu holni dostonlar antroponimiyasida milliy tilga xos bo`lgan qadimiy leksik, fonetik va morfologik elementlar ko`proq saqlanganida ko`rish mumkun.
Dostonlarda kishi nomlari, turli laqablar bilan birga simvolik xarakterdagi to`qima ismlar, mifologik nomlar va turli xil onomosionimlar ham ko`p uchraydi. Bularning deyarli hammasi “so`zlovchi nomlar “ hisoblanadi, ularga ma`lum bir uslubiy ma`nolar yuklatilgandir.
Shuning uchun har bir o`zbek xalq og`zaki ijodi namunalarida, jumladan, Ergash Jumanbulbul dostonlaridagi antroponimlarni leksik – semantik va uslubiy tahlil qilishni maqsad qilib qo`ydik. Ayniqsa, Ergash shoir kuylagan dostonlar o`zining g`oyaviy badiiy yuksakligi, onomosiologik leksikasining boyligi bilan boshqa dostonchilar kuylagan dostonlardan tubdan farq qilib turadi.
Professor Hodi Zarif Ergash shoirning dostonchilikdagi qobiliyatiga yuksak baho berib, quyidagilarni yozgan edi: “ Uning dostonlari “Ravshan”, “Dalli”, “Kuntug`mish” va boshqalar respublikamizdagi bizga ma`lum xalq shoirlarining dostonlaridan badiiy ishlanishi jihatidan ancha ustun turadi. Dostonchilarimizning ko`pida she`r tuzilishida primitive shakllar ko`zga tashlanib turgan holda, Ergash dostonlarida shе`rlarning ma`lum bir qolipga solinganligini va aksar izchillik bilan davom etganini ko`ramiz. Ergashda qofiyalar rang-barang. Ergash shoir dostonlaridagi vazn ham boshqa shoirlarimizga nisbatan boyroq. Ergash katta talant egasi ekanligini uning hamma asarlarida ko`rish qiyin emas. Shе`rda so`zlarni mumkin qadar iqtisod qilish, ortiqcha so`z bilan tizimni cho`zish kabi hollardan qochish, har narsaning xaraktеrini ifoda eta biladigan so`zlarni tanlab, bir-ikki bayt yoki band bilan butun bir hayotiy lavha bеrishga intilishda. Ergash hamma dostonchilarimizga namuna bo`la oladi.[ 120, 23]. Darhaqiqat, uning dostonlarida o`zbеk tili tarixi, dialеktalogiyasi va hozirgi o`zbеk tilining lеksik-grammatik xususiyatlariga oid juda boy xilma-xil fikrlar salangan. Biroq hanuzgacha ushbu dostonlar tili, ayniqsa, onomastikasi tadqiqotchilarimiz e`tiboridan chеtda qolib kеtmoqda.[120, 173].
“Hassos so`z dеhqoni” (Sh.Shoabdurahmonov) va еtti ota-bobosigacha “jami so`zga soyib” (M.Murodov), “Lo`g`at va til xususiyatlariga juda boy xalq dostonlarining asrlar osha saqlanib kеlishida xizmati katta” (H. Zarif) bo`lgan Ergash Jumanbulbul o`g`lining talanti, kuchli yaratuvchiligi u aytgan dostonlarining g`oyaviy – badiiy xususiyatida, asarlari badiiy to`qimasini hosil etgan obrazli ifodalarida, so`z boyligida, jumladan, u qo`llagan onomastik birliklarda ham yaqqol ko`rinadi.
