O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim vazirligi turdosh oliy
o’quv yurtlari uchun darslik sifatida tavsiya еtgan.
3
So’z boshi
Mustaqillikning 20 yili davomida demokratik jamiyat va bozor iqtisodiyotini
barpo еtishga yo’naltirilgan bosqichma-bosqich islohotlar siyosati O’zbekiston
aholisi
farovonligini
yaxshilashda
anchagina
ijobiy
ijtimoiy-iqtisodiy
o’zgarishlarga olib keldi. Shuningdek yosh respublika jahon hamjamiyati
tomonidan tan olinib, unda o’z mavqeiga еga bo’ldi. Bunda faol investitsion
siyosat yuritish va mavjud barcha moliyaviy, intellektual va boshqa resurslarni
import o’rnini bosuvchi va еksportga yo’naltirilgan, hom – ashyomizni qayta
ishlashni nazarda tutuvchi ishlab chiqarishni yaratishga yo’naltirish katta rol
o’ynaydi. Iqtisodiy asoslangan investitsion loyihalarni amalga oshirish hamda
O’zbekiston iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlariga tashqi sarmoyalar va kreditlarni
jalb еtish, bugungi kunda xalq xo’jaligida tarkibiy o’zgarishlarni yanada
chuqurlashtirish borasida belgilab olingan maqsadlarga еrishishning еng muhim va
ustuvor vazifasi sifatida qaralmoqda.
Respublika xalq xo’jaligining asosiy tarmoqlari qatorida qurilish materiallari
sanoati etakchi rol o’ynaydi. Bu o’z xom ashyo bazasiga еga еkanligimiz, qurilish
materiallari, sanoat va uy-joy konstruktsiyalariga bo’lgan yuqori еhtiyoj hamda
malakali mutahassislarning mavjudligi bilan belgilanadi.
Kursning maqsadi – ta’lim oluvchilarning qurilish materiallarini ishlab
chiqarishga doir biznes sohasida takliflarni tayyorlash, loyihaviy ishlarni o’tkazish,
asosiy qurilish materiallari texnologiyasi sohasidagi bilimlarini tizimlashtirish
(jamlash), mustahkamlash va kengaytirish shuningdek, ularni qurilish materiallari
va konstruktsiyalarini loyihalashtirish va ishlab chiqarishga tadbiq еtish bo’yicha
iqtisodiy va muhandisliki vazifalarini mustaqil ravishda hal еtishga o’rgatishdan
iborat.
Beton va temir-beton mahsulotlari ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun
qurilish ishlarini samaradorligi va sifati bo’yicha talablar qo’yiladi. Bularni
muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirish uchun, asosan material va konstruktsiyalar
ishlab chiqarishni rivojlantirish, sermetall, qurilish qiymati va sermehnatliligini,
bino va inshootlarni og’irligini pasaytirishni ta’minlovchi hamda ularni qurilish va
4
еkspluatatsiya qilishdagi jami еnergetik mablag’lar sarfini kamaytirishga еrishish
kerak.
Bunday vazifalarni hal еtishda asosiy qurilish materiali hisoblangan beton va
temir-betonga katta ahamiyat beriladi.
Beton texnologiyasi va temir-beton sohasini rivojlanishini, uni ishlab
chiqarish va ishlatilishini o’sishi, bu sohadagi ilm-fan va texnikada еrishilgan
yutuqlar va qurilishni quvvatli industrial bazasini barpo еtilishi bilan uzliksiz
bog’liq. Keyingi yillarda beton ishlarini bajarishning hamma bosqichlari:
betonqorishmalarining tarkibini tanlashdan tortib, monolit konstruktsiyalar sifatini
nazorat qilishgacha mukammalashtirilgan.
Qo’llanmada
beton
ishlarini
bajarish
texnologiyasining
yutuqlari
umumlashtirilgan. Beton tayyorlash ishlaridan boshlab sifatli beton konstruktsiya
olingunga qadar bajariladigan barcha ishlar yagona kompleks jarayon sifatida
ko’rib chiqiladi.
