Bu o‘zgarishlarni shu tilning ikki davr oralig‘idagi holatiga qarab bilib olamiz.
Masalan, Navoiy tili bilan hozirgi davrdagi o‘zbek
tili yoki Fitrat, Cho‘lponlar davri
bilan bugungi o‘zbek tilini solishtirsak, bu ikki davr oralig‘ida ro‘y bergan o‘zgarishlar
leksikada ko‘proq aks etganini sezishimiz mumkin. Ko‘rinadiki, bunday o‘zgarishlar
tilning lug‘at jamg‘armasida ko‘proq namoyon bo‘ladi, chunki xalqimiz tarixida ro‘y
bergan
iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy o‘zgarishlar tufayli yangi so‘zlar kirib keladi,
ayrim
so‘zlar iste’moldan chiqib ketadi. Masalan, eski o‘zbek tiliga xos
cherik (askar), o‘kush
(ko‘p), talim (bir qancha) singari so‘zlar bugungi kunda qo‘llanilmaydi. Ular o‘zbek tili
leksikasining eskirgan qatlamini tashkil qiladi. Ularga nisbatan eskirgan so‘zlar yoki
arxaizmlar va istorizmlar atamasi ishlatiladi. Bunga zid o‘laroq
konsalting, audit,
sammit singari so‘zlar esa tilimizga endigina kirib kelyapti. Ular yangi paydo bo‘lgan
so‘zlar, ya’ni neologizmlar sanaladi. Sobiq sho‘rolar davrida siyosiy
byuro, pioner,
komsomol, oktabryat singari so‘z va birikmalar faol qo‘llanilgan bo‘lsa,
mustaqillik
sharoitida bunday so‘zlarni ifodalaydigan tushunchalarga hayotda o‘rin qolmadi.
Shuning uchun ular iste’moldan chiqib ketdi. Hozirgi kunda yangicha davlat va xo‘jalik
boshqaruviga, bozor iqtisodiyotiga doir bir qator yangi so‘zlar paydo bo‘ldi. Ayrim eski
o‘zbek tilida qo‘llanilgan so‘zlar yangitdan olib kirildi. Masalan,
hokimiyat, hokimlik,
vazir, vazirlik, devonxona va boshqalar. Shunday qilib, o‘zbek tili leksikasi turmushimiz
uchun keraksiz bo‘lib qolgan tushunchalarni bildiruvchi so‘zlarning iste’moldan chiqib
ketishi, yangi paydo bo‘lgan tushunchalarni ifodalovchi so‘zlarning
esa kirib kelishi
hisobiga doimo o‘zgarib, rivojlanib, boyib boradi.