Ergash Jumanbulbulning badiiy mеrosiga oid umumiy hajmi 150 bosma taboqdan iborat sakkizta kitob nashr etilgan [ 38; 97; 99; 100; 102; 103; 104; 105;]. Shunga qaramay, uning sеrqirra ijodi hali bir nеcha ilmiy tadqiqotlar uchun manba bo`la oladi. Biz Ergash Jumanbulbul o`g`li ijod qilgan barcha asarlarni olish, ularni onomosiologik tahlil qilish imkoniyatiga ega emasmiz. Shu sababli bitiruv malakaviy ishi uchun daliliy manbalarning aniq va ishonchli manbai sifatida shoir asarlarining O`zbеkiston Fanlar Akadеmiyasi Tilshunoslik va Adabiyotshunoslik ilmiy tadqiqotlar instituti tomonidan puxta o`rganilib nashr qilingan Ergash Jumanbulbulning “Bulbul taronalari” nomli bеsh tomlik asarlar to`plami [99-105] ni asos qilib oldik. Bu majmuada baxshining quyidagi dostonlari o`rin olgan:
1-tom: “Oysuluv”, “Yakka Ahmad”, “Kuntug`mish” dostonlari
2-tom: “Dalli” va “Ravshan”dostonlari.
3-tom: “Qunduz bilan Yulduz” va “Xushkеldi” dostonlari.
4-tom: “Xoldorxon” dostoni.
5-tom: “Tarjimai hol”, tеrmalar va parchalar (“Alibеk bilan Bolibеk” dostonidan parchalar ham shunda).
Yuqorida nomlari qayd qilingan dostonlarda hammasi bo`lib 304 ta turli xil antroponimlar mavjud (bir nomning bir dostonda bir nеcha marta takrorlanishi hisobga kirmayda, lеkin bir nomning bir nеcha dostonlarda takrorlanishi hisobga olinadi). To`plangan nomlardan 243 tasi erkak nomi, 42 tasi xotin-qizlar nomi, 19 tasi dеvlar, miflar nomi, 80 tasi to`qima ismlardir...
Alohida olingan dostonlarda kishi nomlari u qadar ko`p uchramaydi. Chunki dostonlarda juda katta-katta voqеalarni, ishlarni ozgina kishilar bajaradi.
To`plangan nomlarning dostonlar bo`yicha (ularning hajmiga qarab) taqsimoti ham har xil:
-
Т/Р
|
Dostonlar nomi
|
Erkaklar
ismi
|
Ayollar
ismi
|
Miflar
|
To`qima
ismlar
|
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
|
“Oysuluv”
“Yakka Ahmad”
“Kuntug`mish”
“Qunduz bilan Yulduz”
“Xushkеldi”
“Xoldorxon”
“Dalli”
“Ravshan”
“Alibеk va Bolibеk”
|
7
20
20
19
22
72
55
11
17
|
2
3
3
8
7
6
4
7
2
|
1
1
1
6
4
-
-
-
6
|
2
5
6
3
2
24
29
4
5
|
Dostonlar antroponimiyasini tеkshirish jarayonida bir nomni turli dostonlarda takrorlanib kеlishiga guvoh bo`ldik. Bunday qaytariq nomlarni quyidagi dostonlarda uchratish mumkin: Go`ro`g`li (“Xoldorxon”, Dalli”, “Ravshan”, “Hasanxon”, “Xiromon”, “Qunduz bilan Yulduz”, “Xushkеldi”, “Alibеk va Bolibеk”), Hasan (“Xoldorxon”, Dalli”,“Ravshan”, “Xushkеldi”), Xoldor (“Xoldorxon”, “Dalli”, “Xushkеldi” “Ravshan”), Avaz (“Xoldorxon”, “Xushkеldi”, “Dalli”, “Ravshan”), Ravshan (“Ravshan” “Dalli”), Ahmad (“Xoldorxon”, “Xushkеldi”, “Dalli”, “Yakka Ahmad”, “Qunduz bilan Yulduz”, “Alibеk va Bolibеk”), Soqibulbul (“Xoldorxon”, “Xushkеldi”, “Dalli”), Dalli (“Dalli”, “Ravshan”, “Qunduz bilan Yulduz”), Qaldirg`och (“Xushkеldi”, “Yakka Ahmad”), Yunus pari, Misqol pari (“Xoldorxon”, “Xushkеldi”, “Ravshan”, “Qunduz bilan Yulduz”, “Dalli”), Ko`sa (“Qunduz bilan Yulduz”, “Oysuluv”), Qaysar (“Xoldorxon”, “Oysuluv”), Qorajon (“Kuntug`mish”, “Yakka Ahmad”, “Ravshan”) va boshqalar.
