132
emas va Karno sikli vositasida kiritiladi. Ushbu harorat shkalasida haroratni o‘lchash birligi bo‘lib
kelvin (1K) xizmat qiladi, u SI
sistemasidagi etti asosiy birlikning biri bo‘lib sanaladi. Bu
birlik ushbu shkalani ishlab chiqqan va haroratni o‘lchash birligi kattaligi Selsiyni xarorat shkalasi
kabi saqlab qolgan ingliz fizigi Uilyam Tomson (lord Kelvin) (1824 - 1907) sharafiga qo‘yilgan.
Ikkinchi tavsiya qilingan shkala- xalqaro amaliyotdagi shkala bo‘lib – bir qator sof maxsullarni
fazaga oid o‘tishlarida 11ta reper nuqtadagi haroratga ega, bunda ushbu nuqtalarning harorat
qiymatlari hamisha aniqlanib turadi. Xalqaro amaliyotdagi shkalada haroratni o‘lchash birligi bo‘lib
1 K xizmat qiladi.
Hozirgi paytda haroratga xos bo‘lgan, ham termodinamik shkalani va ham halqaro
amaliyotdagi shkalani asosiy reperi bo‘lib, suvni uchyoqlama nuqtasi hisoblanadi. Bu nuqta bir
vaqtni o‘zida qattiq, suyuq va gazsimon holatda amal qiluvchi harorat va bosim qiymatlariga qat’iy
muvofiq keladi. Bunda, agar termodinamik tizimni holati faqatgina harorat va bosim qiymatlari
bilan aniqlansa, unda uch yoqlama nuqta bitta bo‘ladi. SI sistemasida suvning uchyoqlama
harorati bosim 609 Pa bo‘lganda 273,16 K ga teng kabi olingan.
Haroratni etalon yordamida aniqlanadigan reper nuqtalarni berilishidan tashqari, jismning
belgilari haroratni o‘zgarishlarini bildiradigan yoki termometrik belgilarni o‘zgarishlarini fizik
kattaliklarini bayon etuvchi, termodinamik xossalarini tanlash kerak. Bu xossalar oson barpo
qilinuvchi, fizik kattaliklari esa –oson o‘lchanuvchi bo‘lishi kerak. Ushbu fizik kattalikni o‘lchash -
reper nuqtalariga nisbatan oraliqdagi harorat nuqtalarining termasini ( va ularga xos bo‘lgan harorat
qiymatini) olishga imkon beradi.
Termometrik belgilarini o‘lchash yordamida haroratning o‘lchashni amalga oshiriladigan jism
termometrik jism deb ataladi.
Ishlash prinsipiga qarab, barcha termometrlar va ular yordamida o‘lchash usullari quyidagi
guruxlarga ajratiladi:
1. Haroratni o‘zgarishlarida suyuqliklar yoki qattiq jismlarning hajmlarini o‘zgarishiga
asoslangan va -260 dan +700°S gacha temperatura o‘lchash diapazoniga ega bo‘lgan - kengayish
termometrlari
(1.1-rasm.).
2. Harorat o‘zgarishidan shakllangan yopiq hajmdagi suyuqlik, bug‘ yoki gazni bosimiga
bog‘liq holda haroratni o‘lchash va -200 dan +600°S gacha temperatura o‘lchash diapazoniga ega
bo‘lgan - manometrik termometrlar.
3. O‘tkazgichlar va yarim o‘tkazgichlarning elektr qarshiligini yoki solishtirma qarshiligini
o‘zgarishi asosida haroratni o‘lchash va -270 dan +750°S gacha temperatura o‘lchash diapazoniga
ega bo‘lgan - qarshilik termometrlari.
4. Harorat ta’sirida o‘zgargan elektr yurituvchi kuchning o‘zgarishini o‘lchashga asoslangan
va -50 dan +1800°S gacha temperatura o‘lchash diapazoniga ega bo‘lgan - termoelektrik
termometrlar;
5. Qizdirilgan jismdan ajralib chiquvchi nurlanish energiyasi (ob’ektning ravshanligini,
energiyasini va quvvatini o‘zgarishi asosida ) jadalliklarining qiymati bo‘yicha haroratni
o‘lchashga asoslangan va 500 dan 100000 °S gacha temperatura o‘lchash diapazoniga ega bo‘lgan -
nurlanish pirometrlari.
-272 dan +1000 °S gacha bo‘lgan, elektrofizik xodisalarga asoslangan termometrlar
(termoshovqinli, termoelektrik uzatgichli, hajmiy rezonansli termouzatirgichlar, yadroviy
rezonansli).
