|
O'zbekistonning
|
| bet | 1/3 | | Sana | 06.12.2023 | | Hajmi | 32,42 Kb. | | #112204 |
Bog'liq 3-reja
Mustaqillik yillaridan keyin asosiy ekin turimiz bo’lgan paxta homashyosiga bo’lgan talab yanada ortdi. O‘zbekistonda paxta yetishtirish mamlakat xalq xo‘jaligida muhim ahamiyatga ega. Bu O'zbekistonning asosiy mahsuloti bo'lib, 2006-yilda eksportining 17% ni tashkil qiladi Yiliga 1 million tonnaga yaqin paxta yetishtirish (jahon ishlab chiqarishining 4–5%) va eksporti 700-800 ming tonna (jahon eksportining 10%) bilan Oʻzbekiston paxta yetishtirish boʻyicha 8-oʻrinni va paxta eksporti boʻyicha 11-oʻrinni egallaydi. O'zbekistonda paxtaning ikkinchi nomi "oq oltin". Sanoat milliy darajada davlat tomonidan nazorat qilinadi. Har yili paxta terimiga ikki millionga yaqin kishi jalb etilgan. Bu shaxslarning aksariyati paxta dalalarida mehnatga majbur bo'lib, oz yoki umuman maosh olmagan. Iqtisodiyot bo‘yicha dunyoda 82-o‘rinni egallagan mamlakatda O‘zbekiston uchun paxtaning o‘rni juda muhim. Ammo uning ishlab chiqarilishi yillar davomida kamaydi. Paxta yetishtirish 1988-yilda 8000 toyga yetgan boʻlsa, 2012-yilga kelib 4500 toy (1 million tonna) atrofida boʻldi. Ushbu pasayish tendentsiyasining sababi asosiy talab bo'lgan oziq-ovqat ekinlarini etishtirishga berilgan ustuvorlik bilan bog'liq. Uning paxtasi asosan Xitoy, Bangladesh, Koreya va Rossiyaga eksport qilinadi.
O'zbekistonda paxtani qayta ishlash tarmoqlari va tegirmonlarini ko'paytirish orqali ko'plab paxta to'qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarishni rivojlantirishga harakat boshlandi. Inson huquqlari boʻyicha hisobotlar mamlakatdagi mehnat sharoitlari, bolalar mehnati va majburiy mehnatni oshkor qilganidan soʻng, koʻplab jahon kompaniyalari paxtaga boykot eʼlon qilgani Oʻzbekiston paxta sanoatiga ham taʼsir koʻrsatdi. Oʻzbekiston zaminida yetishtirilgan paxta taxminan 2000-yil avval xitoyliklar tomonidan qayd etilgan. Sovet Rossiyasi va Oʻzbekiston SSR davrida paxta yetishtirish keskin oʻsdi, Oʻzbekiston SSR sovet mahsulotining 70% ni tashkil etdi. Hukumat sanoatni qattiq nazorat qildi va kolxozlarda samarali ishlab chiqarishni ta'minlash uchun kvotalar joriy qildi. 1976-1983-yillarda mamlakat rahbariyati o‘zbek paxtasi hosildorligini yolg‘ondan oshirib, sovet markaziy bankini aldab, “paxta mojarosi”ni Sharof Rashidov davridagi eng shov-shuvli janjal sifatida tavsifladi; Bu Oʻzbekiston siyosiy elitasini obroʻsizlantirishga olib keldi. Mustaqillikka erishganimizdan beri sovet uslubidagi kvotalar saqlanib qoldi va Oʻzbekiston hukumati milliy sanoatda hamon hukmronlik qilmoqda. Yagona qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq xavflar hamda aholining oziq-ovqat xavfsizligini hisobga olgan holda, O‘zbekiston paxta yetishtirishni qisqartirish bilan birga, don yetishtirishni diversifikatsiya qilishga o‘tmoqda. Shunday qilib, paxta ekiladigan maydonlar 1990-yildagi 1,8 million gektardan 2006-yilda 1,4 million gektarga qisqartirildi, boshoqli ekin maydonlari esa 1,0 million gektardan 1,6 million gektarga ko'paydi (qisman ozuqa ekinlari uchun ajratilgan maydonlar hisobidan).
Diversifikasiyaga qaratilgan harakatlarning yana bir sababi ekologik bo'lishi mumkin, chunki paxta yetishtirish uchun zarur bo'lgan ko'p miqdorda sug'orish va o'g'itlash Orol dengizining qurib ketishiga va uning atrofidagi hududlarda tuproqning qattiq ifloslanishiga olib keldi. Paxta aprel-may oylarida ekilib, sentyabrda yig'ib olinadi. Ko’chatlar Aydar ko’lning chekkasida (Buxoro yaqinida), shuningdek, maʼlum darajada Toshkentda Sirdaryo va Amudaryo boʻyida Turkmanistan bilan chegaradosh hududda toʻplangan.
O‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov rahnamoligida mustaqillik yillarida paxta yetishtirish va uni qayta ishlashga yondashuv tubdan o‘zgardi, g‘o‘za urug‘chiligi, agrotexnikasi hamda seleksiyasi qamrab olingan yaxlit tizim yaratildi. Serhosil, ertapishar, turli kasallik va zararkunandalarga chidamli, tolasi sifatli g‘o‘za navlari yaratish borasida izchil izlanishlar olib borilmoqda. Har bir hududning tuproq-iqlim sharoitiga mos agrotexnik tadbirlar ishlab chiqilib, amaliyotga joriy etilmoqda.