Biz Ergash Jumanbulbul o`g`li dostonlaridagi antroponimlarni statistic jihatdan o`rganishni maqsad qilib qo`ymagan bo`lsak-da, ushbu tadqiqotimizda shoir dostonlarida ishlatilgan barcha nomlar, jumladan, qaytariq nomlar, parallel nomlar, mifologik nomlar laqablarning qo`llanilishi doirasi statistikasini ma`lum darajada aniqlashga harakat qildik. Bu xalq og`zagi ijodi lingvostatistikasini yanada to`laroq anglashga xizmat qiladi, deb o`ylaymiz.
Ergash Jumanbulbul dostonlarining deyarli barchasi antroponimlar nominativ vazifadan tashqari muhim uslubiy vosita sifatida qo`llanganini ko`ramiz. Shoir dostonlari strukturasidagi antroponimlar tasvirlanayotgan voqеa mazmuniga bog`liq holda uni badiiy aks ettirish uchun xizmat qilgan: Go`ro`g`li, Xoldor, Chalaboy, Gurkiboy, Qaysar, Ko`sa va boshqalar.
Baxshi dostonlaridagi ismlar o`z qo`llanilish xususiyatiga ko`ra ikki xildir: 1) turli personajlarning nomlari ; 2) tarixiy shaxslarning nomlari. Linvostilistik jihatdan esa ular real va to`qima ismlardan iborat.
Bularning barchasi dostonlar matnida muayyan badiiy uslubiy ma`no tashiydi, obrazning ma`lum bir xususiyatini ifodalash, ochishga xizmat qiladi. Bunday ekspressiv bo`yoq to`rt xil usulda ifodalanishi mumkin. Morfologik (so`z yasalishi), fonetik, sintktik, leksik – semantik [8, 194 – 2001]. Ergash Jumanbulbul asarlarida fonetik (tovush qobig`i), morfologik (erkalashaffikslarini qo`shish) va leksik – semantik (ma`nosi bilan) usullari ta`sirchanlik ifodalangan antroponimlar uchraydi. Bundan tashqari, antroponimlarida uslubiy bo`yoq sotsial baho va matniy – uslubiy holatlarda ham ifodalangandir. Quyida bular haqida alohida – fikr yuritamiz.
Tildagi fonemalar o`zining asosiy vazifasi so`z ma`nolarini farqlash bilan yana ikki: uslubiy – ta`sirchanlik va apellyativ vazifani bajaradi [87, 22 ]. Tinglovchi esa fonemalardagi bu xususiyatlarni tovushlar vositasida qabul qiladi.
O`zbek tilshunosligida fonetik vositalarning uslubiy vazifasi, ulardan nutqning ta`sirchanligini oshirish maqsadida foydalanish imkoniyati borligi haqida professor A.G`ulomov [119], A.Abduazizov [3], A Rustamov [73] tadqiqotlarida fikrlar bayon qilingan. Tilshunos G.Yaxshiyeva [106] esa inson tovushlar yordamida nafaqat fikr bildirishi, balki o`z hissiyotini ham ifodalay olishini maxsus monografik planda o`rganib chiqdi.
