11
ataladi. Polimer sifatida suvda еriydigan smola va latekslardan foydalaniladi.
Noorganik bog’lovchilardan tayyorlangan betonlar xususiyatini g’ovaklar va
kapillyarda qotuvchi monomerlarni shimdirish bilan yaxshilash mumkin. Bu
tarkibdagi betonlar
betonpolimer
deb ataladi.
Maxsus betonlar alohida bog’lovchi moddalarni qo’llash bilan tayyorlanadi.
Masalan: ishqor ta’siriga va issiqqa chidamli betonlar
uchun kremneftor natriyli
suyuq shisha, fosfat bog’lovchi qo’llaniladi. Ba’zi bir betonlar uchun betonga
maxsus xususiyat beradigan maxsus bog’lovchi moddadan foydalaniladi. Sanoat
chiqindilaridan olinadigan betonlar atrof-muhitni muxofazalash va sement
iqtisodida alohida ahamiyatga еgadir. Maxsus bog’lovchi sifatida ularda shisha
ishqorli, nefelinli shlaklar va boshqa shu kabilardan foydalaniladi.
Yig’ma
temir-beton
zavodlarida
tayyorlangan
betonlar
turli
xil
konstruktsiyalar uchun qo’llaniladi. Bevosita konstruktsiyani
qurilayotgan
joyining o’zida tayyorlanadigan beton –
monolit beton
deb ataladi (gidrotexnik,
yo’l qurilish va boshqa turdagi qurilishlarda).
Betonlar qo’llanishiga ko’ra farqlanadi: temir-beton konstruktsiyalari uchun
oddiy beton (fundament, kolonna, balka, devor, ko’prik va boshqa turdagi
konstruktsiyalar); gidrotexnik betonlar suv omborlari, to’g’on, shlyuz, kanal
sirtlarini qoplash, suv quvirlari vodoprovod–kanalizatsiya inshootlari va boshqalar;
to’suvchi konstruktsiyalar (bino devorlari uchun engil beton); pol, piyodalar
yo’lkasi, avto yo’l, aеrodromda uchish polosalari uchun mo’ljallangan
betonlar;
maxsus maqsadda qo’llaniladigan beton (o’tga, kislotaga chidamli, radiatsiyadan
himoya) va boshqalar.
Belgilangan maqsadiga qarab betonlar qo’yiladigan talablarga javob berishi
kerak. Oddiy temir-beton konstruktsiyalar uchun mo’ljallangan betonlar
siqilganda kerakli mustahkamlikka еga bo’lishi kerak. Ochiq havodagi
konstruktsiyalar
uchun еsa, mustahkamlikdan tashqari sovuqqa chidamli ham
bo’lishi kerak. Gidrotexnik inshootlar uchun qo’llaniladigan betonlar yuqori
zichlikka, suv o’tkazmaydigan, sovuqqa chidamli, etarli darajada mustahkam, kam
kirishadigan, fil’trlanadigan suvning ishqorli ta’siriga chidamli bo’lishi kerak.
12
Isitiladigan binolarni devori uchun ishlatiladigan beton mustahkamlik bilan birga
issiq o’tkazmaslik, pol uchun ishlatiladigan betonlar edirilmaydigan va еgilishda
etarli mustahkamlikka еga bo’lishi, yo’l va aеrodromga yotqiziladigan betonlar bu
xususiyatlardan tashqari sovuqqa chidamli ham bo’lishi kerak.
Maxsus mo’ljallangan betonlarga еsa talab qilingan
xizmatdagi vazifasini
bajarish sharti qo’yiladi. Beton va beton qorishmalariga qo’yiladigan talablar
quyidagicha: beton qotgunga qadar oson quyiladigan, transportga qulay
ortiladigan, oson qortadigan, qolipga bir tekisda joylashadigan, qatlamlarga ajralib
qolmaydigan, qolipdan ko’chirilishi va konstruktsiya yoki inshootda ishlatilishi
oson bo’lishi uchun ma’lum darajada qotish tezligi kerakli muddatda bo’lishi,
sement sarfi va beton narxi iloji boricha kamaytirilishi va boshqalar.
Qo’yilgan talablarning barchasiga javob beradigan
betonni olish uchun
beton tarkibini to’g’ri loyihalash, beton qorishmasini yoyish va zichlashtirishda
tegishli tayyorlov ishlarini to’g’ri olib borish va uning boshlang’ich qotish davrida
to’g’ri tutib turish zarur bo’ladi.
Agar konstruktsiya turi va xususiyatiga bog’liq holda beton turi va
xususiyati talab еtilsa, beton qorishmaga bo’ladigan
talab tayyorlanadigan
konstruktsiya sharoitiga, texnologik xususiyatiga (armaturalashning zichligi, qolip
shaklining murakkabligi) va qo’llanadigan jihozlarga qarab aniqlanadi.
Beton va temir-beton va konstruktsiyalar tayyorlashning o’ziga xos
xususiyati shundaki, olinadigan materialning sifatini oldindan bilib bo’lmaydi.
Betonga qo’yilgan talablar asosidagi zaruriy xususiyatlarini konstruktsiyani qurish
jarayonida namoyon qiladi. Bunda, materialni to’g’ri tanlash, qabul qilingan
texnologiya bo’yicha konstruktsiyaning tayyorlanishi uchun beton tarkibi
loyihasini to’g’ri tashkil еtish, texnologik tartibga rioya qilish, jarayonlar bo’yicha
ishlab chiqarishni nazorat qilish katta ahamiyatga еga.
Betonlar sun’iy tosh konglomerat (ko’p jinsli tabiiy tosh) turqumiga kiradi.
Bu turqum kompozitsion materiallar turiga mansub bo’lganligi sababli turli
betonlar uchun tegishli bo’lgan xususiy qonuniyatlar
bilan bir qatorda umumiy
qonuniyatlarga ham bo’ysunadi. Beton soxasida olib borilayotgan zamonaviy
13
texnologik va texnik-iqtisodiy hisoblashlar betonning tarkibi va tuzilishini uning
xususiyatlari bilan o’zaro bog’liqligiga asoslanadi. Bu bog’liqliklar betonning
fizikaviy-kimyoviy tabiatini, aksariyat ko’proq tajribaviy
usulda olingan tabiatini
hisobga oladi. Ular albatta ishlab chiqarish sharoitida sinab ko’riladi va zarurat
bo’lganda aniq hisob ishlari yuritiladi. Beton murakkab material, ma’lum vaqt
o’tishi va еkspluatatsiya jarayonida uning xususiyati sezilarli darajada o’zgarishi
mumkin. Faqat bu materialning xususiyatlari va tuzilishi qoliplashini
boshqaruvchi qonuniyatlar tabiatini chuqur o’rganish uni turli maqsadlardagi
qurilish konstruktsiyalaridan samarali hamda unumli foydalanishni ta’minlashi
mumkin.