Buni O‘zbekiston paxtachilik ilmiy-tadqiqot instituti Andijon viloyati filiali faoliyati misolida ham yaqqol ko‘rish mumkin. Filial tashkil etilgandan buyon olim va seleksionerlar tomonidan paxtaning 60 ga yaqin yangi navi yaratilib, amaliyotga tatbiq etilgan. “Andijon-35”, “Andijon-36”, “Andijon-37”, “Ibrat” singari paxta navlari serhosilligi, ertapisharligi, shira, vilt va boshqa turli kasallik hamda zararkunandalarga chidamliligi bilan fermerlarga manzur bo‘lmoqda. Yaratilgan yangi navlar filialga qarashli 100 gektardan ziyod maydonda sinovdan o‘tkaziladi.
Keyingi yillarda olim-seleksionerlarimiz tomonidan paxtaning o‘nga yaqin ertapishar va serhosil navlari yaratildi, – deydi O‘zbekiston paxtachilik ilmiy-tadqiqot instituti Andijon viloyati filiali rahbari Ilhom Abdurahmonov. – Ushbu navlar boshqalariga nisbatan hosildorligining 15-20 foiz yuqoriligi, tola chiqishi va boshqa parametrlari bo‘yicha jahon andozalariga to‘la javob beradi. Qishloq xo‘jalik fanlari nomzodi X.Egamov tomonidan yaratilgan “O‘zPITI-201” navi 2013-yilda istiqbolli nav sifatida davlat reyestriga kiritildi.
Tola chiqishi, yuqori hosildorligi bilan Farg‘ona vodiysi viloyatlari tuproq-iqlim sharoitiga juda mos. Shu bois ushbu hududlarda bu navga talab yuqori bo‘lmoqda. Ikki yildan buyon xo‘jaligimizda paxtaning “O‘zPITI-201” navini ekib, mo‘l hosil olmoqdamiz, – deydi Oltinko‘l tumanidagi “Ko‘hna vodiy ishonchi” fermer xo‘jaligi rahbari O.Qobulov – Joriy yil birinchi terimidayoq hosildorlik 40 sentnerdan oshdi. Tezpishar, serhosil ushbu nav bizga juda ma’qul bo‘lmoqda. Viloyatdagi bir qator elita urug‘chilik xo‘jaliklarida mazkur navlar urug‘ini yetishtirish yo‘lga qo‘yilgan. – “Andijon-36” navining tola chiqishi 38-40 foizni tashkil etadi, – deydi Ko‘rg‘ontepa tumanidagi “Oq suv” elita urug‘chilik xo‘jaligi rahbari A.Ahmedov. – Bizning dalaga paxtaning ana shu navi ekilayotir. Shu bilan birga, xo‘jalikda bu nav urug‘i yetishtirilib, viloyatdagi ko‘plab fermer xo‘jaliklariga yetkazib berilmoqda. So‘nggi yillarda filial olimlari tomonidan “O‘zPITI-201”, “O‘zPITI-202”, “O‘zPITI-203”, “Andijon-40” singari yangi navlar yaratildi. “O‘zPITI-202” yangi navi yuqori hosildorligi, turli sharoitlarga moslashuvchanligi, suvsizlikka chidamliligi bilan ko‘pchilikning e’tiborini tortmoqda.
2010–2011-yillarda paxta ekish maydoni qariyb 1,3 million gektarni, hosildorligi esa 752 ga ni tashkil etdi. Respublikamizda ekiladigan paxtaning Okdare 6, Namangan 77 va Toshkent 6 navlari keng tarqalgan. Biroq, yuqori mahsuldor va ertapishar paxta yetishtirish zarurligini yuqori baholagan holda, 2009-yildan boshlab yangi navlar qabul qilindi; bu navlar: Buxoro 102, Buxoro 8, Andijon 35 va Xorazm 150. Ko'pgina paxta xo'jaliklari sug'oriladi, ammo suv yo'qotilishini kamaytirish uchun suv ta'minoti tizimini qayta tiklash kerak. Zararkunandalar biologik usullar bilan to'g'ri nazorat qilinadi. Paxtachilik yildan yilga kamayib bormoqda, buning sababi esa yerlarning sho’rlab ketishi desak adashmagan bo’lamiz.
2012-yilda ekilgan qishloq xo’jalik ekinlarining tarkibi quyidagicha bo’lgan: Jami ekin ekilgan yerlar 3628,1 (ming ga hisobida) shulardan paxta 1308,3 yoki 36,1% ga teng. Bu ko’rsatgich, 2017-yilda jami ekin ekilgan yerlar 3474,5 (ming ga hisobida) paxta 1201,2 yoki 34,6% teng. 2018- yilda jami ekin yerlar 3396,0 (ming ga hisobida) paxta 1108,2 yoki 32,6%. Bu ko’rsatgichlar shuni ko’rsatadiki paxta homashyosiga bo’lgan talab yildan yilga tushib ketgan.
Mamlakatimiz davlat mustaqilligiga erishgach, don (g’alla, bug’doy) mustaqilligini ta’minlash ustuvor vazifalardan biriga aylandi. Bu, o’z navbatida, paxta yakka xokimligiga barham berish, paxta maydonlarini qisqartirish asosida bug’doy maydonlarini kengaytirishni talab qildi.
|
| |
