O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING
Davlat tili haqidagi qonunlari hamda
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi kabi
davit hujjatlarida o’zbek tilini davlat
tili sifatida o’qitish masalalari
bo’yicha malumot to’plash
DILMUROD OZADOV 215-GURUH
Har bir sohaning rivojlanishi va taraqqiy etishida ma’lum bir vaqt talab etiladi. O’zbek tiliga
O’zbekiston Respublikasi davlat tili maqomi berilganiga ham 30 yildan oshdi. 1989 yil 21
oktyabr «Davlat tili haqida»gi Qonun qabul qilinib, o’zbek tiliga Davlat tili maqomi berildi.
Xalqimizning muqaddas qadriyatlaridan biri bo’lgan ona tilimiz o’zining qonuniy maqomi
va himoyasiga ega bo’ldi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham Davlat tilining
maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlab qo’yildi.
Bu vaqt oralig’ida ona tili mavqeining yanada mustahkamlanib, rivojlanishi uchun qator
Qonun va qarorlar qabul qilindi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019
yil 21 oktyabrdagi “O’zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeini tubdan oshirish
chora-tadbirlari to’g’risida’gi Farmoni bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
apparatining tarkibiy bo’linmasi hisoblangan Davlat tilini rivojlantirish departamenti tashkil
qilindi.
Bundan ko’zlangan maqsad Davlat tilini rivojlantirish, davlat tilining amal qilishi bilan
bog’liq muammolarni aniqlash va bartaraf etish bo’yicha takliflar tayyorlash, o’zbek tilining
yozma matni me’yor va qoidalarini ishlab chiqishdan iborat.
Vazirlar Mahkamasining 2021-yil 4-fevralda “Rahbar kadrlar va masʼul lavozimlarga
tayinlanadigan shaxslarning davlat tilini bilish darajasini aniqlash va ularga davlat tilini bilish
bo‘yicha daraja sertifikatini berish tartibi to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi qarori
tasdiqlandi.
Qaror bilan 2021-yil 1-apreldan boshlab o‘zbek tili va adabiyoti bo‘yicha bilimni baholashning
milliy test tizimi asosida rahbar kadrlarning davlat tilida rasmiy ish yuritish hamda masʼul
lavozimlarga tayinlanadigan shaxslar uchun davlat tilini bilish darajasini aniqlash va sertifikat
berish tizimi joriy etildi. Bu test tizimi davlat tilida ish yuritish sohasining yuksak rivojiga
xizmat qilishi kutilmoqda.
Test sinovidan o‘tish talablariga kelsak, rahbar kadrlar va masʼul lavozimlarga tayinlanadigan
shaxslar uchun test sinovidan o‘tish talablari bir xil.
Vazirlar Mahkamasining tegishli qarorida test sinovida yetarli ball to‘play olmagan talabgor
lavozimdan ozod etilishi yoki u qayta imtihon topshirgunga qadar uning ish o‘rni vakant bo‘lib
turishi to‘g‘risida alohida talab belgilanmagan.
Biroq, talabgorlar test sinovidan o‘ta olmasa, Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti
huzuridagi Davlat tilida ish yuritish asoslarini o‘qitish va malaka oshirish markazida davlat tili
bo‘yicha malaka oshiradilar va qayta test sinovlarida ishtirok etadilar.
Maqsad esa ayon – o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqeyini
yuksaltirishda yuqori natijalarga erishish. O‘zbek tilini siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-
iqtisodiy, maʼnaviy-maʼrifiy va boshqa sohalarda qo‘llash doirasi kengayib, undan
davlat tili sifatida to‘liq va to‘g‘ri foydalanish taʼminlanadi. Bundan tashqari,
davlat organlari va tashkilotlari rahbar xodimlariga davlat tilini talab darajasida
bilish va unga hurmat bilan munosabatda bo‘lish majburiyati yuklanadi, barcha
davlat organlari va tashkilotlarida davlat tilida ish yuritish salohiyatiga ega bo‘lgan
malakali kadrlar faoliyat ko‘rsata boshlaydi
Ma`lumki, «Ta`lim to`g`risidagi Qonun» va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»
(1997 yil 29-avgustda qabul qilingan) qabul qilingach, ta`lim tizimi tubdan isloh
qilina boshlandi. Bu muhim hujjatlarga ko`ra respublikamizda kasb-hunar
kollejlarini jadal sur`atlar bilan rivojlantirish chora tadbirlari belgilangan. Bu
birinchidan mutaxassislar tayyorlash sifatiga bog`liq bo`lsa, ikkinchi tomondan
o`quv yurtining zamonaviy texnologiyalar bilan ta`minlanganligiga bog`liq. Kasb-
hunar kolleji muhandis-pedagog hodimlari oldiga tayyorlanayotgan ishchi
kadrlarga ilmiy dunyoqarashni, mehnatga ijodiy munosabatini tarkib toptirish
ularda yuksak mehnat intizomini va madaniyatini, jamoa oldida burch his-
tuyg`ularini tarbiyalash kabi vazifalarni qo`yadi.
Milliy dasturning asosiy maqsadi: ta`lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o`tmishdan
qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to`la xalos etish, rivojlangan demokratik
davlatlar darajasida, yuksak manaviy va ahloqiy talablarga javob beruvchi yuqori
malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdir.
Jamiyatda sodir bo`layotgan bugungi yangiliklar hamda iqtisodiy o`zgarishlar ta`lim
tizimiga xususan o`rta maxsus kasb-hunar ta`limiga boshqacha yondashishni talab
qiladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining asosiy amalga oshirish vazifalaridan biri
ta`lim oluvchilarning tayyorgarlik sifati va ixtisosiga zaruriy talablarni, ularning
madaniy va ma`naviy-ruxiy darajalarini aniqlab beruvchi davlat ta`lim standartlarini
yaratish va tatbiq etishdir.
Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari.
Prezidentimizning O’zbek
tili davlat tili sifatida nufuzi
va mavqeyini tubdan
oshirish tadbirlari
to’g’risidagi farmoni
Xalqimizning ko‘p asrlik madaniy, ilmiy-ma’rifiy va badiiy tafakkuri,
intellektual salohiyatining yorqin va bebaho mahsuli bo‘lgan o‘zbek tili
jahondagi boy va qadimiy tillardan biridir.
O‘zbekistonda 1989-yil 21-oktabrda el-yurtimiz asrlar davomida orzu
qilib, intilib va kurashib kelgan davlat tili haqidagi qonunning qabul
qilinishi mamlakat suvereniteti va mustaqilligi sari qo‘yilgan dastlabki
dadil qadam edi. Aynan ana shu tarixiy hujjatga binoan o‘zbek tili
mustahkam huquqiy asos va yuksak maqomga ega bo‘ldi.
Istiqlol yillarida ona tilimiz tom ma’noda davlat tiliga aylanib, xalqimizni
yurtimizda erkin va ozod, farovon hayot qurishdek buyuk marralarga
safarbar etadigan beqiyos kuch sifatida maydonga chiqdi.
Bugun O‘zbekistonimiz “Milliy tiklanishdan — milliy yuksalish sari” degan
bosh tamoyil asosida taraqqiyotning yangi, yanada yuksak bosqichiga
ko‘tarilmoqda. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli islohotlar
jarayonida davlat tilining hayotimizdagi o‘rni va nufuzi tobora oshib
bormoqda.
O‘zbek tili siyosiy-huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-ma’rifiy jabhalarda faol
qo‘llanib, xalqaro minbarlarda baralla yangramoqda. Xorijiy mamlakatlarda
tilimizga e’tibor va uni o‘rganishga qiziqish kuchaymoqda.
Bugungi globallashuv davrida har bir xalq, har qaysi mustaqil davlat o‘z milliy
manfaatlarini ta’minlash, bu borada avvalo o‘z madaniyatini, azaliy
qadriyatlarini, ona tilini asrab-avaylash va rivojlantirish masalasiga ustuvor
ahamiyat qaratishi tabiiydir.
O‘zbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotida va xalqaro miqyosdagi obro‘-
e’tiborini tubdan oshirish, unib-o‘sib kelayotgan yoshlarimizni
vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarga sadoqat, ulug‘
ajdodlarimizning boy merosiga vorislik ruhida tarbiyalash,
mamlakatimizda davlat tilini to‘laqonli joriy etishni ta’minlash
maqsadida:
1. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari, Madaniyat vazirligi,
O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi, Respublika Ma’naviyat va ma’rifat
markazi, O‘zbekiston Yoshlar ittifoqi, O‘zbekiston Xotin-qizlar
qo‘mitasi, “Taraqqiyot strategiyasi” markazi va keng jamoatchilikning
o‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan kun — 21-oktabr sanasini
“O‘zbek tili bayrami kuni” deb e’lon qilish to‘g‘risidagi taklifi
ma’qullansin.
3. Quyidagilar Davlat tilini rivojlantirish departamentining asosiy
vazifalari etib belgilansin:
davlat tilini rivojlantirish, davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga
rioya etilishi ustidan monitoringni amalga oshirish, ushbu sohada
jamoatchilik nazoratining samarali shakllarini joriy etish;
davlat organlari va tashkilotlari, jumladan, mahalliy ijro etuvchi
hokimiyat organlarining davlat tilini rivojlantirish, davlat tili
to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan davlat
nazoratini tashkil qilish bo‘yicha faoliyatini muvofiqlashtirish;
davlat tilining amal qilishi bilan bog‘liq muammolarni aniqlash va
bartaraf etish yuzasidan, shuningdek, uni rivojlantirish sohasida
yagona davlat siyosatini yuritish bo‘yicha takliflar tayyorlash;
O’zbek adabiy tili
meyorlari
Nutq madaniyatiga erishishning asosiy omili tilni, ayniqsa adabiy
til me`yorlarini egallash, ulardan unumli va o`rinli foydalanishdir.
Hozirgi adabiy til me`yorlariga rioya qilib tuzilgan nutq aniq, to`g’ri
va ta`sirchan holda tinglovchiga yetib boradi.
Me`yor-so`zning mavjud bo`lgan ma`nosi, fonetik tuzilishi.
S.I.Ojegov fikricha, “Me`yor-bu ijtimoiy jarayonda birga mavjud
bo`lgan, bor bo`lgan, yangi paydo bo`lgan yoki o`tmishning kam
ishlatiladigan til unsurlarini (lug’aviy, talaffuz, morfologik,
sintaktik) tanlashning natijasi sifatida shakllangan, jamiyatga
xizmat qiladigan foydali til vositalari yig’indisidir, keng ma`noda bu
unsurlarni baholashdir”. Adabiy me`yor o`z holicha shakllanadi.
Uning shakllanish va taraqqiyotiga tilning tarkibiga kiruvchi lahja,
shevalar turlicha hissa qo`shadilar. Qaysi hududda savdo, fan
madaniyat taraqqiy etgan bo`lsa, me`yorga ham o`sha hududdagi
shevalarning ulushi ko`proq bo`ladi.
. Me`yor til qurilishi unsurlarining hammasiga tegishli. Adabiy me`yor
umumiy me`yordan olinadi, unga suyanadi. Adabiy me`yor umumiy
me`yorning xususiy ko`rinishi bo`lgani uchun undan hajm jihatidan
kichikdir.
Og’zaki adabiy normaning rivojlanishiga xalq qiziqchilari, askiyachilari,
ertakchi, latifachi, dostonchi, xalq shoir-baxshilari katta hissa
qo`shadilar.
Nutq madaniyati
adabiy
me`yorlarni tadqiq etar ekan, u me`yordagi
mustahkam va zaif o`rinlarni belgilaydi. Adabiy me`yor adabiy til bilan
birga tug’iladi, badiiy adabiyotning, xalq madaniyatining taraqqiyoti
bilan rivojlanib, o`z qonun-qoidalarini mustahkamlab boradi.
So`zlovchi yoki tinglovchi gapirganda yoki eshitganda ma`lum odob,
axloq me`yorlariga rioya qiladi, chiroyli va ta`sirchan gapirishga
intiladi, tilga hurmat bilan munosabatda bo`ladi, o`z gapi va o`zgalar
gapiga e`tiborli bo`ladi, o`rinli so`zlash va tinglash madaniyati, suhbat
va munozara madaniyatiga amal qiladi.
Fonetik me`yorlar.
Bunda hozirgi o`zbek adabiy tilidagi unli va undosh tovushlarning qo`llanilishi
me`yor hisoblanadi.
Leksik-semantik me`yor (so`z qo`llash)lar.
So`z variantlaridan hamma uchun tushunarli bo`lgan ko`rinishini tanlab olish
hozirgi o`zbek tilining lug’aviy me`yori hisoblanadi.
Imlo, talaffuz, tarjima lug’atlarida lug’aviy me`yor o`z aksini topadi.
So`zning ma`nosini bilmay ishlatish, shevaga xos so`zlarni qo`llash,
paronimlarning ma`nosini tushunmasdan ishlatish rus tilidan to`g’ridan-to`g’ri
kalka-tarjima qilish me`yor hisoblanmaydi.
Masalan: bo`lsa o`rnida bo`sa so`zini ishlatish, yorug’ o`rnida yoruq so`zidan
foydalanish. Rus tilidan tarjima qilish asosida: Bazm kechasining aybdorlari.
Talaffuz me`yorlari (orfoepik).
