Nomlanishi
Uzilishdagi
mustahkamlik
chegarasi, MPa,
kamida
Uzilishdagi
nisbiy
uzayishi,
%,
kamida
Uzilishdagi
qoldiq uzayish,
%, kamida
Shor
bo’yicha
qattiqligi
Protektor
14
450
-
55-65
Kamera
9
550
40
-
Ta`mirlash uchun
qatlamli rezina
20
500-850
40
kamida 45
Kauchuk va rezinalarda qaytar deformatsiya
bilan bir qatorda qaytmas
deformatsiya ham mavjud. U qoldiq deformatsiya deb ham yuritiladi. Qoldiq
deformatsiyaning paydo bo’lishi kauchuk molekulasida ayrim qismlarning bir-biriga
nisbatan o’z joyni o’zgartirishi bilan tushuntiriladi. Kauchuk vulkanizatsiya
qilinganda (rezina hosil bo’lishi) polimerning chiziqli uzun molekulalari bir-biri bilan
mustahkam kimyoviy bog’lar orqali birikadi va o’zaro erkin harakat qilish
xususiyatini yo’qotadi. Shuning uchun rezinada
qoldiq deformatsiya keskin
kamayadi. Shu sababli ko’rsatilgan materiallarda qaytar va qaytmas deformatsiyalar
nisbati har xil bo’ladi: kauchukda qaytmas deformatsiya ustunlik qilsa, rezinada
qaytar Yuqori elastik deformatsiya ustunlik qiladi.
Barcha kauchuklarning vulkanizatlari (ebonitdan tashqari) yuqori haroratlarda
siljuvchanligi bo’yicha tashqi ko’rinishdan metallarga o’xshash bo’ladi. Rezinani
yuklangan holatda bo’lishi natijasida qoldiq deformatsiya vujudga keladi.
Rezina
yuklanish holatida qancha ko’p muddat bo’lsa, qoldiq deformatsiyaning miqdori ham
shuncha ortiq bo’ladi. Natijada kuchli deformatsiyalangan detallar vaqt o’tishi bilan
o’z shaklini va o’lchamini o’zgartiradi va asl holatiga qaytmaydi. Bunday hollar
yupqa devorli buyumlarda yanada yaqqol ko’zga tashlanadi. Masalan, toza rezina va
hatto sinchlangan shlanglarni uzoq muddat uYum holatida saqlaganda ular ezilgan
shaklga kiradi, shlanglar o’tkir burchak ostida bukilgan joylaridan qirqilib qoladi,
ularni qayta tiklashni imkoni bo’lmaydi.
Yuqoridagi fikrlarga asoslanib quyidagi xulosalarga kelish mumkin: rezina
detallarini uzoq muddat Yuqori ishlovchanlik xususiyatining saqlanishini ta`minlash
uchun
ularni saqlashda, shuningdek avtomobillarni ishlatishda shunday sharoit
yaratish kerakki, bunda detallarda hosil bo’ladigan kuchlanish va deformatsiya
mumkin qadar kichik bo’lishi lozim. Detallarni saqlashda bunday sharoitlarni
yaratish nisbatan oson kechadi, avtomobillarni ishlatish
jarayonida esa nisbatan
murakkab.
Misol sifatida muhim vazifalarni bajaruvchi va qimmatbaho bo’lgan avtomobil
pokrishkalarining xususiyatlarini saqlash bo’yicha chora-tadbirlarga to’xtalamiz.
Avtomobil pokrishkalarini saqlashda ularni ustma-ust taxlashga ruxsat etilmaydi.
Ularni faqat maxsus stellajlarga tik holda bir qator qilib joylashtirish lozim, shu bilan
birga davriy ravishda (har 2-3 oyda) protektorni stellaj poliga tegib turgan qismini
almashtirish turish lozim.
Avtomobillarda ishlatilayotgan pokrishkalarni yaxshi saqlanishini ta`minlash
uchun Yuklanmagan avtomobilni bir joyda to’xtab turish muddati 10 kundan ortiq
bo’lmasligi (to’la Yuklangan avtomobil uchun 2 kun) lozim. Yuqorida keltirilgan
muddatlardan ortiq vaqt davomida avtomobil harakatsiz
turadigan hollarda
avtomobilni pokrishkalari yerga tegmaydigan holatda bo’lishi ta`minlanadigan qilib
maxsus tayanchlarga ko’tarib qo’yish lozim.
Avtomobil ochiq havoda uzoq muddat turib qolganda uni 20-25 min davomida
ko’pi bilan 15 km/soat tezlik bilan yurgizish, keyin asta-sekin tezlikni oshirish zarur.
Shinalarni texnik ekspluatatsiya qilishda ularni ortiq yuklanishiga yo’l
qo’ymaslik va ulardagi havo bosimini me`yorda bo’lishini ta`minlash lozim. Bu
talablar nafaqat shinaning shakli va o’lchamlarini saqlashga qaratilgan, balki ularni
ish muddatini kamaytirmaslikka, ulardan juda ko’p miqdorda issiqlik ajralib
chiqishiga va yonilg’i sarfini ortib ketishiga yo’l qo’ymaslikni ta`minlashga ham
qaratilgan.
Rezinaning qattiqligi. Qattiqlik rezina buyumlarning
asosiy fizikaviy va
ekspluatatsion xossalaridan biri bo’lib, u davlat standartlari va texnik shartlarda har
bir material (metall, mineral, plastmassa va boshqalar) uchun ko’rsatilgan.
Qattiqlik deganda - materialning sirtiga boshqa qattiq materialni botish yoki
tirnashiga ko’rsatiladigan qarshilik tushuniladi.
Qattiqlikni aniqlash bilan tayyorlangan rezina sifati to’g’risida fikr yuritish
mumkin. Chunki bu ko’rsatkich vulkanizatsiyalovchi modda, to’ldirgich va
plastifikator qanday miqdorda olingani va aralashtirilgannini tavsiflovchi asosiy
ko’rsatkichlardan biridir. Qattiqlik vulkanizatsiya qilingan
rezina materiallari uchun
aniqlanadi, uning miqdoriga qarab esa rezinaning elastikligi haqida ham ma`lum
tushuncha olish mumkin.
Rezina buyumlarning qattiqligi ularga juda qattiq har xil shakldagi boshqa bir
(o’tkir) materialning botish chuqurligi bilan o’lchanadi.
Rezinaning qattiqligi rezina aralashmasi tarkibiga kiruvchi kauchuk,
vulkanizatsiyalovchi modda, to’ldirgich va plastifikatorlarning miqdori va xossalariga
bog’liq. Rezina aralashmasi tarkibiga aktiv tezlatkich moddalar (tiazol, tiuram, sul
fenamid) qo’shish va ular miqdorini oshirish bilan rezinaning vulkanizatsiya
darajasini ko’paytirish mumkin. Bu o’z navbatida rezina qattiqligini oshirishga olib
keladi. Plastifikatorlar esa rezina qattiqligini kamaytiradi.
Rezinalar qattiqlik darajasiga binoan uch guruhga bo’linadi (3.3- jadval).