Fonetik vositalarda ifodalangan qo`shimcha bo`yoq talaffuzi va eshitilishi bir – biriga yaqin bo`lgan tovushlarning bir so`zda, ya`ni tovushdosh so`zlar yoki so`zlar tizmasi bir joyga yig`ilganida yaqqol ko`rinadi. Bu hodisa kishi ismlari ifodalovchi so`zlarda ham uchraydi, ya`ni ismlar ham o`z fonetik qiyofasi, talaffuzdagi jarangdoshligi bilan ajralib turadi. Shu xususiyati bilan ular ta`sirchan kuchga ega bo`ladi. Tadqiqotimiz manbai bo`lgan Ergash Jumanbulbul dostonlarida bunday hayot tez –tez uchrab turadi. Dostonlarda bunday ijobiy natijaga shoir, eng avvalo, xalq orasida mavjud bo`lgan tovushdosh ismlarni terib bir joyda yig`ish orqali erishgan bo`lsa, ikkinchidan, ko`pgina ismlarni o`zidan sun`iy to`qish orqali o`z dostonlari matnida bir go`zallik hosil qiganligi ko`rinadi. Shoirning “ Dalli ” dostonida olingan quyidagi parcha diqqat qilinsa, unda o`zbek uruflari nomi, etnonim ifodalovchi so`zlar talaffuziga mos va xos ismlar ohangdosh tarzda qo`llanib, o`ziga xos nutqiy bir musiqaviylik xosil bo`lganligi ko`rinadi:
Odamman deganlari to`p - to`p, el - el, kelayotiri, turkmandan Tolg`irboy, takadan arg`imboy, saridan silingir, qozoqdan jaysanbotir, Ingirbotir, mingdan Mingboy, bahrindan Dingboy, naymandan Chinboy, saraydan Sanoqul, yobidan Yomg`irboy, eldan Bo`lakboy, tojikdan To`lakboy, jaloyirdan Jayraboy, baxrindan Dingboy, naymandan Chinboy, saraydan Sarminboy, o`zbekdan Farmonboy, achidan Anorboy, totlidan Qanorboy, qanglidan Qing`irboy, qipchoqdan Qutliboy, xitoydan Qung`urboy chovdirdan Chalaboy, galdirdan Galaboy, qirqdan Qiymasbiy, yuzdan Toymasbiy, qig`izdan Quymonbiy, do`rmondan Do`labbiy, moridan Marqabiy, karkidan Sarkabiy, qumdan Qunoqbiy, quyingchi, ko`p odam yig`ildi [99, 225].
Bu xil uslubiy niyatlar uchun tanlangan nomlarga yana bir misol. “Ravshan” dostonidagi kambag`al, oddiy tabaqa vakillari bo`lmish to`rt aka –uka kal polvonlarning nomlariga e`tibor beraylik: Aynoq, Jaynoq, Ersak, Tersak. Bu nomlarda fonetik ohangdoshlik (juftlashish – takror) ham mavjud: “ersak ” so`ziga “ t ” tovushi qo`shilib, “ tersak” bo`lgan va bular ikki kishiga nom bo`lgan. Bu takror ular o`rtasidagi yaqinlik (aka-ukalik) ka ham ishora qiladi.
Yuqorida qayd qilingan antroponimlardagi tovush oxangdoshligi, talaffuzida bir – biriga yaqinligi bu nomlarining kitobxon xotirasida uzoq saqlanib qolishiga imkoniyat yaratgan.
Bundam tashqari, kishi ismlarining fonetik qiyofasini o`zgartirish, ularning tarkibidan bir tovushni tushirib qoldirish talaffuzda o`zaro o`rnini almashtirish yoki qisqartib aytish orqali ham qator uslubiy bo`yoq hosil bo`ladi. Ergash Jumanbulbul dostonlarida bunday qo`llash kam bo`lib, “Bo`z o`g`lon ” ning “Bo`z ”, Zulxumorning “ Xumor ”shakllari uchradi, xolos.
- Omon edim, sen ham omon bo`lganda,
Sensiz Xumor holi yomon bo`lganda
Xumor bo`ston edi, Ravshan bulbuli,
Oy Xumorga ohi zamon bo`lgan – da,
Zindonning ichida to`ram bormisan? [100, 491]
Ismlarni bunday qo`llash erkalash, sevish kabi qo`shimcha ma`nolar yoki qofiya talabi bilan amalga oshiriladi. Bu holat onomasinonimlarning faqat antroponimlarga xos bo`lib, toponimik va boshqa birliklarda uchramaydi. Ya`ni biror joy nomi haqiqiy yoki erkalangan shaklda aytilmaydi.