Sohaning faol va nofaol
terminlari
TERMIN (lot.terminus – chegara, had) – bilim yoki faoliyatning maxsus sohasiga
doir tushunchani ifodlovchi so’z yoki so’z birikmasi. So’z bilan terminning umumiy
va xususiy tomonlari yetarli darajada ochib berilgan emas; kundalik turmushda
keng iste’molda bo’lgan so’zlar ayni paytda turli sohalarga doir terminlar
hamdir.Masalan: quloq, burun, tomoq – anatomiya va tibbiyot; gilam, sholcha,
palos – gilamdo’zlik; kitob, ruchka, daftar – pedagogik soha terminlari bo’lish bilan
birga umumxalq tilida faol qo’llaniladi. Hozirgi kunda “termin” so’zi bilan bir
qatorda “atama “, “istiloh”, so’zlar ham ayni ma’noda qo’llanilmoqda. Lekin ular
“termin” so’zining hozirgi ma’nosini to’liq ifoda eta olmaydi. “Atama” so’zi keng
ma’noda bo’lib, geografik obyektlar, atoqli nomlarga nisbatan qo’llaniladi. “Istiloh”
so’zini esa termin ma’nosida tarixiy mavzulardagi matnlarda bemalol qo’llash
mumkin.
Nofaol so’zlar. Adabiy tilga o’xshab shevalar ham rivojlanib,
yangi so’zlar hisobiga boyib, o’zgarib boradi. Bunday o’zgarish,
ko’pincha shevalar lug’at tarkibida ro’y beradi. Bu ijtimoiy
hayotda sodir bo’lgan o’zgarishlar bilan bog’liqdir. Ayniqsa,
jamiyatda ro’y beradigan har xil o’zgarish sababli zamon
talablariga javob bermagan so’zlar iste’moldan chiqadi, ularning
o’rniga boshqalari kirib keladi. Demak, til, jumladan, uning
shevalarida ham yangilanishlar, eskirishlar sodir bo’lib turadi.
Ba’zi doirasining va aksincha, ayrimlarining passiv qatlamga
o’tishi bu jarayonni yanada tezlashtirishi mumkin.
Omonimlar. Har bir tilning lug‘at tarkibida tovush tarkibi va yozilishi
jihatdan bir xil, ammo ma’nosi har xil bo‘lgan so‘zlar muayyan miqdorda topiladi.
Bunday so‘zlar omonimlar guruhini tashkil qiladi.
Fonetik (tovush) tomondan bir xil - shakli o‘zaro ma’lum bir ko‘rinishga
kelib qolgan ikki va undan ortiq so‘zlar omonimlardir. Omonimlar ma’no jihatdan
o‘zaro munosabatda bo‘lmaydi, boshqa-boshqa tushunchalarni anglatadi.
Masalan:
ot (ish hayvoni, ism, buyruq fe’li). Ko‘p ma’noli so‘zlarning shakli asli bitta bo‘lib,
ma’nolari o‘zaro bir-biriga juda yaqin va aloqador, biri-ikkinchisiga bog‘liq
bo‘ladi. Masalan, bosh so‘zi: ishning boshi, gapning boshi, erning boshi.
O‘zbek tilida omonimlar turli ko‘rinishlarga ega. CHang (to‘zon)-chang
(musiqa asbobi), yoqmoq (chiroyli, yoqmoq) - yoqmoq (uning nutqi menga juda
yoqdi, «xush kelmoq, ma’qul bo‘lmoq») kabi barcha grammatik shakllari teng, bir
so‘z turkumiga kiruvchi so‘zlar omonimlar deyiladi.
Sohaning terminlari
yasalishi
Terminlarning ifoda plani so„zga (hujayra, to„qima) yoki
turg„un birikmaga (o„q ildiz, popuk ildiz) teng bo„ladi.
A.A.Potebnya “keyingi ma‟no” deb atagan va “u
tilshunoslikning o„rganish obyektiga kirmaydi, uni boshqa
fanlar o„rganadi” deb ko„rsatilgan terminologik leksika
uzoq davrlargacha alohida nominativ birlik, atama sifatida
tilshunoslikda tadqiq qilinmadi. Tilshunoslik fani
rivojlanib, o„z tadqiqot doirasini kengaytirgan sayin
terminlarni o„rganish uning eng muhim va tarkibiy
qismlaridan biriga aylandi. Hozirgi paytda atamashunoslik
bir qancha tadqiqot yo„nalishlariga bo„linadi:
1. Nazariy terminologiya – maxsus leksika
(termin)larning rivojlanish vaqo„llanish
qonuniyatlarini o„rganadi.
2. Amaliy terminologiya – terminlarning amaliy
prinsiplari, terminlar va terminologiyaning
kamchiliklarini yo„qotish bo„yicha tavsiyalar,
ularning qo„llanilishi, yaratilishi va tarjimasiga doir
vositalarni ishlab chiqish bilan shug„ullanadi.
3. Umumiy terminologiya – maxsus leksika
(termin)larning umumiy xossalari, muammolarini
o„rganadi.
4. Xususiy terminologiya – ma‟lum bir tilning aynan bir sohasiga mansub bo„lgan terminlarni
o„rganadi.
5. Tipologik terminologiya – alohida terminologiyalarni qiyoslab o„rganib, umumiy va alohida
terminologiyaning xossalarini belgilaydilar.
6. Chog„ishtirma terminologiya – turli tillardagi umumiy va maxsus terminologiyani chog„ishtirib
o„rganadi va xossalarini keltirib chiqaradi.
7. Semasiologik terminologiya – maxsus leksemalarning semantika bilan bog„liq muammolarini,
semantik birliklarning o„zgarishi, polisemiya, sinonimiya, antonimiya, giponimiya kabilarni tadqiq
qiladi.
8. Onomastik terminologiya – nomlashning maxsus leksemalarini, ularningnomlanish jarayoni,
nomlashning optimal shaklini tanlashni tadqiq etadi.
9. Tarixiy terminologiya – terminologiya tarixini o„rganib, terminlarning kelib chiqishi, shakllanish
jarayonini tahlil etadi. Shu orqali terminlar tartibga solinadi. Shu yo„nalishning natijalariga asoslangan
holda tilshunoslikda yangi mustaqil fan – antropolingvistika ajralib chiqdi.
10. Funksional terminologiya – zamonaviy terminlarning turli matnlardagi, professional muloqot
holatlarida, mutaxassislarni tayyorlashdagi vazifalari, shu bilan birga nutqda va kompyuter tizimida
terminlardan foydalanish xossalarini o„rganadi.
O’zbek tilining imlo
qoidalari va soha
egalarining savodxonligi
So'zlarning yozilishidagi barqarorlik, qat'iylik millatni yakdiilikka,
ma'naviy jipslikka yetaklaydi. Shu ma'noda har bir xalq o'z tilining imlo
qoidalarini ishlab chiqadi, uni amali-yotga tatbiq etadi.
Kirill yozuviga asoslangan imlo qoidalarimiz 1956-yilda tasdiqlangan edi.
Davr o'tishi bilan u eskirdi, amaliy ehti-yojlarimizga javob bermay qoldi.
Shu bois, 80-yillarning boshlaridayoq uni yangilashga urinishlar
boshlandi. O'zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi, mustaqil-likning
qo'lga kiritilishi yangi imlo qoidalarini ishlab chi-qish uchun qulay
imkoniyat yaratdi. Lotin yozuviga asoslangan yangi alifboning joriy
etilishi esa bu jarayonni yanada tezlashtirib yubordi. Shu maqsadda
O'zbekiston Respub-likasi Vazirlar Mahkamasi 1995-yilning 24-avgustida
339-sonli «0'zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash ha-qida»
qaror qabul qildi. U 82 banddan iborat bo'lib, quyi-dagi bo'limlarni o'z
ichiga oladi.
1. a unlisi bilan tugagan fe’llarga -v, -q, -qi qo‘shimchalari qo‘shilganda a unlisi o aytiladi
va shunday
yoziladi: sayla — saylov, qayna — qaynoq, sayra — sayroqi.
Shuningdek, o‘qi — o‘quvchi, sovi — sovuq, to‘qi — to‘quvchi so‘zlarida i unlisi u ga
aylanishi mumkin.
2. K k harfi bilan tugagan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi
qo‘shilsa, ular g va g‘ ga aylanadi: yurak — yuragi, bilak —
bilagim, tilak — tilagim; buloq — bulog‘im, quloq —
qulog‘ing, qishloq — qishlog‘i kabi. Erki, ishtiroki, huquqi,
ravnaqi singari so‘zlarda bunday holat kuzatilmaydi.
3. Singil, o‘rin, ko‘ngil, og‘il, shahar kabi sozlarga egalik qo‘shimchasi, qayir, ayir so‘zlariga
nisbat
yasovchi qo‘shimcha, ikki, olti, yetti so‘zlariga jamlovchi son hosil qiluvchi qo‘shimcha
qo‘shilsa, asosda
tovush tushishi hodisasi ro‘y beradi.
4. U, shu, o‘sha kabi olmoshlarga -da, -dan, -day, -dagi, -dosh, -cha qo‘shimchalari
qo‘shilsa, bitta n
orttiriladi, aksincha, men, sen olmoshlariga -ni va -ning qo‘shimchalari qo‘shilsa, bitta n
tushirib qoldiriladi:
bunda, shundan, o‘shancha, meni, sening kabi.
5. Parvo, obro‘, mavqe so‘zlariga egalik qo‘shimchalari (I va
II shaxsda) qo‘shilsa, bitta y tovushi orttiriladi
va shunday yoziladi: parvoyi, obro‘yim, mavqeyim kabi.
6. -boz, -bon qo‘shimchalari -vos, -von kabi aytilsa-da,
doimo asl shakli bo‘yicha yoziladi: dorvoz, bog‘bon
kabi.
7. -dir nisbat yasovchi qo‘shimchasi jarangli undosh bilan
tugagan bir bo‘g‘inli so‘zlarga qo‘shiladi: yondir,
bordir, quvdir kabi (kel so‘zi bundan mustasno), qolgan
o‘rinlarda -tir shaklida aytiladi va shunday yoziladi:
ektir, quyultir, kestir kabi
O’zbek tili leksikasining
boyish manbalari
O‘zbek tilining ichki imkoniyatlari
asosida (ichki manba). Bunda so‘z
yasash orqali yangi so‘zlar hosil
qilinadi: sirifdosh. limonzor. vazirlik.
Boshqa tillardan so'z olish (tashqa manba). 0‘zbek tiliga boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish turli davrlarda
turlicha boMgan. Eng qadimda fors-tojik tillaridan, keyinroq arab tilidan, undan ham keyinroq rus tilidan va
rus tili orqali Yevropa tillaridan so‘z o'zlashtirish faollashgan. 0‘zlashgan so‘zlar ham o‘zbek tili leksikasida
anchagina miqdomi tashkil etadi. Keyingi yillarda tilning leksik tarkibini so‘z yasashdan ko‘ra boshqa
tillardan so‘z o'zlashtirish hisobiga boyishi yyetakchilik qilmoqda.
Boshqa tillardan so'zlar ikki usul bilan o‘zlashtiriladi: 1) so‘zni aynan olish yoMi bilan; 2) kalkalab olish yo‘li
bilan.
So‘zni aynan olish yoMi bilan tojik, arab tillaridan, shuningdek, rus tillaridan, rus tili orqali boshqa Yevropa
tillaridan ko‘proq o‘zlashtirilgan. Masalan, sinch, devor, yana, rubob, kitob, maktab, daraxt, mutolaa,
muomala, traktor, sport kabi.
Kalkalab o‘zlashtirishda so‘z aynan olinmaydi, balki so‘zning ma’nosi o‘zlashtiriladi. Ikkinchi tildagi so‘zning
ma’nosi shu so‘zning morfemik tarkibidan qismma-qism nusxa ko'chirish orqali ifoda etiladi. Kalkalab
o‘zlashtirishning 2 xil yoMi bor:
ToMiq kalka. Bu usulda o‘zlashtirilayotgan so'zning barcha qismlari o'z til materialidan tuziladi. Masalan:
polugramatniy - chalasavod. ledokol - muzyorar.
Yarim kalka. Bu usulda o'zlashtirilayotgan so‘zning bir qismi aynan saqlanib, bir qismi o‘z til orqali beriladi.
Traktorist - traktorchi, tabelshik - tabelchi kabi.
0‘zga til so‘zidagi ma’no o‘z tildagi so'z bilan berilsa, bu semantik kalka deb ham yuritiladi.
Masalan, bo'g'in so'zining ruscha «pokoleniye» ma’nosi.
O`zbek tili leksikasi bir qancha manba asosida boyib, rivojlanib boradi. Uni, eng avvalo,
ikki katta guruhga ajratish mumkin: 1) ichki imkoniyat; 2) tashqi imkoniyat.
Birinchisi ichki manba, ikkinchisi tashqi manba deyiladi: 1. O`zbek tili lug`at tarkibining
birinchi yo`l bilan boyib borish imkoniyati juda keng. Masalan: a) ilgari qo`llanib, keyin
iste’moldan chiqib ketgan so`zdan yangi tushunchani ifodalash uchun foydalanish: vazir,
hokim, viloyat, shirkat, noib, tuman kabi; b) yasovchi qo`shimcha yordamida yangi so`z
yasash: uyali (telefon), omonatchi, pudratchi, bojxona, auditchi (auditor), dizaynchi
(dizayner) va boshqa; d) shevaga xos so`zni faollashtirish: mengzamoq (Xorazm)
«o`xshatmoq», «tenglashtirmoq», «qiyoslamoq» ma’nosida. 2. O`zbek tili lug`at tarkibi
tashqi manba asosida ham boyib bormoqda. Dunyoda ichki imkoniyati asosidagina
rivojlanadigan til yo`q. Faqat ma’lum zarurat tufayli yangi tushunchani tilimizning ichki
imkoniyati asosida ifodalab bo`lmagandagina tashqi manbaga murojaat qilish foydali.