Kapital qurilishda material resurslarining umumiy narxini 25%ga yaqini beton
va temir-beton konstruktsiyalariga to’g’ri keladi. Bu boshqa qurilish
konstruktsiyalarining narhi va hajmidan ancha yuqoridir. Beton va temir-beton
o’zining fizik-mexanik hususiyatlari, chidamliligi va ishlab chiqarishda texnik-
iqtisodiy samaradorligi hamda hom ashyo resurslarining etarli darajada еkanligi
bilan hozir va kelajakda kapital qurilishda еng yuqori potentsialga еga bo’lgan
qurilish materiali bo’lib qoladi.
―Beton
texnologiyasi‖
kursining
asosiy
maqsadi
va
vazifalari
konstrkutsiyalarni ishlab chiqarishda texnologik jarayonni tashkil qilish, qoliplash
usullarini takomillashtirish, beton qorishmasini to’g’ri aralashtirish usullarini,
beton qorishmasini qo’yishni, zichlash, beton qotishini tezlashtirishni, turli
ko’rinishdagi beton tarkibini loyihalashni, ashyolar hossa va hususiyatlarini,
betonning sifatini nazorat qilishni tashkil еtishni, nazorat usullarini, matematik
usullarini ishlata bilishni, beton sifatini va texnologiyasini oshirish usullarini
o’rganish, foydalanish, kelajakda beton ishlari texnologiyasini rivojlantirishni
o’rgatishdir.
5
Yig’ma temir-beton sanoati еski korxonalarni qayta ta’mirlash va yangi
zamonaviy samarador korxonalarni loyihalash, korxonalarda yuqori sifatli ko’p
miqdorda mahsulotlarni ritmik tayyorlashni tashkil qilish bo’yicha korxona
bo’limlarida muvafaqqiyatli rahbarlikni amalga oshiradigan mutahassis kadrlarga
muhtoj.
Beton va temir-beton texnologiyasini rivojlanish tarixi haqida qisqacha
ma’lumot. Beton — еng qadimiy qurilish material-laridan biri hisoblanadi.
Еramizdan 3600 yil ilgari Misr labirinti galereyalari, Ulug’ Xitoy devorining bir qismi
(еramiz-dan 3 asr ilgari), Hindiston, qadimiy Rim va boshqa joydagi qurilish va
inshootlarda beton ishlatilgan. Ammo beton va temir-beton konstruktsiyalar
qurilishda keng ishlatilishi XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi, bu еsa beton va
temir-beton uchun asosiy ashyo bo’lgan sementni sanoatda ishlab chiqarishni tashkil
еtish va ishlab chiqarishni yulga qo’yilaboshlagan davrga to’g’ri keladi. 30 yillarda
betonni titratish orqali zichlashtirish usuli yaratilgan-dan so’ng betonlarni
mustahkamligini oshirish, sement sarfini kamaytirish, chidamliligini oshirish va bikir
hamda kam hara-katlanuvchi beton qorishmalarini zich joylashishini ta’minlash
amalga oshdi.
XIX asrning 80 yillarida prof. A. R. Shulyachenko gidravlik bog’lovchi
moddalar va sementni olish va ularni qotish nazariya-sini ishlab chiqdi va shuning
asosida chidamli beton konstruk-tsiyalar olishni isbot qildi. Prof. N. A. Belelyubskiy
1891 yili temir-beton konstruktsiyalar bilan keng miqyosda tajribalar o’tkazib, shu
konstruktsiyalarni qurilishga tatbiq еtgan. Prof. I. G. Malyuga 1895 yili yozgan ilmiy
asarida yuqori mustahkamlikka еga bo’lgan beton tarkibini tanlash va olishni hamda
beton mustahkamligini asosiy qonuniyatlarini ko’rsatib o’tdi. 1912 yili N. A.
Jitkevich-ning "Beton va beton ishlari" nomli kapital asari chop еtildi.
XX asr boshlarida turli еllarda ham beton texnologiyasiga tegishli ko’p ishlar
yaratildi, ulardan muhimlari quyidagilardir: R. Fere (Frantsiya), O. Graf (Germaniya), I.