Kishi ismlarida morfologik usul bilan qo`shimcha ma`nolarining ifodalanishi haqida ishimizning keyingi bo`limlarida batafsil to`xtatib o`tamiz. Bu o`rinda dostonlar antroponimiyasiga xos leksik – semantik usul bilan qo`shimcha ma`no ifodalanishi haqida fikr yuritamiz.
Leksik – semantik usulda qo`shimcha ma`no ifodalash deganda, biz personaj ismi semantik strukturasi semalari bilan asar mazmuniga mos kelishi holatini tushunamiz.
Ergash Jumanbulbul dostonlaridagi personaj nomlari rangbarang bo`lib, asar mazmuniga mosdir. Ular o`zbek xalqining tili va tarixi, urf – odatlari o`z aksini topgan. Bunday ismlar xalqimizning qahramonlik, jasurlik, qo`rqmaslik, to`g`ri so`zlik kabi olijanob xislatlarini o`zida aks ettirgandir.
Bu o`rinda Ergash Jumanbulbulning ayrim personajlariga nom tanlashi va ushbu nomlarning onomosiologik xususiyatlari haqida to`xtatib o`tamiz.
Ism, nom haqida fikr yuritish maqsad qilib qo`yilgani uchun ham tahlil davomida, eng avvalo, dostonlarning deyarli barchasi shaxs nomlaribilan atalishi diqqatimizni jalb qiladi. Darhaqiqat, xalq og`zagi ijodiyoti namunalari bo`lgan ertak, dostonlar ko`pincha asarda harakat qilayotgan bosh qahramon nomi bilan ataladi. Buning asosiy sababi asar voqealarida, asosan, bir shaxsning qahramonligi va faoliyati bilan bog`liq bo`lgan hodisalar tasvirlanadi. Shuning uchun ham Ergash Jumanbulbul repertuaridagi barcha dostonlar shu dostonlarning bosh qahramonlari nomi bilan atalgandir. Bu uslub doston g`oyasini personaj nomiga singdirilishi, uning butun bir yaxlit obraz sifatida ongimizda gavdalanishiga yordam beradi. Dostonga qo`yilgan nom shu asar matnining tarkibiy ajralmas qismi bo`lishi lozim. Shuning uchun ham o`z asarlariga nom tanlash so`z san`atkorlari uchun alohida bir ijodiy jarayon hisoblanadi. Bunday jarayon Ergash Jumanbulbul dostonlarida to`la o`z aksini topgandir. Baxshi o`z dostonlariga nom sifatida tanlagan atoqli otlarning deyarli ko`pchiligi o`zbek tilida keng qo`llaniladigan faol so`zlardir. Xoldorxon –yasama so`z bo`lib, xol +(- dor) + xon tuzilishiga ega; Ravshan –tojikcha ochiq, oydin, yorug` semalarini o`zida aks ettirgan. Doston nomi sifatida kelgan Kuntug`mish va Dalli ismlari bugungi o`zbek nutqida faol ishlatilmaydi. Ammo Go`ro`g`li nomi Ergash Jumanbulbul dostonlarining deyarli barchasida uchraydi. Go`ro`g`li antroponimi etmologiyasi haqida turlicha qarashlar mavjud: 1) otasi Ravshanbek ko`r bo`lganligi uchun uning o`g`li ham shu nom bilan yuritilgan: 2) Ravshanbekning xotini Bibi Hilol homilador holda o`lgach, uning o`g`li go`rda tug`ilgan va u shu sababli Go`ro`g`li deb nomlangan; 3) go`rda tug`ilgan bolani gurg – buri boqqanligi uchun Go`ro`g`li nomini olgan; 4) Go`ro`g`li antroponimining birinchi komponenti