Mahmud Koshg`ariy, Alisher Navoiy ham shunga da’vat qilgan. Keyingi davrda tilimizga
Yevropa tillaridan bir qancha so`z yangi tushuncha bilan birgalikda kirib keldi. Masalan:
monitoring, diler, skaner kabi. Buning hammasi o`zbek tili leksik imkoniyatini kengaytirib,
boyitmoqda.
O’zbek leksikografiya
.Bir tilli va ikki tilli
lug’atlarni o’rganish
Leksikografiya (qadimgi yunoncha: λεξικόν *leksika] va
γράφω *grafiya] - yozu) — lugʻatlar tuzish, amaliy
lugʻatchilik. Amaliy lug'atchilik lugʻatlar tuzish barobarida bir
qator ijtimoiy muhim vazifalarni bajaradi: oʻz va oʻzga
tillarni oʻrganish; ona tilini tavsiflash va meʼyorlashtirish
(izohli, imlo va boshqa turdagi lugatlar yordamida); tillararo
aloqa-munosabatni taʼminlash (ikki va koʻp tilli lugʻatlar,
soʻzlashgichlar); muayyan til leksikasini ilmiy oʻrganish
(etimologik, tarixiy lugʻatlar) va boshqa leksikografiya lugʻat
tuzish ishi sifatida turli xalqlarda yozuv taraqqiyotining ilk
bosqichlarida u yoki bu tushunarsiz (eskirgan, dialektal,
maxsus yoki chet tilga mansub) soʻzning qanday maʼno
anglatishini bilish ehtiyoji natijasida paydo boʻlgan
Dastlabki tuzilgan lugʻatlar umumlashgan, universal xususiyatga ega boʻlgan
(lugʻatlarning turli shakllari, koʻrinishlari keyingi davrlarda yuzaga kelgan). Oʻzbek
leksikografiyasi tarixi Mahmud Koshgʻariyning "Devonu lugʻotit turk" asaridan
boshlangan deb aytish mumkin. Ushbu lugʻat faqat soʻzlar va ularning maʼnolarini
tavsiflab qolmasdan, turkiy xalqlar tarixi, urf-odatlari, geografik joylashuvi kabi keng
maʼlumotlar manbai hisoblanadi. Shu bilan birga u dastlabki ikki tilli (turkiycha-arabcha)
lugʻatlardandir. Mahmud Zamaxshariy oʻzining "Asos ul-balogʻa", "Muqaddimat ul-adab"
asarlari bilan ham amaliy, ham nazariy leksikografiyaning rivojiga ulkan hissa qoʻshdi.
Alisher Navoiy ijodiga boʻlgan katta qiziqish XV asrdan keyingi davrda bir qancha
lugʻatlarning yaratilishiga sabab boʻldi: "Abushqa" (XVI asr, Turkiya) izohli lugʻati, Tole
Imoni Hiraviyning "Badoye ul-lugʻat", Muhammad Rizo Xoksorning "Muntaxab ul-
lugʻot", Mirzo Mahdiyxonning "Sangloh", shuningdek, Muhammad Yoqub Chingiyning
"Kelurnoma", "Sulaymon Buxoriyning "Lugʻati chigʻatoiy va turki usmoniy"
("Chigʻatoycha-turkcha lugʻat"), Ishoqxon Ibratning "Lugʻati sitta as-sina" ("Olti tilli
lugʻat") kabi lugʻatlarini koʻrsatish mumkin. XIX asr oxiri va XX asr 1-choragida turli xil
sabab va ehtiyojlar, davr taqozosi bilan Turkistonda ikki tilli L. rivoj topdi, oʻnlab ruscha-
oʻzbekcha, oʻzbekcha-ruscha lugʻatlar, soʻzlashgichlar tuzilib nashr etildi.
M.Nalivkin va M.Na-livkinalarning 1884—1912-yillar mo-baynida bir necha marta
nashr etilgan "Russko-sartovskiy i sartovsko-russkiy slovar" ("Ruscha-sartcha va
sart-charuscha lugʻat"), Ashurali Zohiriy tomonidan 1927-yilda tuzilib, nashr
ettirilgan 2 jildli "Ruscha-oʻzbekcha mukammal lugʻat" keyingi davrlarda
Oʻzbekistonda yaratilgan ikki tilli lugʻatlar uchun asos boʻldi. Hozirgi kungacha 10
ga yaqin xorijiy til bilan oʻzbekchani qiyoslovchi koʻplab tarjima lugʻatlari, fan
sohalariga oid 100 dan ziyod bir, ikki va uch tilli terminologik lugʻatlar yaratildi.
Oʻzbek xalqi tarixida birinchi marta "Oʻzbek tilining izohli lugʻati" tuzilib, nashr
etildi (1981). XX asr oʻzbek lugʻatchiligi rivojiga A.Zohiriy, A.Qodiriy,
Ye.D.Polivanov, A.K.Borovkov, V.V.Reshetov, S.Ibrohimov, Olim Usmon,
Z.Maʼrufov, Sh.T. Rahmatullayev, N.Mamatov, A.Hojiyev, T.Aliqulov va boshqa
munosib hissa qoʻshdilar. Respublika mustaqilligi tufayli oʻzbek L.si oldiga yangi
davr talablariga javob beradigan ensiklopedik va lingvistik lugʻatlar yaratish
vazifasi qoʻyilgan va bu vazifa oʻz oʻrni bilan amalga oshirilmoqda;2)
tilshunoslikning lugʻatchilik nazariyasiga oid sohasi, lugʻatshunoslik; lugʻat turlari
va ularni tuzishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish bilan shugʻullanadi.
Sohaga oid terminlardan
testlar tuzish
Nostandart testlarning mazmuni va turlari.
Nostandart testlar mazmuni bo’yicha reproduktiv va produktiv darajada,
tarkibi jihatidan test topshirig’i savoli va to’g’ri va noto’g’ri javoblardan
iborat bo’lsa,nostandart testlar o’zining mazmuni,tuzilishi va qo’llanish
maqsadiga ko’ra muayyan darajada farq qiladi.
Nostandart testlar mazmuni va mohiyatiga ko’ra quyidagi guruhlarga
ajratiladi:
Integrativ testlar;
Adaptiv testlar;
Mezonli-mo’ljal olish testlari.
Integrativ testlar integral mazmun, shakl, qiyinchilik darajasi bo’yicha o’sib
boruvchi, bitiruvchining tayyorgarlik darajasi haqida umumlashgan yakuniy
xulosa chiqarishga imkon beradigan test topshiriqlari sanaladi.
Adaptiv testlar avtomatlashtirilgan, oquvchilarga nisbatan
individual yondoshish imkonini beradigan, topshiriq mazmuni,
bajarish tartibi, qoidasi, shu topshiriqni bajarish natijasida
talabaning egallashi mumkin bo’lgan bali va test natijalarini
umumlashtirish bo’yicha ko’rsatmalardan iborat bo’ladi.
Adaptiv testlarning asosiy guruhini piramidali adaptiv testlar
tashkil etib, qo’llanish maqsadiga ko’ra: o’rtacha og’irlikdagi,
oquvchining tanlashiga ko’ra aralash, topshiriqlar bankidan
faqat qiyin darajali bo’lishi mumkin. Adaptiv testlar ta’lim-
tarbiya jarayonini tashkil etishning modul-kredit paradigmasida
muvaffaqiyatli qo’llanishi mumkin.Buning uchun pedagog bitta
mavzu, bob, bo’lim, kurs mazmuni bo’yicha turli qiyinchilik
darajadagi bir necha variantli test topshiriqlarini tuzish va
amalda qo’llash mahoratiga ega bo’lishi lozim.
Mezonli-mo’ljal olish testlari oquvchilarning umumiy tayyorgarlik darajasi, mazkur
fanning o’qitilish sifati, pedagogning pedagogik mahorati, ta’lim-tarbiya jarayoni
samaradorligini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Mazkur test topshiriqlarini tuzish
uchun avvalo o’quv kursi mazmuni DTS asosida tahlil etiladi, bilim, ko’nikma va
malakalar aniqlanadi,ularni aniqlash uchun topshiriqlar majmuasi tuziladi, mazkur
topshiriqlar test topshiriqlariga aylantiriladi va sinov o’tkaziladi, pirovard natijada
oquvchilarning shu fanni o’zlashtirish darajasi yuzasidan xulosa tayyorlanadi.
Mezonli-mo’ljal olish test sinovlari orqali oquvchilarning bilimlaridagi bo’shliqlar
aniqlanadi va ularni bartaraf etish yo’llari aniqlanadi. Yuqorida qayd etilgan
nostandart test topshiriqlarini ta’lim-tarbiya jarayonida maqsadga muvofiq
foydalanish jarayoni oquvchilarning o’zlashtirgan bilim, ko’nikma va malakalarini
haqqoniy va odilona nazorat qilish va baholash imkonini beradi.Nostandart test
topshiriqlarini tayyorlashda mazmun va shakl asosiy o’rinni egallaydi.Shu
sababli,test topshiriqlari mazmunini tanlash printsiplari haqida fikr yuritish lozim.
Test topshiriqlariga qo’yiladigan talablar:
Sohaning dolzarb
masalalari haqida
maqolalar tahlil qilish
Izlanuvchi - lingvopoetik tahlilda badiiy matnda poetik aktuallashgan til
vositalarini aniqlash muhim tamoyillardan ekanligini alohida ta’kidlaydi,
chunki bunday
vositalarning lingvistik va badiiy mohiyatini ochib berish orqali badiiy
mazmunning
shakllanishi va ifodalanish mexanizmlarini aniq tasavvur qilish mumkin.
Chindan
ham, badiiy matnning estetik qimmatini bevosita belgilash va baholashda
ayni shu
tamoyil qulay va boshqa tamoyillar asosida ish ko‘rishda ham zamin vazifasini
bajarishi
mumkin. Buning ustiga, mazkur tamoyil asosida lisoniy badiiyatni tasavvur
qila olish
boshlovchi tahlilchiga ham og‘irlik tug‘dirmaydi, chunki tahlilga tortiladigan
obyekt
matndagi konkret til birliklaridir.
Albatta, badiiy mazmunning ifodalanishida
tilning fonetik-fonologik, morfemik, leksik,
morfologik, sintaktik va hatto supersintaktik
kabi barcha sathi birliklari ishtirok etadi.
Ammo ta’kidlash joizki, bu birliklarning, hech
bir istisnosiz, misol uchun biror badiiy asar
haqida gap ketganda kitobxon doimo asosiy
obrazlar ham poetik xissiyotlar bera oladi
.
Kitob o’qiyotgan shaxsning bevosita kitobga bo‘lgan
munosabati unda qanday
poetika va qanday
jazibadorlik ishlatilishiga bevosita bo‘g‘langani va shu asardagi
obrazlarning qanchalik
mahorat bilan tasvirlanganiga bog‘liq. Ilmiy adabiyotlarda
obrazga turlicha ta’riflar
beriladi.
Xulosa shuki, lingvopoetik tadqiq asoslarini, ularning
nomlanishini bir ko‘rinishga
keltirish kerak. Bu masala yuzasidan yaratilgan tadqiqotlar
tilimizning boyligini
ko‘rsatish, filologiyaning yaxlitligini ta’minlash bilan bir qatorda,
yetuk tilshunos va
adabiyotshunos mutaxassislar tayyorlashga ham xizmat qiladi,
deb o‘ylaymiz.
Soha olimlarining ilmiy
asarlari bilan tanishish
Tahlil va talqin tushunchalari, ularning tushunish jarayonidagi nisbati haqida. Badiiy asarni
tushunish jarayonidagi obyеktiv va subyеktiv jihatlar haqida. Kontеkstual va immanеnt
tahlil. Tahlil mеtodlari.
Adabiyotshunoslikda tahlil va talqin tushunchalari juda kеng qo`llanilib, ular badiiy asarni
tushunish jarayonining bir-biriga bog`liq jihatlaridir. Badiiy asarni tushunish, uning
mazmun mohiyatini anglash jarayonida tahlil va talqin amallari har vaqt hozirdir. Tahlil
atamasi odatda ilmda "analiz" dеb yuritiladigan istilohning sinonimi sifatida tushuniladi.
Analiz esa, ma'lumki, butunni anglash uchun uni qismlarga ajratishni, qismning butun
tarkibidagi mohiyatini, uning boshqa qismlar bilan aloqasi va butunlikning yuzaga
chiqishidagi o`rnini o`rganishni ko`zda tutadi. Ayrimlar badiiy asarni tirik organizmga qiyos
etishadi-da, "uni qismlarga ajratish jonsiz tanaga aylantirishdan boshqa narsa emas" dеgan
qarashga tayanib, tahlilga qarshi chiqadilar. Biroq bu xil qarash asossizdir. Zеro,
adabiyotshunoslikdagi tahlil ham — o`qish, faqat bunda badiiy asarni tadqiqotchi sifatida
o`qish tushuniladi. Bu xil o`qish jarayonida tadqiqotchi badiiy asarni qismlarga ajratarkan,
uning badiiyat hodisasi sifatidagi mavjudligini, undagi o`quvchi ongi va ruhiyatiga ta'sir
qilayotgan, uning u yoki bu tarzda tushunilishiga asos bo`layotgan omillarni o`rganadi.