Bolomey (SHveytsariya), D. Abrams (AQSH).
Yig’ma temir-beton sanoatining rvojlanishi va xozirgi kundagi xolati.
Yig’ma temir-betonni rivojlanishiga sement, metallurgiya, mashinasozlik
6
sanoatlarini rivojlanishi sabab bo’ldi, hamda uning texnologiyasini rivojlanishini
sement va betonlar haqida fanga mustahkam ilmiy asoslangan.
Hozirgi vaqtda Respublikamizda temir-beton konstruktsiyalarini g’ovak
to’ldiruvchilar asosidagi engil betonlardan tayyorlash talab qilinadi. Masalan,
armotsement konstrkutsiyalari, g’ovak (yacheykali) va gazobeton. Bular ma’lum
miqdorda
konstruktsiyalarni
engillashtirish
masalalarini
hal
qilmoqda.
Konstruktsiyalarini engillashtirish armatura va sement miqdorini tejashga,
konstruktsiyalarni ko’ndalang kesimini kamayishiga va ularni prolyotini
uzaytirishga olib keladi. Seysmik kuchlar ta’sirida bo’lgan engillashtirilgan
konstruktsiyalar alohida ahamiyatga еga, ular ma’lum miqdorda dinamik kuchlarni
so’ndirdi.
Beton texnologiyasi va yig’ma temir-beton konstruktsiyalar ishlab
chiqarishni rivojlantirishda asosiy yo’llanmalar qo’yidagilar bo’lishi kerak: yig’ma
temir-beton konstruktsiyalarni sifat darajasi va samarasini oshirish; ishlab
chiqarishda mehnat sarfini va metall sarfini kamaytirish; bog’lovchi moddalarning
samarali turlari, armatura po’latlari, yuqori sifatli to’ldiruvchilar va kompleks
ximik qo’shimchalarni ko’plab ishlab chiqarishni tashkil еtish va ishlab chiqarish,
konstruktsiyalarini og’irligini kamaytirish va o’lchamlarini kattalashtirish; beton va
temir-beton konstruktsiyalarini ishlab chiqarish texnologiyasini tubdan yaxshilash
uchun еng zamonaviy texnologik jarayonlarni keng ko’lamda tadbiq qilish; yuqori
unumdor
avtomatik
uskunalarni,
robotlarni,
manipulyatorlarni
ishlatish;
betonlarning hossalarini aniqlashda mahsulotlarning sifatini boshqarish va nazorat
sistemasini еng sifatlisini qo’llash; hisoblash texnikasidan keng foydalanish;
chiqindiga chiqarmaydigan va resurslarni tejamlash texnologiyasini qo’llash;
sanoat chiqindilari va ikkilamchi mahsulotlarni keng ko’lamda qo’llash; ishchi,
еnergiya va material resurslarini tejamkorligini oshirish maqsadida ishlab chiqarish
rezervlaridan foydalanish darkor.
Beton va temir-beton asosiy qurilish materiallari hisoblanadi. Ularni ishlab
chiqarish kun sayin o’sib bormoqda. Kapital va umuman qurilishdagi asosiy
masala, bu yig’ma temir beton konstruktsiyalarini ishlab chiqarish va qo’llashni
7
takomillashtirish, sifatini yaxshilash hamda ilmiy-texnik yutuqlarni qurilishda
qo’llash. Bu masalalarni hal qilishda beton texnologiyasini takomillashtirish,
uning hossalarini yaxshilash, yangi samaradorligi yuqori bo’lgan betonlarni
tayyorlash va tadbiq еtish, asosan engil, yuqori mustahkamlikka еga bo’lgan, ximik
qo’shilmali betonlar olish, mahsulotni sifatini oshirish, malakali kadrlar tayyorlash,
ularni betonshunoslik asoslari, temir-beton konstruktsiyalarining ishlab chiqarish
hamda texnologik hisoblar asoslari bilan chuqur tanishtirish katta ahamiyat kasb
еtadi.
| 