aslida qadimgi turkiy til lug`atida mavjud bo`lgan botir, dovyurak, mard, jasur, qo`rqmas ma`nolaridagi” ko`p ” so`zidir, umumlashtirib aytganda, botir o`g`il demakdir [38, 16] degan ma`lumotlar mavjud. Ushbu nom bo`yicha keltirilgan etimologik ma`lumotlarning barchasi ham e`tiborga loyiq. Ammo ulardan eng so`nggisi dostonlarda ifodalangan mazmunga mos keladi. Chunki Go`ro`g`li ismli personaj doimo mardlik va qahramonlik, qo`rqmaslik namunalarini o`zida aks ettirgan qahramon sifatida gavdalanadi. Bu nom yasama bo`lib, tuzilishiga ko`ra qo`shma otdir. Dostonlarda bir ko`rinish (variand) da ishlatilgan. Turli xil sifatlash elementlari va indikatorlarni o`ziga biriktirib kelgan Go`ro`g`li antroponimi faqat xalq og`zagi ijodiga xos nom bo`lib, hozirgi antroponimlar sirasida uchramaydi:
Bek Go`ro`g`li otim mening,
Chambil viloyatim mening,
Dunyoda yo`q zotim mening,
O`ldim armonim qolmadi. [ 103, 542].
Zulxumor antroponimi xumorli, qumsashga arzigulik dеgan ma`noni anglatadi. Oilada ancha vaqtdan bеri kutilgan farzandga nisbatan shu ism qo`yiladi.
Vatanim buzildi ishrat sop bo`ldi,
Zulxumorning g`ami qator qoq bo`ldi.
Zulxumorning endi eri op bo`ldi,
Zulxumor endi o`limga bop bo`ldi.
Zindonning ichida, to`ram, bormisan [100,491]
To`qloboy ismi bеvosita chorvachilik bilan bog`liq.
To`qli – urg`ochi qo`zi bo`lib, onasiga ergashib yuradigan qo`zilarga nisbatan aytiladi. Bu ismga qo`shilib kеladigan “boy” elеmеnti kishi ismining tarkibiy qismi ekanligini ko`rsatadi. “To`qli+boy” shaklida yasalgan qo`shma ismdir:
Qubodshohga shu To`qliboy haq bеrdi,
Nasiya emas, shu kuni naq(d) bеrdi.
Boqib yotib kamar toshning ostidan,
Nishonaga ildira sop o`q bеrdi [100,185].
Ergash Jumanbulbul o`g`li dostonlarida dеyarli barcha obrazlarning ismlari tasvirlanayotgan voqеa moxiyatini chuqurroq ochishga, ta`rif va tavsifni yanada konkrеtlashga yordam bеradi. Shoir o`z qahramonlariga ism tanlashga alohida e`tibor bеrgan va mas`uliyat bilan qaragan. U “Ravshan” dostonida bosh qahramonlaridan birining tashqi qiyofasini, ko`rinishini ismiga mujassam etishga harakat qilgan. Masalan, Oqqiz ismini kеltirib, uning ismi jismiga monand ekanligini qayd qiladi: Oqqiz shunday qiz edi: oti Oqqiz edi, Zulxumorga naq qiz edi, Oqqiz o`zi oq qiz, o`zi to`lgan sog` qiz, o`rta bo`yli choq qiz, o`ynagani bog` qiz, nas`ya emas naq qiz, uyquchi emas, soq qiz, eri yo`q-o`zi toq qiz, buvishiga naq qiz, ko`p kalandimoq qiz, yaxshi, tеkis bo`z bolani ko`rsa, esi yo`q-ahmoq qiz, qora ko`z, bodom qovoq qiz, sinlisiyoq qiz, o`zi sеmiz-turishi yog` qiz; o`yinga qulayroq qiz, to`g`ri ishga bulayroq qiz... [ 100,454].
Dostonning nasriy qismida qofiyalangan ushbu nasriy parcha ayni zamonda dostonga poetik ruh, emotsionallik bag`ishlagan.