Talqin atamasini biz "intеrprеtatsiya" istilohining sinonimi sifatida tushunamiz. Talqin
badiiy asarni sharhlash, uning mazmun mohiyatini, undagi badiiy konsеpsiyani idrok etish
dеmakdir. Kеng ma'noda "talqin" so`zi o`zga tomonidan aytilgan gap yoxud yozilgan asar
(ilmiy, falsafiy, diniy, badiiy va h.) mazmunini anglash, uni ma'lum yaxlitlikda tushunish va
tushuntirish (adabiyotshunosning maqsadi tushunishning o`zigina emas, tushuntirish
hamdir) ma'nolarini anglatadi. Shu ma'noda qaralsa, mumtoz adabiyotshunosligimizda,
umuman, o`tmish ilmida "talqin" so`zining ma'nosi qisman "sharh", "tafsir" atamalari bilan
ham bеrilgan. Yana ham aniqroq aytsak, talqin badiiy asardagi "obrazlar tili"ni "mantiq
tili"ga o`girmoq, obrazlar vositasida ifodalangan mazmunni tushunish va tushuntirmoqdir.
Yuqorida aytdikki, badiiy asarni tushunish jarayonida tahlil va talqin
amallari har vaqt hozir, ular tushunish jarayonining ikki qirrasidir. Aytaylik,
"o`quvchi badiiy asarni tushundi" dеgani, mohiyatan, "o`quvchi asarni
o`zicha talqin qildi" dеganidir. Ayni paytda, uning asarni tushunishida
tahlil unsurlari ham mavjud, zеro, oddiy o`quvchi ham tushunish
jarayonida asar qismlarini (mas., alohida epizodlarni, pеrsonajlarni,
ularning turli holatlardagi xatti-harakati, gap-so`zlarini va h.), ularning
o`zaro mazmuniy aloqalarini tasavvur qiladi. Ilgari ham aytganimizdеk,
konkrеt badiiy asar turli o`quvchilar tomonidan turlicha tushunilishi
mumkin. Biroq shunisi ham aniqki, o`quvchilar ongidagi minglab
talqinlarni umumlashtiradigan mushtarak nuqtalar ham mavjud. Dеmak,
konkrеt asar talqinlari nеchog`li turfa bo`lmasin, ularning chеgaralarini
bеlgilab bеruvchi muayyan asos, dеylik, yadro (javhar) mavjudki, barcha
talqinlar shu yadro atrofida hosil bo`ladi. Bu yadro esa — badiiy asarning
o`zi, badiiyat hodisasini o`zida moddiylashtirgan badiiy matndir. Ayon
bo`ldiki, badiiy asarni tushunish jarayoni obyеktiv va subyеktiv
ibtidolardan tarkib topar ekan: agar bu o`rinda talqin qilayotgan shaxsni
subyеktiv ibtido dеb olsak, badiiy matn obyеktiv ibtidodir.
Badiiy nutq uslubi .
O’zbek sheriyat
Adabiy-badiiy uslub inson faoliyatining badiiy-estetik sohasiga xizmat
qiladi. Badiiy uslub – badiiy adabiyotda qo‘llaniladigan funksional nutq
uslubi. Ushbu uslubdagi matn o'quvchining tasavvur va his-tuyg'ulariga
ta'sir qiladi, muallifning fikr va his-tuyg'ularini etkazadi, so'z boyligi,
imkoniyatlaridan foydalanadi. turli uslublar, nutqning obrazliligi,
emotsionalligi, konkretligi bilan ajralib turadi. Badiiy uslubning
emotsionalligi so‘zlashuv va publitsistik uslublarning emotsionalligidan
sezilarli darajada farq qiladi. Badiiy nutqning emotsionalligi estetik
vazifani bajaradi. Badiiy uslub til vositalarini oldindan tanlashni o'z ichiga
oladi; tasvir yaratish uchun barcha til vositalaridan foydalaniladi. Badiiy
nutq uslubining o'ziga xos xususiyati - bu hikoyaga rang beradigan,
voqelikni tasvirlash qudratini beruvchi badiiy troplar deb ataladigan
maxsus nutq figuralaridan foydalanishdir. Xabarning vazifasi estetik ta’sir
funksiyasi, obrazlilikning mavjudligi, tilning eng xilma-xil vositalari, ham
umumiy til, ham alohida mualliflik vositalari yig‘indisi bilan bog‘liq, lekin
bu uslubning asosini umumiy adabiy til vositalari tashkil etadi. Xarakterli
xususiyatlar: mavjudligi bir hil a'zolar jumlalar, murakkab jumlalar;
epithets, qiyoslar, boy lug'at.
So'zlashuv nutqining muhim xususiyati uning tayyor emasligi, o'z-o'zidan paydo
bo'lishi (lotincha spontaneus - o'z-o'zidan). Ma'ruzachi o'z nutqini darhol "toza"
yaratadi, yaratadi. Tadqiqotchilar ta'kidlaganidek, lingvistik so'zlashuv
xususiyatlari ko'pincha amalga oshirilmaydi, ong bilan belgilanmaydi. Shuning
uchun, ko'pincha ona tilida so'zlashuvchilarga normativ baholash uchun
o'zlarining so'zlashuv bayonotlari taqdim etilganda, ular ularni noto'g'ri deb
baholaydilar.
So`zlashuv nutqining quyidagi xarakterli xususiyati: - nutqiy harakatning bevosita
xarakteri, ya`ni u qaysi shaklda amalga oshirilishidan qat`i nazar, faqat
so`zlovchilarning bevosita ishtirokida - dialogik yoki monologik nutqda amalga
oshiriladi. Ishtirokchilarning faolligi so'zlar, replikatsiyalar, so'zlar va oddiygina
qilingan tovushlar bilan tasdiqlanadi.
So'zlashuv nutqining tuzilishi va mazmuni, og'zaki va og'zaki bo'lmagan
aloqa vositalarini tanlash katta ta'sir Ekstralingvistik (ekstralingvistik)
omillarga ega: murojaat qiluvchi (ma'ruzachi) va qabul qiluvchi (tinglovchi)
shaxsi, ularning tanishligi va yaqinlik darajasi, asosiy bilim
(so'zlovchilarning umumiy bilimlari zaxirasi), nutq vaziyati
(so'zlashuv konteksti). nutq). Masalan, "Xo'sh, qanday qilib?" muayyan
holatlarga qarab, javoblar juda boshqacha bo'lishi mumkin: "Beshta",
"Uchrashdi", "Men tushundim", "Yo'qotdim", "Bir ovozdan". Ba'zan,
og'zaki javob o'rniga, qo'lingiz bilan imo-ishora qilish, yuzingizga to'g'ri
ifodani berish kifoya - va suhbatdosh sherik nima demoqchi ekanligini
tushunadi. Shunday qilib, ekstralingvistik vaziyat muloqotning ajralmas
qismiga aylanadi. Ushbu vaziyatni bilmasdan, bayonotning ma'nosi
tushunarsiz bo'lishi mumkin. So‘zlashuv nutqida imo-ishora va mimika
ham muhim o‘rin tutadi. Shunday qilib, asosiy sifatida uslub xususiyati
chaqirdi
Badiiy asar tahlili
BADIIY ASAR TAHLILI: ISAJON
SULTONNING “ABDUJABBOR”
HIKOYASI.
Hikoya davomida bosh qahramon hayotida, taqdirida yoki ijtimoiy holatida
emas, uning
ruhiyatidagina burilishlar, o‘zgarishlar sodir bo'ladi. Abdujabborning ruhiy
holati, fikrlari sodda,
o‘z o‘rnida, mukammal tarzda ifodalangan. Jumladan, “ Har kimning o‘z
ziyoratgohlari bo‘ladi.
Aziz xotiralar o‘sha yerda uyg‘onadi”, “Bu yerda mening yana bir ziyoratgohim
bor. U - daryo
qirg‘og‘i ustiga qurilgan osma ko‘prik”, “Bilmadim...Qalbda ham kuz hukm
surayotganday...”,
“Orzular don-dun tergan qushlarday uzoqlarga uchib ketishgan. Bir ikkitasi esa
dasht mushugiga
o‘xshaydigan kishilarga yem bo‘lgan...”, “Qiziq bugungi kunda men qanchalar
bor ekanman?
Kimlar bilandir so‘zlashaman, qanaqadir yumushlarga urinaman...ammo
yo‘qdayman! Ruhim,
qalbim bularning hech biri bilan emas. Kundalik ishlarni aqlim bilan hal
qilaman, ruhim esa, kim
bilsin, qayerlarda tentiraydi?”.
Avvalo, badiiy asarda tasvirlanayotgan va badiiy idrok
etilayotgan narsani farqlash zarur.
Chunki ko'pincha asarda boshqa narsa tasvirlangani holda
butunlay boshqa narsa idrok etilayotgan
bo‘ladi. Shunga ko‘ra, badiiy asar mazmuni unda
tasvirlanayotgan hamda idrok etilayotgan
narsalar nuqtai nazaridan tushuniladi. Badiiy asar mazmunini
so'zlab berish mumkin emas. Buni
hatto muallifning o'zi ham uddalay olmaydi, chunki «bitta
daryoga ikki marta sho'ng'ish mumkin
emas». Odatda, amaliyotda «mazmunni so'zlab bering»
deyilganda, uning bir qirrasi, aniqrog'i,
mazmunni uyushtiruvchi muhim unsur — fabula so'zlab
beriladi.
Talqin badiiy asarni sharhlash, uning mazmun-mohiyatini, undagi badiiy
konsepsiyani
idrok etish demakdir. Yana ham aniqroq aytsak, talqin badiiy asardagi «obrazlar
tili»ni «mantiq
tili»ga o'girmoq, obrazlar vositasida ifodalangan mazmunni tushunish va
tushuntirmoqdir. Oddiy
o'quvchidan farqli ravishda, adabiyotshunos badiiy asarni talqin qilarkan, tahlilga
tayanadi, uning
talqini tahlil asosida yuzaga kelgani uchun ham ilmiy sanaladi. “Abdujabbor”
hikoyasini o‘qigan
birorta o‘quvchi hikoya Abdujabbor ismli shaxsning o‘ylari ifodalangan deb talqin
qilsa, yana bir
boshqa o’quvchi esa, qari tol daraxtini obraz hayoti bilan o‘xshashligi bor deya
talqin qiladi.
So’zlashuv nutq
uslubi.Konpitensiyalar
So’zlashuv nutq uslubi. Nuqiy kompetentlikka rioya qilish. Sohaga oid ilmiy
mavzuning og’zaki taqdimoti.
So`zlashuv nutq uslubi . Nutqiy kompetentlikka rioya qilish
Jamiyatda demokratiya qay darajada ekanligini belgilovchi uchta mezon bor.
Birinchisi -xalq qarorlar qabul qilish jarayonlaridan qanchalik xabardorligi, ikkinchisi
– hukumat qarorlari xalq tomonidan qanchalik nazorat qilinishi, uchinchisi -oddiy
fuqarolar davlatni boshqarishda qanchalik ishtirok etishidir.
Xalqni hokimiyatning yagona manbai sifatida tan olish boshqaruvning
respublika shakliga ega bo’lgan demokratik davlatlarga xos xususiyatdir.
Xalq hokimiyatchiligi hokimiyatning davlat tuzilmalari (ijro etuvchi va
vakillik organlari) va fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari orqali
amalga oshiriladi. Xalq hokimiyatchiligining bevosita (to’g’ridan-to’g’ri)
demokratiya va bavosita, ya’ni vakillik shakli mavjud.
Kеng qo’llanadigan uslublardan biri so’zlashuv uslubidir. Bu uslubda
ko’pincha adabiy til mе’yorlariga rioya qilinadi. So’zlashuv uslubidagi nutq
ko’pincha dialogik shaklda bo’ladi. Ikki yoki undan ortiq shaxsning luqmasi
dan tuzilgan nutq dialogik nutq dеyiladi.
So’zlashuv uslubida ko’pincha turli uslubiy bo’yoqli so’zlar, grammatik
vositalar, tovushlarning tushib qolishi, orttirilishi mumkin: Obbo, hamma
ishni do’ndiribsiz-da. Mazza qildik. Kеtaqo-o-ol!
So’zlashuv uslubida gapdagi so’zlar tartibi ancha erkin bo’ladi. Ko’proq sodda
gaplar, to’liqsiz gaplar, undalmali gaplardan foydalaniladi. Oilada, ko‘cha –
ko‘yda kishilarning fikr almashish jarayonoda qo‘llanadigan nutq uslubi
so‘zlashuv uslubi deyiladi. So‘zlashuv uslubiy adabiy va oddiy so‘zlashuv
uslublarini o‘z ichiga oladi. Adabiy til me’yorlariga qat’iy amal qilingan
so‘zlashuv uslubi adabiy so‘zlashuv uslubi, bunday xususiyatga ega bo‘lmagan
so‘zlashuv uslubi esa oddiy so‘zlashuv uslubidir. So‘zlashuv uslubining har ikki
turi ko‘pincha dialog shaklida ro‘yobga chiqadi. Bu uslubda so‘zlar odatda
kinoya, piching, qochirmalarga boy bo‘ladi. So‘zlashuv uslubining yana bir
o‘ziga xos xususiyati erkinligidir. Jumlalar qisqa va ta’sirli bo‘lib, ko‘pincha so‘z –
daplar, to‘liqsiz gaplar, maqol va matallar hamda iboralardan keng foydalaniladi.
