124
6-LABORATORIYA ISHI
RAQAMLI, ELEKTRON VOLTMETRLARNI VA
AMPERMETRLARNI O‘RGANISH HAMDA QO‘LLASH
Ishdan maqsad:
raqamli voltmetrlar va ampermetrlar hamda bunday o‘lchash
asboblarining ishlash prinsiplari bilan tanishish.
Vazifa:
Turli xildagi raqamli voltmetrlar va ampermetrlar yordamida o‘lchashlar olib
borish.
Asbob va uskunalar:
Xar xil diapazondagi
o‘lchash uchun mo‘ljallangan raqamli va
elektron voltmetr va ampermetrlar.
Nazariy qism
Raqamli elektr o‘lchash asboblari o‘zlarining tuzilishining soddaligi, qulayligi va xossalariga
ko‘ra radioelektronika soxasida keng tarqalgan o‘lchash asboblaridan hisoblanadi. Raqamli
o‘lchagichlarni qo‘llanish doirasi juda ham turli-tuman. Ular tok kuchini, doimiy va o‘zgaruvchan
kuchlanishlarni, o‘zgaruvchan
tok chastotasini, quvvatlar va elektr energiyasini o‘lchashlarda
qo‘llaniladi. O‘ziga xos ravishda o‘lchagichlar sifatida ampermetrlar, voltmetrlar, chastotomerlar
va vattmetrlardan foydalaniladi. Ular o‘zlarining gabaritlari, bajarish uslublari, o‘lchash oraliqlari
va aniqlik sinflari bo‘yicha farqlanadilar. Raqamli elektr o‘lchash asboblarini qo‘llash xavfsizligi
va ularni ortiqcha yuklanishlardan himoyalashga ham katta e’tibor qaratiladi.
Raqamli voltmetrlar va ampermetrlarni amal qilish prinsiplari analog bo‘lgan signallarni
raqamli kod impulsiga qayta hosil qilishdan iborat bo‘lib, u tabloda aks etgan o‘nlik kodga
aylanadi. Analogli signalni qayta o‘zgartirsh uchun analogli-raqamli qayta hosil qiluvchidan
foydalaniladi. U o‘zida raqamli mikrosxemalardan to‘plangan murakkab
elektron sxemani hosil
qiladi.
Raqamli voltmetr, ampermetr va boshqa o‘lchash asboblari bir qancha afzaliiklarga ega
bo‘lib, shu qulayliklari va afzalliklari tufayli ular vaqti kelib strelkali o‘lchash asboblarini to‘lik
o‘rnini egallaydi (8.1- va 8.2-rasmlar).
Bunday afzalliklariga ularni ixchamligi, kichik massaliligi
va mexanik harakatlanuvchi
detallarni mavjud emasligi kiradi, hamda ular mexanik silkinishlar va kuchli vibratsiya
sharoitlaridagi elektrik kattaliklarni o‘lchashlarda raqamli asboblardan foydalanishga imkon beradi.
SHuningdek, milli asboblarni mexanik ta’sirdan extiyotlash zarur bo‘lgan holatda, elektron
asboblar uncha kuchli bo‘lmagan zarbalarga kam ta’sirchan. Masalan,
mexanik tizimdagi
tebranishalar chastotasini o‘lchovchi raqamli chastotomerni mexanizmga bevosita yaqin joyga
joylashtirish mumkin.
125
8.1-rasm. Universal turdagi raqamli voltmetr.
8.2-rasm. Universal turdagi raqamli ampermetr.
Raqamli asboblarni joylashtirishni muayyan qo‘llash sharoitlariga bog‘liq xolda amalga
oshirish mumkin va asbobni ishlashi ularni yo‘nalishlariga bog‘liq emas. Masalan, raqamli
voltmetrni gorizontal yoki ham vertikal o‘lchash
shchitida ham, va raqamli shkaladan
ko‘rsatkichlarni engil va tez hisoblashga imkon beruvchi istalgan burchak ostida joylashgan
o‘lchash shchitlariga ham, joylashtirish mumkin. Asboblar ko‘rsatkichlarini hisoblash va yozish
qurilmasiga ham oson etkazib beriladi va bu operatorni ishtirokisiz, kattaliklarni o‘zgarishlarni
avtomatik rejimda kuzatishga imkon beradi.
Raqamli o‘lchagichlarni eng muxim xossasi ularni aniqlik darajasi hisoblanadi. O‘lchash
xatoliklari foizni o‘nlardagi va yuzlardagi ulushlarida bo‘lishi mumkin.
Milli asboblarda esa
maksimal nisbiy hatoliklar, yuqori aniqlik sinfiga ega bo‘lgan o‘lchash asboblarida ham
favqulotda xolatda, bir foiz atrofida va undan yukori qiymatlarga ega bo‘lishi mumkin.
Raqamli ampermetr va voltmetrlarni ustivorligiga shak-shbha yo‘q: apparatlar katta
diapozondagi
namlikda, atmosfera bosimlarida va harortada ham ishlayveradi. Bu esa raqamli
qurilmalarni ochiq havoda, er osti inshootlarida va boshqa murakkab atmosfera sharoitlarida
qo‘llashga imkon beradi.
SHuntlar, qo‘shimcha qarshiliklarni qo‘llash - o‘lchanayotgan elektrik kattaliklar diapozonini
muhim darajada kengaytishga imkon yaratadi. Raqamli asboblar bir necha mkA dagi kichik toklarni
hamda bir qancha o‘nlab kA gacha iste’mol qiluvchi qudratli qurilmalardagi
katta toklarni
o‘lchashga imkon beradi.
Ushbu yutuqlariga qaramay raqamli chastotomer, ampermetr va voltmetrlar ham ba’zi
kamchiliklarga ega. O‘lchanadigan parametrlarni doimiy va tez-tez o‘zgarishlari holatlarida,
mutlaq kattalik bo‘yicha raqamli asbobni ko‘rsatkichini hisoblashni iloji yo‘qdek ko‘rinadi,
bunday xolda o‘lchash uchun kattaliklarni tebranishlarini shkala bo‘yicha kuzatish oson bo‘lgan
milli asboblar qo‘llaniladi.
Bundan tashqari raqamli voltmetr va ampermetrlar murakkakab elektron sxemaga ega va
hamda ularni ta’mirlash va sozlashtirish ancha murakkab.
Bundan kelib chiqadiki, raqamli
o‘lchagichlarni ta’mirlash va sozlashtirish ishlariga istak-xoxish juda chegaralangan va maxsus
ixtisoslashtirilgan ustaxonalarga murojaat qilishni talab etadi.
Asboblarni ushbu sifatlariga qaramay ular texnik xizmat ko‘rsatish stansiyalarida, ham
ko‘chma va ham statsionar elektrostansiyalarda, o‘lchash laboratoriyalarida, raqamli apparaturalarni
ta’mirlash ustaxonalarida keng qo‘llaniladi.