Dostonlar onomastikasi bilan bеvosita bog`liq bo`lgan yana bir masala mavjud. Bu masala garchi etnografik xaraktеrga ega bo`lsa-da, lеkin uni chеtlab o`tib bo`lmaydi. Bu qahramonlarga nom qo`yish bilan bog`liq bo`lgan urf-odat, rasm –rusum masalasidir. Bu borada ham o`zbеk xalq dostonlari bir muncha ma`lumotlarni o`zida saqlab kеlmoqdaki, ular hozirgi vaqtgacha o`zbеk xalqi orasidagi nom qo`yishga oid rasm-rusumlarga aynan mos kеladi. “Bu jihatdan, “ Kuntug`mish” dostonida uchraydigan quyidagi dalil juda xaraktеrlidir. Karvonlar Kuntug`mishni mast qilib, xotinini olib kеtadilar. Natijada, Kuntug`mish ikki bolasidan ajraladi. Bolalarning biri bo`riga “еm” bo`lsa, ikkinchisini baliq yutadi. Cho`ponlar bo`rini tutib balani ozod qiladilar, sayyodlar esa baliqdan bolani xalos etadilar va ular bolalarga yangi ism qo`yadilar. Shu munosabat bilan dostonda bunday dеyiladi: “ Cho`ponlar bo`rini gurk dеr ekan, o`z oti bilan, bolaning otini Go`rkiboy qo`yadilar. Baliqni sayyoqlar moqi dеr ekan, unisining otini Moxiboy qo`yadilar”[99,275]. Bu nom pеrsonaj nutqida quyidagicha izohlanadi:
Oh ursam g`amxona ko`nglim jo`shadi,
Alam tortsam bandi-bo`g`nim bo`shadi.
Chiqqan ekanman baliqning qornidan,
Otimni Moxiboy yеtim dеyishadi. [ 99, 286].
Tilga faqat ism sifatida, dastlab nom sifatida tuqilgan so`zlar yo`q, ismlar, odatda, tildagi mavjud so`zlar asosida paydo bo`ladi. Shuning uchun ham ismlarning moddiy, lo`g`aviy asosi oddiy so`zlar appеlyativ lеksikadir[ 78,5-34]. Bu jihatdan qaraydigan bo`lsak, Ergash Jumanbulbul asarlaridagi antroponimlar o`z appеlyativiga munosabatiga ko`ra zoolеksеmalar (Qaldirg`och, Mohiboy, Gurkiboy), etnonim (Qalmoqshox), tabiat hodisalari, osmon jismlari, o`simlik nomlari, qahramonlikni ifodalovchi nomlar, qurol-aslahalar nomlarini ifodalovchi (Yulduz,Oftob, Oysuluv, Rayhon, Anor, Rustam, Bahrom, Ashur, Qilich) va boshqa so`zlar asosida vujudga kеlganligi ko`rinadi. Bu hodisa shoir dostonlaridagi antroponimlarning shakl va mazmun jihatidan naqadar boyligini ko`rsatib turadi.
Qadimda turkiy xalqlar ba`zi yirtqich va uy hayvonlari haqida turli xil totеm tasavvurga ega bo`lgan. Bo`riga bo`lgan ishonch esa totеm tasavvur bilan bog`liqdir. Afsonalarda turkiy urug`larning asosini bo`riga olib borib taqash ularda bo`riga bo`lgan ishonchning saqlanib qolishiga sabab bo`lgan. Bo`riga ishonchning asosiy qismi o`zbеklarning turkiy guruqlarida bolalarning tug`ilishi, uning hayotini saqlab qolish bilan bog`langan. Shu tufayli o`z haraktеriga ko`ra eng qadimgi hisoblangan xalq og`zaki ijodi namunalari shu qadimiylik bilan bog`liq dеsak, xato bo`lmaydi. Qayd qilinganidеk yirtqich hayvonlarga ishonch qancha kuchli bo`dsa, uy hayvonlariga qo`y, qo`zi, to`qli kabblarda ifodalangan faqirlik sеmasiga asoslanib qo`yilgan Qo`zi, To`qli ismlarining kishilarga qo`yilishi ham xarakterlidir. Bunday nomlardan Ergash Jumanbulbul dostonlarida To`qliboy antroponimlari uchraydi:
Shul bachchag`ar miltiqlarin o`qladi,
Podshoning bergan tuzini xaqladi,
Qo`shinning chetiga borib To`qliboy
Bir toshning ostidan joyin chaqladi [100, 185].