Umumxalq tili ma’lum bir xalqning so‘zlashuv tilidir. Adabiy til esa ma’lum bir til
qoidalari asosida tuzilgan, ishlangan, sayqal berilgan tildir. Umumxalq tili
kengroq hajmda bo‘lib, u sheva va lahjalar, kasb-hunarga oid so‘zlar, atamalar,
jargonlar, ma’lum toifa (biror ijtimoiy guruh) ga oid so‘zlarni ham o‘z ichiga
oladi. Bu xil tilda nutq erkin bo‘lib, til qoidalariga asoslanilmaydi.
Publitsistik nutq uslubi
.Publitsistik maqolalar bilan
tanishuv
Publitsistika (lot. Publicus – ij-timoiy) — davrning ijtimoiy-
siyosiy va boshqa dolzarb masalalariga bagʻishlangan
adabiy ijod turi. P.ning vazifasi ij-timoiy fikr uygʻotish va uni
shakllan-tirish, maʼlum maqsadga yoʻnaltirish, hujjatli
faktmaʼlumotlar asosida voqelik manzarasini yaratishdan
ibo-rat. Hozirgi zamon ijtimoiy hayoti, unga aloqador
oʻtmish va kelajak faktlari P.ning predmetidir. Hayotda
ijtimoiy faoliyat, ongqarashlarning salmogʻi ortgan sari
publitsistning , yaʼni ijod-korning voqelikka faol aralashuvi,
fikrni bevosita oshkora, dangal ifo-dalash tamoyili ham
oshdi. P. Fan, sanʼat, adabiyot asarlari tarkibiga tobora
koʻproq kirib bormoqda. Publitsistik roman, pyesa, kino
asarlari pay-do boʻlmoqda
.
O`zbek tilshunosligida publisistik uslub T.Qurbonov tomonidan maxsus
o`rganildi17. Bu uslub OAV, xususan, gazeta, jurnal, radio, televideniye material-
lari uslubidir. Tilshunoslik va jurnalistikada “publisistika janrlari”, “gazeta janrlari”
terminlari hozirgi vaqtda kam ishlatilmoqda. Adabiyotshunoslikda ham
“publisistika janrlari” terminining qo`llanishi mustahkam o`rnini egallagan. Lekin
o`zbek tilshunosligida “gazeta janrlari” termini hozirgacha o`zining aniq ifodasini,
obyektini topgan emas, u “publisistika janrlari” termini bilan birga parallel
qo`llanmoqda. Yana bir muammo shundaki, gazeta materiallari janrlar bo`yicha
aniq o`z tasnifiga ega emas. O`zbek tilshunosligi va jurnalistikasidagi mavjud
adabiyotlarda ular turlicha miqdorda umumiy tarzda sanaladi, xolos. Gazeta
materiallarini janrlar bo`yicha guruhlarga ajratish e’tibordan hamon chetda qolib
kelmoqda.
Kasbiy nutq odobi
Nutq har tomonlama mukammal, to'liq bo'lishi uchun uning
oldiga ma'lum talablar qo'yiladi va bu talablar nutqning asosiy
xususiyatlari kommunikativ sifatlari yoki madaniy nutq mezonlari
deb ataladi. Nutqning asosiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
nutqning to'g’riligi, aniqligi, mantiqiyligi, o'rinliligi, boyligi, sofligi
va ta'sirchanligi.
O'qituvchi nutqiy madaniyatining muhim belgilaridan biri o'z
fikrini to'g’ri, mazmunli bayon qila olishidir. Adabiy tilning
fonetik, orfoepik, leksiksemantik va grammatik me'yorlari
talablariga tola mos keladigan nutq to'g’ri nutqdir.
Nutqning to'g’riligini belgilovchi omillar quyidagilardan
iborat:
• 1. Nutqda adabiy til me'yorlariga to'la rioya qilish.
• 2. So'z va iboralarni to'g’ri talaffuz qilish.
• 3. So'z urg’usi va mantiqiy urg’uga e'tibor berish.
• 4. Intonatsiya (ohang) va pauza (to'xtam)ga diqqat
qilish.
• 5. So'zlarning aytilishidagi tafovutlar (samimiy, kinoyali,
norozi, o'ksinish, masxaralash, quvonch) anglay olish.
• 6. Sinonim va terminlarni to'g’ri qo'llay olish.
• 7. Sintaktik me'yor-gapni mantiqiy bog’lash va ega,
kesim mosligiga e'tibor qaratish.
• 8. Frazeologizm (ibora) lardan oqilona foydalanish.
• 9. Grammatik me'yor gap tuzish qoidalariga rioya qilish,
o'zak va qo'shimchalarni qo'shishda xatoga yo'l
qo'ymaslik, kelishik qo'shimchalarini o'z o'rnida qo'llash.
Nutqiy kompetentlik
Insoniy madaniyatning asosiy tarkibiy qismlaridan biri nutqni
tinglovchiga qulay tarzda yetkazish uchun so`zlarni tanlash madaniy
nutq talabi yoki madaniy nutq fazilati hisoblanadi. Ma`lumki, nutq
so`zlovchi yoki yozuvchi tomonidan shakllantirilgan matnning tashqi
ko`rinishi. Aytilmoqchi bo`lgan maqsadning tinglovchi yoki kitobxonga
to`liq yetib borishi, ma`lum bir ta`sir ko`rsatishiga yaxshi nutq deb
aytishimiz mumkin. Nutq har tomonlama mukammal, to`liq bo`lishi
uchun uning oldiga ma`lum talablar qo`yiladi va bu talablar nutqning
asosiy xususiyatlari kommunikativ sifatlari yoki madaniy nutq mezonlari
deb ataladi. Nutqning asosiy xususiyatlariga quyidagilar kiradi: nutqning
to`g’riligi, aniqligi, mantiqiyligi, o`rinliligi, boyligi, sofligi va ta`sirchanligi
Mustaqillik yillarida
rasmiy idoraviy ish
uslubida ro’y bergan
o’zgarishlar
Mustaqillik davrida rasmiy-idoraviy ish uslubida ro’y bergan o’zgarishlar.
Rasmiy ish uslubi, boshqa kitob uslublaridan farqli o'laroq, nisbatan
barqarorlik, izolyatsiya bilan ajralib turadi. Vaqt o'tishi bilan, shubhasiz, unda
muayyan o'zgarishlar yuz berdi, ammo uning asosiy xususiyatlari o'zgarishsiz
qoldi. Ushbu yo'nalish quruqlik, qisqarish va hissiy rangga ega bo'lgan
so'zlarning yo'qligi bilan tavsiflanadi. Rasmiy hujjatlarda ishlatiladigan til
vositalarining ro'yxati oldindan belgilanadi. Uslubning eng yorqin xususiyati
bu til belgilaridir.
Uslubning o'ziga xos xususiyatlari:
Rasmiy ish uslubida turli janrdagi hujjatlar (davlat hujjatlari, qonunlar, xalqaro
shartnomalar, ko'rsatmalar va boshqalar) tuziladi. Biroq, ularda mavjud bo'lgan
farqlarga qaramay, umuman olganda, ular umumiy xususiyatlarga ega: til standarti va
aniqlik, bu noto'g'ri talqin qilish ehtimolini istisno qiladi. Agar ma'lumot turli yo'llar
bilan talqin qilinishi mumkin bo'lsa, unda hujjat ish uslubida tuzilmaydi. Masalan,
"tasdiqlashni rad etmaslik" iborasida turli joylarda vergul qo'yish jiddiy oqibatlarga
olib kelishi mumkin
Rasmiy ish uslubining boshqa xususiyatlari (standartlashtirishdan tashqari):
aniqlik,
imperativlik,
ob'ektivlik
hujjatlilik,
aniqlik,
rasmiyatchilik,
lakonizm.
Bir qator kitob uslublarida rasmiy biznes uslubi eng aniq ko'rsatilgan.
U davlat muassasalarida, sudda, ishbilarmonlik va diplomatik muzokaralar paytida
aloqada bo'lganda yuridik va ma'muriy faoliyatga xizmat qiladi: ishbilarmonlik
nutqi rasmiy biznes aloqalarini ta'minlaydi va huquq va siyosat sohasida ishlaydi.
Rasmiy ish uslubi qonunlar, farmonlar, buyruqlar, yo'riqnomalar, shartnomalar,
bitimlar, buyruqlar, hujjatlar, muassasalarning ish yozishmalarida, shuningdek
yuridik murojaatnomalarda va hokazolarda amalga oshiriladi
Ushbu uslub jamiyatdagi ijtimoiy-tarixiy o'zgarishlar ta'siri ostida katta
o'zgarishlarni boshdan kechirayotganiga qaramay, u barqarorlik, an'analar,
izolyatsiya va standartlashtirish bilan tilning boshqa funktsional turlaridan ajralib
turadi.
Alisher Navoiyning nutq
va notiqlik haqida fikrlari
Navoiy kishining nutq qobiliyatini tug’ma
ekanligini ta`kidlaydi. “Muhokamatul-
lug’atayn” asarida arab tili “kalomi
ilohiy” deb ulug’lanadi, fors va turkiy tili
solishtiriladi. Olim bu asarda ikki tilning
lug’at boyligi, so`z yasalishi, fonetik
tarkibi, stilistikasi kabi xususiyatlarini
chog’ishtirib, badiiy imkoniyatlari
jihatidan turkiy tilning fors tilida
qolishmasligini isbotlaydi.
Nutq nazariyasi bilan jiddiy shug’ullangan shoir
“Mahbubo’l-qulub” asarining 24-bobini voizlik ilmiga
bag’ishlaydi. Navoiyning o`zi ham notiqlik san`atini o`z
davrida yuksak darajaga ko`targan. “Tilga ixtiyorsiz-elga
e`tiborsiz” yoki “Ma`dani inson gavhari so`z durur,
gulshani odam samari so`z durur” deb yozadi.
Navoiy 24 bob “Nasihat ahli va voizlar zikriga”
bag’ishlangan bo`lib, shoirning fikricha “voiz uldurki,
majlisg’a kirgan to`lg’ay va to`la kirgan holi bo`lg’ay”.
“Mahbubul-qulub” da “Og’ziga kelganni demoq-
nodonning ishi”, “Aytar so`zni ayt, aytmas so`zdan qayt”,
“Chin so`z-mo``tabar yaxshi so`z-muxtasar” kabi hikmatli
so`zlar, maqollar anchagina. Navoiy ham shu
mazmundagi baytlar yaratadi.
“So`z” deganda Navoiy nimalarni nazarda tutadi?
Professor A.Hayitmetov shunday yozadi: “Navoiy
“so`z” ni o`z asarlarida ko`p ma`noda ishlatadi. U
“so`z” termini ostida insoniyatning hamma
ma`naviy boyligini-alohida ijtimoiy kategoriya
bo`lgan tilni ham, ideologiya shakllaridan
hisoblangan falsafa va badiiy adabiyotni ham
tushuna beradi hamda ularni ko`p vaqt bir-biridan
farq qilmaydi”.
BOBURNING NUT
VA NOTIQLIK
HAQIDA FIKRLAR
Notiqlikning bir qancha turlari bor. Bular ijtimoiy-
siyosiy, akademik, diniy, sud notiqligi, harbiy va
ijtimoiy-maishiy notiqlikdir. Bular ichida alohida
ajralib turadigani harbiy notiqlikdir. Tinchlik
sharoitida ham, davlat boshqaruvi, hatto urush
sharoitida ham qo‘shinni boshqarishda notiqlik
san’atining alohida o‘rni bo‘lganligiga uzoq asrlik
tarix guvoh. Chunki ko‘zlangan maqsad bu
strategiya bo‘lsa, uni amalga oshirish yo‘llari bu
taktikadir. Demak, har qanday strategiyaning
ta’sirchan mexanizmi bu — til taktikasidir.
Harbiy notiqlik mohiyat e’tibori bilan
jangovarlikni, xitob va da’vatni anglatadi.
Shuning uchun ham mashhur Rim notig‘i
Mark Tulliy Sitseron «Tarixda yo yaxshi
harbiy sarkarda yoki notiq bo‘lish kerak»,
degan. U ko‘rib kuzatgani va anglab
yetganidan so‘ng shu fikrga kelgani aniq.
Notiqlik va harbiy sohadagi faoliyat o‘zaro
uzviy bog‘liqdir. Har qanday g‘alabani
ta’minlash mezoni bevosita notiqlik mahorati
bilan bog‘liq.
Sohibqiron Amir Temur ham jang
san’atida, boshqaruv tizimida
notiqlikning alohida o‘rnini e’tirof etgani
va amal qilgani bejiz emas. Jangda
g‘alabaning garovi o‘ziga ishonch bilan
bog‘liq bo‘lgani kabi so‘zga ham bevosita
bog‘liq. Qo‘mondon qo‘shiniga o‘z nutqi
orqali ishonch ruhini bersa, u dadil
harakat qiladi va zafar quchadi, aks
holda, mag‘lubiyatga uchraydi. Shuning
uchun ham notiqlikning asl mohiyati
ishontirish orqali ta’sirlantirish san’atidir.
