130
7-LABORATORIYA ISHI
TERMOMETRLARNI ANIQLIK SINFINI QIYOSLASH
Ishdan maqsad:
o‘lchashlar o‘tkazgan xolda termometrlar bilan va ularni qiyoslash
usullari bilan tanishish.
Vazifa:
Termometrlarni ishlash prinsiplarini o‘rganish va qiyoslashni o‘tkazish,
natijalarini jadvalga yozish.
Asbob va uskunalar:
Termoelektrik termometrni va kengaytirish termometrlarini
qiyoslash uchun maxsus qurilma.
Nazariy qism
Termometrlar –
tadqiq etilayotgan muhitni yoki havoning haroratini o‘lchash uchun o‘lchash
asbobi hisoblanadi. Haroratni o‘lchash qurilmasini birinchi bo‘lib 1598
yilda italyan olimi ixtiro
qilgan (masalan, Galileyni termoskopi, 1597), «termometrlar» atamasini o‘zi - 1636 yilda
shakllangan, va shundan keyin M.V.Lomonosov, Farengeytlar termometrlarni har xil turlarini
ishlab chiqdilar.
Termometrlarni harakatlari haroratga bir turdagi ma’noda bog‘liq bo‘lgan, hamda
jismni
turlicha bo‘lgan fizik xossalarini aniqlashga oson beriluvchan o‘zgarishlarga asoslangan
(geometrik o‘lchamlar, yopiq hajmdagi bosim, elektrik qarishilik,
termoelektr yurituvchi kuch,
magnit qabul qiluvchanlik va boshqalar).
Harorat – texnologik jarayonning asosiy parametri bo‘lib hisoblanadi va amaliyotda turli
mahsulotlar tayyorlash uchun ham yuqori va ham past haroratlarda ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi.
Biror bir moddaning harorati asosan modda molekulalalarini harakat tezliklari bilan
aniqlanadi, issiqlik holatlari negizida modda molekulasini ichki kinetik energiyasi bilan
tavsiflanadi, modda molekulasi tezligiga bilan to‘g‘ri proporsional bog‘langan bo‘lib,
moddaning
qizdirilganlik darajasini ko‘rsatadi.
Molekulalarni o‘rta kinetik energiyasi va ideal gaz harorati bilan o‘zaro bog‘liqligi quyidagi
formula orqali ifodalanadi:
Bunda,
k
- Bolsman doimiyligi,
K=1,380*10
-23
J/K;
T- absolyut harorat, K.
Ishlab chiqarish sharoitlarida yuqori samaradorlikga erishish, tejamkor bo‘lgan va xavfsiz
ishlash sharoitlarida ishlab chiqarish jarayonlarini tashkil qilish uchun - ishlab chiqarish
jarayonlaridagi parametrlarni o‘lchashni zamonaviy usullari va o‘lchash vositlarini qo‘llashni talab
etadi.
Ishlab chiqarish jarayonlarida biror bir mahsulot ishlab chiqarish uchun
nazorat qilinishi yoki
o‘lchanishi kerak bo‘ladigan asosiy parametrlar (kattaliklar) bo‘lib turli muxitdagi harorat;
sarflanish, bosim, gaz va suyuqliklarni tarkibi; metallar tarkibi; prokatni geometrik o‘lchamlari
hisoblanadi. Avtomatik o‘lchash asboblari yordamida muhitning
yoki ishlab chiqarilayotgan
mahsulotning haroratini o‘lchash asosiy hisoblanadi.
кT
E
2
3
131
Odatda, ishlab chiqarish jarayonlarida haroratni o‘lchash uchun ikkita asosiy o‘lchash
usullaridan foydalaniladi: – kontaktli va kontaktsiz. Kontaktli usullar bilan haroratni o‘lchash
o‘lchanayotgan ob’ektning harorati o‘lchash vositasini ob’ekt bilan bevosita tegib turishi asosida
amalga oshiriladi. Bu uslubni o‘ziga xos kamchiliklari mavjud. Ob’ektni xarorat maydoni unga
termopriemnik kiritilganda buziladi. Uzaytirgichni harorati ob’ektni haqiqiy haroratidan xamisha
farqlanib turadi. Haroratni o‘lchashning yuqori chegaralari xarorat ko‘rsatkichlari
tayyorlangan
materiallarning xossalari bilan chagaralangan. Bundan tashqari, etib borishni imkoni bo‘lmagan
darajada aylanuvchi, katta tezliklar mavjud ob’ektlarda haroratni o‘lchashni bir qator masalalarini
kontakt uslida xal etib bo‘lmaydi.
Kontaktsiz usul esa ob’ektning haroratini ma’lum bir masofadan o‘lchash usuli hisoblanadi.
Kontaktsiz usul nurlanuvchi orqali beriladigan va tadqiq etilayotgan ob’ektdan bir qancha
masofadan qabul qilinadigan issiqlik energiyasini qabul qilishga asoslangan. Bu usul kontakt
usulga qaraganda sezuvchanligi kamroq hisoblanadi. Haroratni o‘lchash
muhim darajada
foydalanishdagi darajalashtirish sharoitlarini barpo etish bilan bog‘liq, aks holda axamiyatga molik
xatoliklar paydo bo‘ladi. Haroratni uning biror bir parametrini o‘zgarishi asosida (hajm, bosim,
elektr yurituvchi kuch, qarshilik yoki solishtirma qarshilik va hokazolar) yoki uzatilayotgan signalni
o‘lchashga xizmat qiluvchi qurilma termometr deb ataladi (GOST 13417-76). Quyida biz ishlab
chiqarish jarayonlarida asosiy qo‘llaniladigan haroratni o‘lchash usullari bilan tanishtiramiz.