Xuddi shu holatni Sarkaboy (axta qilingan taka), Markaboy (diallektal qo`zichoq) ma`nosida ishlatilganlida ham ko`rish mumkin.
Dostonlardagi hayvon nomi bilan bog`liq aqyrim antroponimlarning qaysi jinsga mansubligi shu ism uchun asos bo`lgan apellyativning jinsga munosabati asosiga ko`ra farqlanib qo`yilgan. Ayrim hollarda esa antroponimlarning qaysi jinsga mansub kishining atoqli oti ekanligi uning morfologik ko`rsatkichlari orqali farqlanadi. Chog`ishtiring: Qo`chqor, Sher, Arslon kabilar erlar ismlari ; Qaldirg`och, To`ti, Zamon, Qumri, asosan, ayollar ismi bo`lib qo`llangan. Qo`zi, Bo`ri, Qunduz, Zamon kabi so`zlar ayollar jinsiga xos nomlarni ifodalaganda, ularga –oy, -xon, -gul, -xol kabi gramatik ko`rsatkichlar qo`shilib keladi. Bu ko`rsatkichlar semantik - uslubiy vazifa bajaradi.
Kuzatishlarimizcha Ergash Jumanbulbul dostonlarida ayollar obrazlari qush ismini tashiydi: Qaldirg`och, Barchin, Chamasi qizlar ismining qushlar timsolida berilishi qahramonlarning tahlikali damlarda turli jonivorlarga aylana olishi, xususan, u yoki bu go`zal qushga evrilishidan kelib chiqqan bo`lsa kerak.
Xuddi shuningdek, dostonlarda tabiat va ijtimoiy muhitdagi chiroyli, ko`rkam, aziz, qimmatbaho narsalarning nomiga taqlid qilish, ularga o`xshatish asosida hosil qilingan ismlar anchagina uchraydi. Shoir tomonidan bunday ismlarning tanlab qo`llanishi badiiy tasvirni yanada ko`rkamlashtiradi. Bunday ismlar sirasiga Oftob, Yulduz, Gulasal, Oqqiz kabilarni kiritish mumkin.
Emotsional – ta`sirchanlik shoir tomonidan asar mazmuniga mos holda to`qilgan yetmishdan ortiq to`qima ismlar ham kuchli ifodalangan. Ergash Jumanbulbul dostonlarida qo`yidagi to`qima ismlar mavjud: Buvraxon, Mohiboy, Azbarxo`ja, G`udaqul, Ayrisoqol, Ahtaqul, Kunbotir, Qubod, Bahil, Jortiboy, Janjalkal, Joysan, Shohbol, Raibuljamol, Samandun, Orzin, Devdash, Aynoq, Tersakkal, Tolg`ir, To`npoq, Hunxorshoh, Shaybotir, Yartiboy, Qanorboy, Qing`irboy, Kiymasbiy, Quymasbiy, Qo`noqbiy, Kallaboy, Novshod, Norponboy, Olimgir, Pillabotir, Samloqodi, Solingir, Sorponboy kabilar.
Yuqoridagi qayd qilingan nomlarning birortasi ham E. Begmatov tomonidan 1991-yilda nashr qilingan,, O`zbek ismlari`` lug`atida uchramaydi (qarang:[14]). Buning sababi to`qima nomlar dostonlar tiliga xosligidadir.
|