Og’zaki muloqotda
shaxs madaniyatining
namoyon bo’lishi
Har qanday falsafiy, ijtimoiy, psixologik va pedagogik jarayon singari, muloqat
madaniyati ham bir qator funktsiyalarni o’z ichiga oladi, eng muhimlaridan
biri bu
normativ funktsiyadir.
Hozirgi paytda muloqat madaniyati zarur shart-sharoitlarni yaratadi,
insonning
o'ziga xos holatlari, munosabatlari va xatti-harakatlari ishlab chiqiladigan
muhitni
shakllantiradi, har bir shaxs o'sib ulg'aygan paytda ijtimoiylashadi. Voyaga
etgan
hayotida odamlar rivojlangan madaniy ko'nikmalarga amal qiladilar va ularni
yangi
avlodlarga o'tkazadilar. Demak, zamonaviy jamiyatda muloqat madaniyati
inson
hayotining ajralmas qismi bo'lib, u inson hayotini tashkil qiladi.
Har bir jamiyat (va ba'zan uning alohida ijtimoiy guruhlari) muloqotning
muayyan tartibga soluvchi tamoyillarini ishlab chiqadi, ular nafaqat u tomonidan qabul
qilingan xulq-atvor me'yorlarida mustahkamlanadi, balki ko'proq yoki kamroq ongga
ega bo'lgan odamlarda ham tarbiyalanadi. Bu muloqot madaniyatining u yoki bu
darajasi mavjudligini ta'kidlashga asos beradi. Bu erda madaniyat muloqotdan ko'ra
kengroq tushuncha ekanligini ta'kidlaymiz, u odamlar to'plagan barcha moddiy va
ma'naviy qadriyatlarni o'z ichiga oladi [1]. Shu bilan birga, madaniyat inson faoliyati
usullarini, jamiyat faoliyatining xususiyatlarini tavsiflovchi va ularsiz uning mavjudligi
mumkin bo'lmagan shakllar, uslublar va normalar doirasini o'z ichiga oladi. Shu
munosabat bilan ishlab chiqarish, dam olish, muloqot qilish madaniyati haqida gapirish
mumkin, bu bilan "madaniyat" tushunchasining keng ma'nosini ta'minlaydi, bunda
madaniyat inson munosabatlarida normalar va ularni amalga oshirish usullarini o'z
ichiga oladi. Ammo madaniyatni tushunishning torroq ma'nosi ham borki, u
odamlarning muayyan jamiyatda yaratilgan va qabul qilingan muloqot qobiliyatlariga
egalik darajasi bilan belgilanadi
So'nggi o'n yillikda ko'plab olimlar muloqot madaniyati va uni
shakllantirish
muammolarini faol ravishda ishlab chiqdilar, amaliy tavsiyalar berdilar.
Muloqot
muammosining turli tomonlarini A.A. Boltaboyev [1], I.S. Kon [2], A.A.
Leontiev [3],
N.D. Tursunov [4], A.L. Soliyev [5] va boshqalar. Ammo ilmiy
adabiyotlar tahlili shuni
koʻrsatdiki, nopedagogik oliy oʻquv yurtlarida muloqot madaniyatini
yoʻnaltirilgan
shakllantirish ayniqsa dolzarbdir, chunki ularda oʻquv jarayoni
imkoniyatlaridan,
tarbiyaviy ishlarni tashkil etish talablari va boshqalar yetarlicha
foydalanilmayapti, bir
xillik mavjud emas.
Madaniy nutq meyorlari
va qoidalari
Nutq madaniyati, nutq odobi — 1) ogʻzaki va yozma adabiy til meʼyorlari (talaffuz,
urgʻu, soʻz qoʻllash, grammatika, uslubshunoslik qoidalari)ni egallash, shuningdek,
turli aloqa-aralashuv sharoitlarida tilning tasviriy vositalaridan nutqning maqsad va
mazmuniga mos ravishda foydalanish mahorati; 2) tilshunoslikning tilni madaniyat
quroli sifatida mukammallashtirish maqsadida meʼyorlashtirish (tartibga solish)
muammo larini oʻrganuvchi boʻlimi. Gʻarb tilshunosligida umumiy maʼnoda "til
madaniyati" termini ham qoʻllanadi. 1-maʼnodagi "Nutq madaniyati" tushunchasi
adabiy tilni oʻzlashtirishdagi ikki bos-qichni qamrab oladi: a) nutqning toʻgʻriligi va
boshqa nutqiy mahorat. Nutqning toʻgʻriligi muayyan tilda soʻzlovchilar va
yozuvchilar tomonidan "ideal" yoki umum tomonidan qabul qilingan va anʼanaviy
saqlanib kelayotgan odatlar, ibrat va namunalar tarzida idrok etiladigan adabiy
meʼyorlarga amal qilishdir. Nutqiy mahorat esa nafaqat adabiy meʼyorlarga amal
qilish, balki oʻzaro mavjud boʻlgan variantlardan mazmunan eng toʻgʻri, eng aniq,
uslub va vaziyat nuqtai nazaridan eng makbuli va ifodalisini tanlab olish mahoratidir
(Mas., aka — oka — ako; kelyapti — kevotti — kelopti variantlaridan bi-rining adabiy
meʼyor sifatida tanlanishi). Yuksak Nutq madaniyati kishining umumiy yuksak
madaniyatini, fikrlash madani-yatini, tilga nisbatan ongli mehr-muhabbatini namoyon
qiladi.
Nutq madaniyati avvalo,to`g`ri,adabiy til
me`yorlariga amal qilgan holda so`zlashdir.
Nutq madaniyatining yuqori darajasi
madaniyatli kishining ajralmas xususiyati
hisoblanadi. Nutqimizni yaxshilash har
birimizning vazifamiz. Buning uchun talaffuzda,
so'z shakllaridan foydalanishda, jumlalarni
tuzishda xato qilmaslik uchun nutqimizni
kuzatib borishimiz kerak.
Nutq madaniyati til ilmining nisbatan yosh sohasidir. Ushbu fanning mustaqil
bo'limi sifatida, u mamlakatimizda yuz bergan tub ijtimoiy o'zgarishlar ta'siri ostida
shakllandi. Faol ijtimoiy faoliyatga keng odamlarni jalb qilish ularning nutq
madaniyatini oshirishga e'tiborni kuchaytirishni talab qildi". Nutq madaniyati
ijtimoiy hodisa boʻlib, u jamiyat, fan va texnika, madaniy va adabiy hayot rivoji
bilan chambarchas boglik holda taraqqiy etadi. Jamiyat aʼzolarining madaniy
saviyasi ortgan sari nutqi ham jilolanib, sayqallashib, nutq madaniyati qoidalari va
meʼyorlariga muvofiq holda takomillashib boradi. Nutq madaniyatining shakllanishi
va rivojlanishida adabiyot, sanʼat, radio, televideniye va davriy matbuotning
alohida oʻrni bor. Ayniqsa, adabiy tilni meʼyorlashtirish va nutq madaniyati
nazariyasini rivojlantirishda leksikografiya, xususan, izohli, imlo, talaffuz, oʻquv va
boshqa maxsus lugʻatlar muhim ahamiyatga ega. Madaniyatning keng tushunchasi,
shubhasiz, aloqa madaniyati, nutq xulq-atvori madaniyati deb nomlanadigan
narsani o'z ichiga oladi. Unga egalik qilish uchun nutq odob-axloqining mohiyatini
tushunish muhimdir.
Mutahasis nutqining
ilmiyligi
Insoniy madaniyatning asosiy tarkibiy qismlaridan biri nutqni tinglovchiga
qulay tarzda yetkazish uchun so`zlarni tanlash madaniy nutq talabi yoki
madaniy nutq fazilati hisoblanadi. Ma`lumki, nutq so`zlovchi yoki yozuvchi
tomonidan shakllantirilgan matnning tashqi ko`rinishi. Aytilmoqchi bo`lgan
maqsadning tinglovchi yoki kitobxonga to`liq yetib borishi, ma`lum bir ta`sir
ko`rsatishiga yaxshi nutq deb aytishimiz mumkin. Nutq har tomonlama
mukammal, to`liq bo`lishi uchun uning oldiga ma`lum talablar qo`yiladi va
bu talablar nutqning asosiy xususiyatlari kommunikativ sifatlari yoki
madaniy nutq mezonlari deb ataladi. Nutqning asosiy xususiyatlariga
quyidagilar kiradi: nutqning to`g’riligi, aniqligi, mantiqiyligi, o`rinliligi,
boyligi, sofligi va ta`sirchanligi.
Insoniy madaniyatning asosiy tarkibiy qismlaridan biri nutqni tinglovchiga
qulay tarzda yetkazish uchun so`zlarni tanlash madaniy nutq talabi yoki
madaniy nutq fazilati hisoblanadi. Ma`lumki, nutq so`zlovchi yoki yozuvchi
tomonidan shakllantirilgan matnning tashqi ko`rinishi. Aytilmoqchi bo`lgan
maqsadning tinglovchi yoki kitobxonga to`liq yetib borishi, ma`lum bir ta`sir
ko`rsatishiga yaxshi nutq deb aytishimiz mumkin. Nutq har tomonlama
mukammal, to`liq bo`lishi uchun uning oldiga ma`lum talablar qo`yiladi va
bu talablar nutqning asosiy xususiyatlari kommunikativ sifatlari yoki
madaniy nutq mezonlari deb ataladi. Nutqning asosiy xususiyatlariga
quyidagilar kiradi: nutqning to`g’riligi, aniqligi, mantiqiyligi, o`rinliligi,
boyligi, sofligi va ta`sirchanligi.
O`qituvchi nutqiy madaniyatining muhim
belgilaridan biri o`z fikrini to`g’ri, mazmunli
bayon qila olishidir. Adabiy tilning fonetik,
orfoepik, leksiksemantik va grammatik
me`yorlari talablariga to`la mos keladigan
nutq to`g’ri nutqdir. Nutqning to`g’riligini
belgilovchi omillar quyidagilardan iborat
Adabiy va so’zlashuv tili
Soʻzlashuv tili — ogʻzaki adabiy til turlaridan
biri; kundalik turmushdagi aloqaaralashuv
uchun xizmat qiladi, muomala va taʼsir
koʻrsatish vazifasini bajaradi. Milliy
aloqaaralashuv vositasi sifatida millatning
shakllanish davrida vujudga keladi. St. adabiy
tilning yashash, amal qilish shakli sifatida uning
asosiy belgilariga (laxjalardan ustun turish,
barqarorlik, meʼyoriylik, qoʻllanish sohasining
kengligi) ega boʻladi. Soʻzlashuv tilitarixiy
kategoriya. Soʻzlashuv tilining turli milliy.
tillardagi tarixi uning ogʻzaki shaklda mavjud
boʻlganligi tufayli manbalarda qayd etilmagan
.
St. bir qator oʻziga xos belgilari bilan, jumladan, oldindan oʻylash va til
materialini oldindan tanlab olishning boʻlmasligi, nutqiy aloqaning
suhbatdoshlar orasida bevosita boʻlishi, nutq jarayonining erkinligi,
rasmiylikdan holi boʻlishi va sh. k. bilan ajralib turadi. Tilning barcha sohalari
(fonetika, morfologiya, leksika va boshqalar) boʻyicha ham Soʻzlashuv tili ning
alohida xususiyatlari bor. Mas, fonetika boʻyicha bu narsa oʻziga xos
talaffuzda koʻrinsa, leksikada uning oʻziga xos soʻzlarga (argolar, jargonlar,
dialektizmlar va boshqalarga) egaligida namoyon boʻladi. Soʻzlashuv tili
xizmat koʻrsatadigan aloqaaralashuv jarayonida nafaqat sof lisoniy
vositalarning oʻzi, balki qoʻl va yuz bilan qilinadigan imoishoralarning ham
katta ahamiyati bor: bunday imoishoralar soʻzlovchi nutqining yanada aniq va
taʼsirchan boʻlishini taʼminlaydi, pauza yoki ayrim soʻzlar va fikrlar oʻrnini
bosadi. Soʻzlashuv tili unsurlari badiiy adabiyotda ham, uning taʼsirchanligini
oshirish, mahalliy koloritni koʻrsatish maqsadida ham keng qoʻllanadi.
Adabiy til — muayyan umumxalq tilining qayta ishlangan va meʼyorlash-
tirilgan, mazkur tilda soʻzlashuvchi xalqning madaniy ehtiyojlariga xizmat
qiluvchi shakli. „Qayta ishlangan“ tushunchasi nisbiy (tarixan turli davrlarda,
turli xalqlarda adabiy til oʻzgarib turgan). Hatto ayrim bir xalqda ham Adabiy
til turli davrda turlicha boʻlgan (mas, qadimgi turkiy adabiy til, hozirgi oʻzbek
adabiy tili). Baʼzi davrlarda bir xalq uchun boshqa bir xalq tili Adabiy til
vazifasini oʻtagan. Masalan, fors va turkiylar uchun mumtoz arab tili,
yaponlar uchun mumtoz xitoy tili; baʼzi Yevropa xalqlari uchun lotin tili va
boshqa Adabiy til boʻlgan. Adabiy til ning ikki — ogʻzaki ham yozma
koʻrinishi mavjud. Har qanday Adabiy til xalq ogʻzaki nutqi asosida
shakllanib, shu xalq tiliga xos shevalarni umumlashti-radi va barcha sheva
vakillari uchun tushu-narli shakl oladi. Rivojlangan Adabiy til siz boy
madaniyatga ega xalq boʻlishi mumkin emas. Shu maʼnoda Adabiy til
jamiyatning dol-zarb muammolaridan hisoblanadi.
