4.2. Elektr to‘ki bilan jaroxatlanish xavfsizligi
Elektr to‘kni insonga ta’sirini XVII asrni oxirgi choragida aniqlangan. Yuqori
voltli elektrkimyo kuchlanishlarini manbaini xatarliligini birinchi bo‘lib V.V.Petrov
aniqlagan. Ishlab chiqarishdagi elektr jarohatlarini ancha keyin: o‘zgarmas
o‘zgaruvchan to‘kni ta’siri yozilgan.
Sanoatda elektr energiyasidan keng qo‘lamda foydalanish yo‘lga
qo‘yilganligi sababli elektr to‘ki ta’sirida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan baxtsiz
xodisalar va ulardan saqlanish muhim masalalar qatoriga kirib bormoqda. Elektr
to‘ki ta’sirining eng xavfli tomoni shundaki, bu xavfni oldinroq sezish imkoniyati
yoq. Shuning uchun ham elektr to‘ki xavfiga qarshi tashkiliy va texnik chora-
tadbirlar belgilash, to‘siq vositalari bilan taminlash, shaxsiy va jamoa muhofaza
tizimlarini o‘rnatish nihoyatda muhim.
Umuman elektr to‘ki ta’siri faqat birgina biologik ta’sir bilan chegaralanib
qolmasdan, balki elektr to‘ki ta’siri, magnit maydoni ta’siri va statik elektr
ta’sirlariga bo‘linadiki, bularni bilish har bir kishi uchun kerakli va zaruriy
malumotlar jumlasiga kiradi.
Inson tanasiga elektr to‘kini ta’siri.
Umumiy baxtsiz xodisalar ichida, elektr
to‘kidan jarohatlanish taxminan 5% tashkil qiladi. Lekin, elektr jarohatlanish ichida
og‘ir turli, ayniqsa o‘lim bilan tugaydigan xodisalar 70-75% tashkil qiladi. Elektr
xodisalarni asosiy soni, kuchlanishi 1000V gacha bo‘lgan elektr uskunalarga to‘g‘ri
keladi. Buni sababi kuchlanishi 1000V gacha bo‘lgan elektr uskunalar keng
tarqalgan bo‘lib, ularni ishlatadigan xodimlarni elektr texnikaviy tayyorlanishi past
darajada. Kuchlanish 1000 V dan ortiq bo‘lgan elektr jarohatlarni soni ancha kam,
va ularga xizmat qiladigan xodimlar mahsus o‘rgatilgan va tayyorlangan, sababli
baxtsiz xodisalar ham deyarli kam sodir bo‘ladi.
51
Elektr jarohat
- elektr to‘k ta’siri natijasida inson tanasini shikastlanishiga
ataladi. Elektr to‘kning xatarligi shuki, inson o‘z sezguvchi organlari bilan,
kuchlanishni bor-yo‘qligini aniqlamaydi. Odam faqat elektr kuchlanish ostida
qolgandan keyin himoyalovchi reaksiyasi kechikib ishga tushadi.
Insonni elektr to‘kidan jarohatlanishi sabablari quyidagicha: izolyasiya
qilinmagan to‘k o‘tkazuvchi qismlarga tasodifan tegib ketishi; izolyasiyasi lat yegan
sababi metal qismlarga to‘kni o‘tib ketishi; kuchlanish ostida qolgan metalmas
buyumlardan, qadamli kuchlanishdan va elektr yoyi orqali. Inson tanasidan
o‘tayotgan to‘k: termik, elektrolitik, biologik ta’sirini va mehanik jarohatlanish
olishi mumkin.
Termik ta’siri - teri to‘qimasining hujayrasini qizishidan kuydirishigacha olib
kelishi mumkin.
Elektrolitik ta’siri - organizmning suyuqliklari parchalanishi natijasida
qonning va hujayralarning kimyoviy va fizik hususiyatlari o‘zgarilishi kuzatiladi.
Biologik ta’siri - tanani bioenergetik jarayonini buzilishi, ya’ni tirik
hujayralarni to‘lqinlanishi va mushaklarni keskin qisqarishiga olib keladigan holat.
Elektr to‘k bilan shikastlanishni ikki turini ko‘rsatish mumkin: elektr jarohat
va elektr zarb.