Nutqiy kompitentlik
Kompetensiya - u yoki bu soha bo‘yicha bilimdonlikdir. Kompetensiya (lot.
“compete” - erishyapman, munosibman, loyiqman) - fan bo‘yicha egallangan nazariy
bilim, amaliy ko‘nikma va malakalarni kundalik hayotda duch keladigan amaliy va
nazariy masalalarni yechishda foydalanib, amaliyotda qo‘llay olishdir[3].
Kompetensiya tushunchasining ta’lim mazmuniga tatbiq etilishi zamirida
o‘qitish tizimiga nisbatan yangicha yondashuv, ta’lim tizimini rivojlantirish masalasi
yotadi, albatta. Hozirgi zamon talabiga monand tarzda endilikda o‘quvchilarga
faqatgina ilmiy-nazariy bilimlar berish bilan kifoyalanib qolmasdan, balki bolalarning
dunyoqarashini kengaytirish, ularni mustaqil mushohada eta oladigan, egallagan
bilimlarini kundalik hayotga ham ongli ravishda tatbiq qila oladigan shaxs sifatida
shakllantirish maqsadida “kompetensiya”, “kompetentlik” tushunchalarini har bir
darsning asosiy maqsadi mazmuniga singdirishga urg‘u berila boshlandi.
Kompetensiya - bu kutilgan natijaga olib keluvchi
faoliyat belgisidir. U bilim
mahsuli bo‘lib, mutaxassis tomonidan uni amaliyotda
qo‘llay olish qobiliyatidir.
Kompetensiyaning bilimdan farqi shundaki, vazifani
amaliy bajarmasdan turib, uni
aniqlab ham, baholab ham bo‘lmaydi. Malaka
kompetentlikning muhim mezoni
bo‘lib, u turli holatlarda, shu qatori muammoli
vaziyatlarda ham bir necha bor
qo‘llash natijasida namoyon bo‘ladi
Zamonaviy yondashuvlar o‘qitish jarayonida pedagogik va
axborot
texnologiyalarini o‘zaro integratsiyalash orqali o‘quvchilarda
tayanch va fanga oid
xususiy kompetensiyalarni shakllantirishni nazarda tutadi.
Ma’lumki, o‘quvchilarda
shakllantiriladigan kompetensiyalar ikki turga ajratiladi:
tayanch va fanga oid
kompetensiyalar. Ayrim manbalarda esa kompetensiyalarning
quyidagi 3 turi
tasniflangan:
1. tayanch kompetensiyalar;
2. umumiy (predmetli) kompetensiyalar;
3. xususiy kompetensiyalar
Sohaga oid maqolalarga
taqriz
Ilmiy maqola yoki maqola Bu ma'lum bir mavzu bo'yicha o'tkazilgan tergov
jarayonida olingan hujjat. Ushbu hujjat yozma shaklda taqdim etiladi va format
uni yaratish uchun ishlatilgan standartga bog'liq bo'ladi.
Xuddi shu tarzda, ushbu maqolalarning maqsadi ilmiy jurnallarda yoki
kitoblarda nashr etish, aniqlik kiritish yoki ushbu mavzular bo'yicha bilimlarni
kengaytiradigan ilmiy jamoatchilikka yangi kashfiyotlarni kiritishdir.
Ilmiy maqolalar asl izlanishlar orqali amalga oshirilishi kerak va natijalar ularni
har doim olish uchun asoslanib aniq va qisqacha bayon qilinishi kerak.
Biroq, ular ko'pincha avvalgi tadqiqotlar va tadqiqotlarga asoslangan bo'lib, ular
matnda to'g'ri keltirilgan bo'lishi kerak. Ushbu tergovlar yangi tergov natijalarini
taqqoslash va topilgan farqlar va o'xshashliklarni aniqlash uchun ishlatiladi.
Ilmiy maqola yoki maqolaning ba'zi bir asosiy xususiyatlari:
Originallik
Ilmiy maqola boshqa tadqiqotchilar tomonidan nashr etilgan tadqiqotlarga
asoslangan bo'lishi mumkin, ammo u muallifning o'z izlanishlari asosida yangi
ma'lumotlarni o'z ichiga olishi kerak. Uning maqsadi ilmiy yoki ilmiy qiziqish
mavzusi bo'yicha yangi ma'lumotlarni tarqatishdir.
Aniqlik
Ilmiy maqolalar ma'lum bir auditoriyaga yo'naltirilgan bo'lsa-da, matndagi aniqlik
o'quvchiga nimani ifoda etishni maqsad qilganini tezda anglashga imkon beradi.
Buyurtma
Tarkibning iyerarxiyasi va uning maqoladagi to'g'ri joylashuvi uning talqiniga foyda
keltiradigan buyruq beradi.
Ilmiy maqolalar ishonchli ma'lumotlar va izlanishlar asosida tayyorlangan, ya'ni
ular xato va noaniqliklarsiz tegishli tarzda olingan.
Aniqlik
To'liq mo'ljallangan narsani etkazish uchun ishlatilgan so'zlar aniq bo'lishi kerak,
shuning uchun chalkashliklarga yo'l yo'q.
Iqtiboslar va adabiyotlar
Ilmiy maqolalarni tayyorlash uchun turli xil manbalar va tekshiruvlardan
foydalanilishini hisobga olsak, ularning barchasi uni tayyorlash uchun tanlangan
standart uslubiga rioya qilgan holda to'g'ri keltirilgan va havolalangan bo'lishi kerak.
Sohaga oid ixtiyoriy
mavzuda tezis tayorlash
Tezislarning yozilishida ikkita yondashuv mavjud.
Birinchisi shundaki
,
avval ular ochmoqchi bo'lgan mavzuni tanlab olishadi va keyin
undan ajralmasdan qisqa maqola yaratishadi. Va ikkinchi usul - bu
nom bilan bog'liq tezislarni yozish. Siz xohlaganingizdek qilishingiz
mumkin. Talabalar ko'pincha tanlovdan mahrum bo'lishadi, chunki
mavzuni rahbar tomonidan so'raladi. Qadimgi Yunonistonda
yozuvchilar tezis deb atashgan tushish bosqichi. Tezis nimada?
Degan savolga faqat bitta gapda bayon qilingan qisqa va aniq
shakllangan fikrlar deb javob berish mumkin. Bunday tushunchalar
insho yozish uchun ishlatiladi. Versifikatsiyaga kelsak, bu atama
she'rni o'qiyotganda ovozini pasaytirib, rivoyatchi qisqa
bo'g'inlardan foydalanadigan paytni anglatadi.
Algoritm tushunchasiga kelsak, bu algoritmik hisoblanadigan raqamli
funktsiyalar sinfining
barcha rekursiv funktsiyalar sinfi bilan mos kelishi haqidagi cherkovning
taniqli tezisidir (rekursiv
funktsiya tushunchasi uchun Rekursiv funktsiyalar va predikatlar
bo'limiga qarang).
Shuningdek qarang Art. Isbot, bilvosita dalil va yoritilgan. ushbu
maqolalar ostida.
Yuqorida aytib o'tganimizdek, bu Worddagi 12 ta xoch tomonidan
yozilgan 2-3 sahifali matn. Yoki 10 daqiqa sekin o'qish. Hisobot odatda
15 minut vaqtni oladi, shunda unda mavhumga joylashtirilmagan
narsalarni zikr qilish mumkin. Ushbu qisqa maqola aniq tuzilishga ega
bo'lishi kerak. Biz mavzudan boshlaymiz.
U iloji boricha o'ziga xos bo'lishi
va maqolaning mohiyati bilan bog'liq bo'lishi kerak. Bundan tashqari, u
konferentsiya mavzusiga mos bo'lishi kerak. Va bu yangilikka ta'sir qilishi
kerak. Mavzu juda uzoq bo'lmasligi kerak - maksimal bir yarim satr.
Afsuski, mahalliy maktablar abstrakt yozish kabi foydali narsani
o'rgatishmaydi. Yagona notiqlik harakatlari, biz darsdan oldin o'qigan
ma'ruza - bu ma'ruza, ya'ni bu borada ilmiy dunyoda mavjud bo'lgan
qarashlarning umumiy ko'rinishi. Ammo bu erda biz o'sib, talaba
bo'lmoqdamiz. Va bu erda rahbar bizni vazifani jumboqga soladi: tezis
uchun tezislarni yozish. Yoki uchun talabalar konferentsiyasi.
Sohada ish yuritish
hujjatlari
Hujjatlar matniga qo‘yiladigan eng muhim talablardan biri xolislikdir. Hujjatlar
rasmiy munosabatlarni ifodalovchi va qayd etuvchi rasmiy yozma vositalar sifatida
axborotni xolis aks ettirmog‘i lozim. Shuning uchun hujjatlar tilida so‘z va so‘z
shakllarini qo‘llashda muayyan chеgaralanishlar mavjud. Xususan, rasmiy ish
uslubida kichraytirish-erkalash qo‘shimchalarini olgan so‘zlar, ko‘tarinki-tantanavor
yoki bachkana, dag‘al so‘zlar, shеvaga oid so‘zlar, tor doiradagi kishilargina
tushunadigan so‘zlar, o‘xshatish, jonlantirish, mubolag‘a, istiora, tashxis kabi
obrazli tafakkur ifodasi uchun xizmat qiluvchi usullar ishlatilmaydi. Ularning
ishlatilishi hujjatlar matnidagi ifodaning noxolisligiga olib kеladi.
Hujjat matni aniqlik, ixchamlik, lo‘ndalik, mazmuniy to‘liqlik kabi talablarga ham
javob bеrishi kеrak. Bu talablarga javob bеra olmaydigan hujjat chinakam hujjat
bo‘la olmaydi, bunday hujjat ish yuritish jarayoniga xalaqit bеradi. Hujjatlar tilida
ot turkumiga oid so‘zlar ko‘p qo‘llanadi. Hatto fе’l bilan ifodalanuvchi harakat va
holatlar ifodasi uchun ham otga yaqin so‘z shakllari tanlanadi, ya’ni “harakat
nomi” dеb ataluvchi so‘z shakllari faol ishlatiladi.
“....tayyorgarlikning borishi haqida”, “....qarorning bajarilishi to‘g‘risida”,
“....yordam bеrish maqsadida”, “....qabul qilishingizni so‘rayman” kabi.
Hujjatlarning mohiyati va maqsadiga muvofiq ravishda, ularda so‘roq va undov
gaplar dеyarli qo‘llanmaydi, asosan, darak va buyruq gaplar ishlatiladi. Zеro,
hujjatlarda tilining ikki vazifasi – xabar bеrish va buyurish vazifalari amalga
oshadi. Masalan, ma’lumotnomada axborot ifodalanadi, buyruqda buyurish aks
etadi, bayonnomada esa ham axborot (“eshitildi...”), ham buyurish (“Qaror
qilindi...”) o‘z ifodasini topadi.
Hujjatlar matni birinchi shaxs yoki uchinchi shaxs tilidan yoziladi. Yakkarahbar
nomidan yoziladigan farmoyish hujjatlari (buyruq, farmoyish, ko‘rsatma
kabilar) birinchi shaxs tilidan bo‘ladi. Shuningdеk, ayrim shaxs tomonidan
yozilgan hujjatlar (ariza, tushuntirish xati kabi) ham birinchi shaxs, birlik sonda
yoziladi. Boshqa hujjatlar esa yo birinchi shaxs ko‘plik sonda, yoki uchinchi
shaxs birlik sonda tuziladi.
Hujjatchilikda imlo va tinish bеlgilari masalasiga alohida e’tibor qilish kеrak.
Hujjatning nomini bosh harf bilan yozgan ma’qul, shuningdеk bosma matnda
boshqa usul bilan, masalan, mazkur nomni to‘lig‘icha bosh harflar bilan yozish
orqali ham ajratib ko‘rsatish mumkin. Lеkin hujjatning nomi bo‘lganligi uchun
(sarlavhalardagi kabi) undan so‘ng nuqta qo‘yish shart emas. Hujjat matni
aniqlik, ixchamlik, lo‘ndalik, mazmuniy to‘liqlik kabi talablarga javob berishi
lozim. Bu xususiyatlar hujjatchilik tilining o‘ziga xos uslubi, so‘z qo‘llash
yo‘llari, morfologik va sintaktik belgilari orqali ta’minlanadi.
Xizmat yozishmalarida aniqlik va mazmuniy tugallik fikrni aniq dalillar bilan
asoslashga bog‘liq. Hujjatchilikda bunday dalil, asoslar quyidagicha bo‘lishi
mumkin:
- rasmiy qonunlar, bitim va shartnomalarning tegishli moddalari, bandlarini
ko‘rsatish. Masalan: «O‘zR fuqarolik kodeksining 1135-moddasiga muvofiq»,
«Tuzilgan shartnomaning 3- bandiga asosan» kabi;
- qonunchilik yoki kelishilgan shartlar, manzilning o‘zgarganligini ta’kidlash.
Masalan: «boshqa shaharga ko‘chishi munosabati bilan»;
- raqamli ko‘rsatkich, hisob-kitoblar asosida. Masalan: «davlat raqami 10S6260
bo‘Igan VAZ 2107 rusumli yengil avtomobil bilan»;
- mantiqiy asoslarni ifodalovchi «shunga ko‘ra», «munosabati bilan», «...ganligi
sababli», «...ishi uchun», «oqibatida», «...masligi tufayli», «shu maqsadda»,
«guvohlik berishicha», «tekshiruv natijasiga binoan» kabi qoliplashgan so‘z
birikmalari va h.k.
Sohaga oid taqdimotlar
tayorlash
Taqdimot nutqi ilmiy va ommabop uslublarga xos bo‘lib, adabiy so‘zlashuv
nutqi hisoblanadi. Bunday nutq adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda
amalga oshiriladi. Ammo adabiy tilda so‘zlash adabiy tilda yozishga nisbatan
ancha qiyin jarayondir. Buning sabablari quyidagicha:
- og‘zaki nutqda yozma nutqdagi kabi o‘ylab olish imkoni kam bo‘ladi, chunki
og‘zaki nutq tezkor va jadallashgan (avtomatik) jarayondir;
- og‘zaki nutqning o‘ziga xos grammatik tuzilishi, qurilish tartibi mavjud. Ya’ni
gap bo‘laklarining tushib qolishi, o‘rin almashishi, qisqarishi va b.
- og‘zaki nutqda talaffuz, ohang, imo-ishora vositalari asosiy rol o‘ynaydi;
- og‘zaki nutqning yuzaga chiqishi so‘zlovchining kayfiyatiga, nutqning vaziyatiga,
so‘zlovchining nutqy a’zolari normal va sog‘lom bo‘lishiga bog‘liq;
- kishi so‘zlaganda o‘z nutqiga xuddi yozayotgandagi kabi yetarli e’tibor beravermaydi va
b.
Og‘zaki adabiy nutqning ko‘rinishlari:
1. Kundalik adabiy so‘zlashuv nutqi. (Adabiy tilda gapiruvchi shaxslar nutqi).
2. Lektorlar nutqi. (Pedagoglar, olimlar, targ‘ibotchilarning ma’ruzalari. Bu monologik
xarakterdagi nutq).
3. Radio va televideniye nutqi (tili). (Diktorlar, sharhlovchilar, jurnalistlar, muxbirlar
nutqi).
4. Sahna nutqi (Aktyorlar nutqi – dramatik asar tili. Dialogik xarakterga ega).
Ma’lumki, ma’ruza yoki taqdimot nutqi adabiy tilning og‘zaki shakli ko‘rinishida
ro‘yobga chiqadi. Adabiy tilni o‘rganish va egallash to‘rt xil yo‘l bilan amalga oshadi:
1. Tilni tabiiy holda egallash. Til ongli ravishda tabiiy holda eshitish va o‘zlashtirish orqali
egallanadi.
2. Tilni o‘qitish, o‘rgatish orqali egallash. Adabiy tilni o‘rganish va egallash ko‘nikmasi
ta’lim muassasalarida o‘qitish, o‘rgatish yordamida shakllanadi.
3. Mustaqil o‘qish va shug‘ullanish orqali o‘rganish.
1) tilga oid maxsus adabiyotlar, qo‘llanma va lug‘atlar orqali,
2) nolingvistik adabiyotlarni (badiiy asarlar, gazeta, jurnallarni) o‘qish hamda radio,
televideniye eshittirishlarini tinglash va she’r yodlash orqali.
4. Nutqiy taqlid. Nutqiy taqlid ongli faoliyat bo‘lib, oila, ta’lim muassasasi, atrof-muhitdan
o‘rganish va til ustida mustaqil shug‘ullanish orqali amalga oshadi.
Taqdimot yoki ma’ruzada nutq egasining maqsadi – muayyan bir axborotni tinglovchiga tugal,
tushunarli va ta’sirli tarzda yetkazishdir. Buning uchun so‘zlovchiga faqat til qonun-qoidalarini
bilishning o‘zi kifoya emas, balki notiqning nutq texnikasi yaxshi rivojlangan bo‘lishi kerak.
Ovoz - nutq texnikasining eng muhim elementi. So‘zlovchining ovozida quyidagi xususiyatlar
bo‘lishi lozim:
jarangdorlik (tovushning tozaligi va tembrning yorqinligi);
- keng diapazonlik (ovozning eng pastlikdan eng yuqorigacha bo‘lgan darajasi);
havodorlik (erkin so‘zlaganda yaxshi eshituvchanlik);
ixchamlik, harakatchanlik;
chidamlilik (uzoq ishlash qobiliyatiga ega bo‘lish);
moslashuvchanlik (dinamik, tembr, melodikaning eshitilish sharoitiga moslasha olishi);
qarshi shovqinlarga nisbatan barqarorlik (xalaqit beruvchi shovqinga qarshi tembr va
teksturaning o‘zgarib turishi);
- suggestivlik (ovozning hayajon ifodalash orqali tinglovchiga ta’sir qilish xususiyati).
Til boyligini oshiruvchi
vositalar
So‘z boyligini qanday oshirish mumkin?
Nutqning go‘zalligi va xilma-xilligi – kuchli qurol. Biz nutq orqali ta'sir ko‘rsatish,
boshqarish va yo‘naltirishga qodirmiz. Aniq gapirish, noodatiy iboralarni qo‘llay
olish kishilarda doimo taassurot uyg‘otadi.
Leksikon turlari
Lug‘at zaxirasi quyidagi guruhlarga ajratiladi.
Faol – kundalik turmushdagi muloqot. U o‘z ichiga yozma va og‘zaki nutqni oladi.
Passiv – odamga tanish bo‘lgan kundalik dialoglarda qo‘llaniladigan tushunarli
atamalar. Zarur bo‘lgandagina inson ulardan foydalanadi. Ayrim hollarda
passiv leksikondagi so‘zlarning ma'nosini eslashga harakat qilish kerak bo‘ladi.
Tashqi – ma'nosi tanish bo‘lmagan so‘zlar. Masalan, texnik so‘zlar.
Leksikonni qanday kengaytirish mumkin?
Ot so‘z turkumidan iborat hikoya tuzing. Bunda hikoyada ma'no va mantiqiy
rivojlanish mavjud bo‘lishi lozim. Bu usulni fe'l va sifatlarga nisbatan ham
qo‘llash mumkin.
Alifbe harflari. Hikoyani hosil qiluvchi ketma-ket so‘zlar zanjiri. Bunda har bir
keyingi so‘z – alifbedagi keyingi harf.
Bir harf. Shunday matn o‘ylab topingki, unda har bir so‘z yagona harf bilan
boshlansin. Qo‘shni so‘zlar ma'no jihatidan bog‘liq bo‘ladi. Umumiy matn esa
yo‘q.
Shunday qilib, ishlardan biroz chalg‘ish va kutish vaqtlarida band bo‘lish
mumkin. Bunday o‘yinlar bolalar uchun qiziqarli bo‘ladi.
Yana qanday mashg‘ulotlar so‘z boyligini oshirishi mumkin?
Kitoblar. Albatta, kitoblar aqlni charxlaydi, tafakkur va so‘z boyligini
rivojlantiradi. Xilma-xil kitoblar o‘qib, yangi atama va nutqning o‘ziga
xosliklarini eslab qolasiz. Turli adabiyotlarni o‘qish muhim. Ana shunda natija
sezilarli bo‘ladi.
Rasmiy hujjatlar
Apostilь — rasmiy hujjatni imzolagan mansabdor shaxsning imzosi
haqiqiyligini, imzolash vakolati mavjudligini hamda hujjatni tasdiqlagan muhr
yoki shtamp bosma izi haqiqiyligini tasdiqlaydigan, Konventsiyaga muvofiq
rasmiy hujjatga chet elda foydalanish maqsadida qo‘yiladigan maxsus
shtamp.
apostilь qo‘yish — rasmiy hujjatni imzolagan mansabdor shaxsning imzosi
haqiqiyligini, imzolash vakolati mavjudligini hamda hujjatni tasdiqlagan muhr
yoki shtamp bosma izi haqiqiyligini tasdiqlash uchun zarur bo‘lgan rasmiy
tartib-taomil.
vakolatli davlat organi — O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xorijiy
rasmiy hujjatlarni legallashtirish talabini bekor qiluvchi konventsiya (Gaaga,
1961-yil 5-oktabrь) qoidalarini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»
2011-yil 5-iyuldagi PQ-1566-son qaroriga muvofiq apostilь qo‘yish vakolati
berilgan davlat organi;
«yulduzcha» — rasmiy hujjat varaqlari mahkamlanadigan joyga
yopishtiriladigan va apostilni qo‘ygan vakolatli davlat organining gerbli muhri
bosiladigan qalin qog‘oz;
«E-App» dasturi — rasmiy hujjatni imzolagan mansabdor shaxsning imzosi
haqiqiyligini, imzolash vakolati mavjudligini hamda rasmiy hujjatni tasdiqlagan
muhr yoki shtamp bosma izi haqiqiyligini tasdiqlaydigan, Konventsiyaga
muvofiq rasmiy hujjatga chet elda foydalanish maqsadida qo‘yiladigan
maxsus shtamp generatsiya qiladigan dastur;
«E-register» dasturi — vakolatli davlat organi tomonidan qonunchilik
hujjatlarida belgilangan tartibda rasmiy hujjatga chet elda foydalanish
maqsadida «E-App» dasturi orqali qo‘yiladigan maxsus shtampni generatsiya
qilish va ushbu shtampga o‘zgartirishlar kiritish bilan bog‘liq bo‘lgan
harakatlarini o‘zida jamlovchi elektron reestr dasturi.
Ijtimoiy hayotimizda qo‘llaniladigan barcha rasmiy hujjatlar va turli-tuman ish
qog‘ozlari rasmiy uslub me’yorlari va talablari asosida tayyorlanadi. Rаsmiy uslub o‘z
vаzifаsigа ko‘rа iqtisоdiy, huquqiy, mа’muriy vа diplоmаtik munоsаbаtlаrdа, dаvlаt
idоrаsi, sudlаr, sаvdоgа dоir o‘zаrо muоmаlаlаrdа аlоqа qilish mаqsаdidа
qo‘llаnilаdi.
Sirtdаn qаrаgаndа, hujjаtlаr tаyyorlаsh judа оsоn ko‘rinаdi, lеkin hаr bir hujjаtning
o‘zigа xоs xususiyatlаri - zаruriy qismlаri, lisоniy tаlаblаri bоr.
Hujjаtlаr tilidа birоn bir shаxsgа murоjааt etilgаndа "Siz" оlmоshi bоsh hаrf bilаn
yozilаdi. Оt turkumigа оid so‘zlаr ko‘p ishlаtilаdi. Sоn оdаtdа, rаqаm (I, II, X; 1, 2, 10)
bilаn yozilаdi. Pul bilаn bоg‘liq o‘rinlаrdа rаqаmdаn so‘ng qаvs ichidа shu rаqаmning
ifоdаsi so‘zlаr bilаn qаyd etilаdi. Fе’lning hаrаkаt nоmi shаkli: "tа’minlаshingizni
so‘rаymаn", "tаshkil etilishi to‘g‘risidа", "yordаm bеrish mаqsаdidа" kаbi
qurilmаlаrgа tеz-tеz murоjааt etilаdi.
Hujjаtchilikdа imlо qоidаlаrigа vа tinish bеlgilаridаn fоydаlаnishgа аlоhidа e’tibоr
bеrish lоzim.
Hаr bir hujjаtning nоmi mаtn tаrkibidа аtоqli оt sifаtidа bоsh hаrf bilаn bоshlаnib,
undаn kеyin nuqtа qo‘yilmаydi. Qоlgаn o‘rinlаrdа hujjаt nоmlаri kichik hаrflаr bilаn
yozilаdi.
Hujjаtlаrni tаyyorlаshdа quyidаgilаrgа аlоhidа e’tibоr bеrish tаlаb etilаdi:
1) hаr bir hujjаtni tuzishdа uning zаruriy qismlаrigа qаt’iy riоya qilinishi
lоzim, ya’ni zаruriy qismlаrning o‘rin аlmаshinuvigа yo‘l qo‘yilmаydi;
2) hаr kim o‘z bilgаnichа hujjаt to‘lg‘izishigа ruxsаt etilmаydi;
3) hujjаtlаrdаn arizа, tаrjimаyi hоl, tilxаt, tushuntirish xаti, shаxsiy
ishоnchnоmа, bа’zаn hisоbоt, bildirishnоmа, bildirgi hаm hujjаt
to‘ldiruvchining o‘z dаstxаtidа yozilаdi. Qоlgаn hujjаtlаr esа yozuv
mаshinkаsi yoki kоmpyutеrdа tаyyorlаnаdi;
4) hujjаtlаr mаtnidа tuzаtish vа o‘chirishgа yo‘l qo‘yilmаydi, bundаy
hujjаtlаr hаqiqiyligini yo‘qоtаdi, ya’ni qаlbаki dеb hisоblаnаdi;
5) аlоhidа аhаmiyatgа egа bo‘lgаn hujjаtlаr to‘ldirilgаndа hujjаt
to‘ldiruvchining imzоsi muаssаsа, xo‘jаlik yoki nоtаriаl idоrаlаr tоmоnidаn
tаsdiqlаnishi shаrt.
|