Elektr jarohatlanishi - insonni tanasini ayrim joylarini shikastlanishi, elektr
kuyishi, elektr belgilari va terini metallanishini ko‘rinishlariga ega. Inson tanasidan
to‘k o‘tishi natijasida tanani qizishi - elektr kuyishi deb ataladi. Tanani ichki va
tashqi qismi kuyishi mumkin. Jarohat olish sharoitlariga ko‘ra kontakt, yoyli va
aralash kuyishlarga ajratiladi.
Teri yuzasidagi kul yoki oq-sariq rangli dog‘lar elektr belgilar deb ataladi.
Shu dog‘lar tanani elektr o‘tkazgich qismlar bilan tutashgan joylarda hosil bo‘ladi.
Ular ko‘pincha og‘riqsiz bo‘ladi, vaqt o‘tishi bilan o‘tib ketadi.
To‘k ta’sirida metallarni zarrachalari bo‘g‘lanib, teri yuzasini qoplab oladi.
Lat yegan qismini yuzasi g‘adir-budir bo‘lib qoladi. Shu holat elektr metallanish deb
ataladi. Bu holat inson tanasi uchun xatarli emas, lekin ko‘zni metallanishi xavfli
bo‘ladi.
52
Yuqorida aytilgandan tashqari mehanik shikastlanishlar va elektroftalmiya
ham elektr jarohatlanishiga kiradi. To‘k o‘tishi vaqtida mushaklarni keskin
qisqarishi natijasida terini, qon tomirlarini va nervlarini yorilishiga, suyaklarni
sinishiga va topiqlarni chiqishiga sabab bo‘ladi. Yoydan chiqayotgan ultra-binafsha
nurlari natijasida ko‘zni shamollashi еlektroftalmiya deb aytiladi.
Elektr zarb
- elektr to‘kni ta’siri natijasida tirik to‘qimalarni to‘lqinlatib
mushaklarni keskin qisqartirishiga olib keladigan holat. Odamni to‘k urish xolati
to‘rt darajada baholanadi:
I - darajada odam hushidan ketmagan holda yeqilib tushish, mushaklarni
qisqartirishiga olib keladi;
II - darajada odamning nafas olishi va yurak faoliyatiga ta’sir etilmagan holda
hushdan ketish;
III - darajada nafas va yurak faoliyatiga ta’sir etilgan holda hushdan ketish;
IV - darajada elektr shok, qon aylanishi va nafas olish to‘xtab, klinik o‘lim
yuz beradi.
Klinik o‘lim - bu odamni tirik va o‘lim orasidagi holat, shu holatida yurakni
faoliyati va nafas olishi to‘xtaydi, insonda hech qanday hayot alomatlari sezilmaydi.
Klinik holati 6-8 minut davom etadi. Shu davrda hech qanday yordam bermagan
taqdirda miyani hujayralari parchalanib qaytarilmas - biologik o‘limiga o‘tib ketadi.
Elektr shok elektr to‘k ta’siriga ko‘rsatgan tanani og‘ir nervreflektor
reaksiyasi. Shu holatida qon aylanishi, nafas olishi, asab tizimi va boshqa tizimlarni
buzilishiga olib keladi. Shu daqiqadan so‘ng tanani to‘lqinlanishi fazasi boshlanadi:
arteriya bosimi ko‘payadi, o‘g‘rig‘iga reaksiya hosil bo‘ladi, va hakazo. Shundan
keyin esa tormoz fazasi boshlanadi: nerv tizimi bo‘shashadi, arterial bosimi
kamayadi, nafas olishi susayadi va depressiya holati boshlanadi. Shok holati bir
necha minutdan bir sutkagacha davom etishi mumkin. Shundan keyin odam asta-
sekin sog‘ayib ketadi, yoki biologok o‘limi holatiga o‘tib ketadi.
Insonni elektr to‘kidan shikastlanishining asosiy omillariga:
- inson tanasini elektr to‘kiga ko‘rsatayotgan qarshiligi;
53
- to‘kning turi, inson tanasidan o‘tayotgan to‘kni davom etish muddati, to‘kni
o‘tgan yo‘li, to‘kni chastotasiga, insonni shaxsiy hususiyatlarga bog‘liq.
a) Inson tanasidan o‘tayotgan to‘k turi. eng kichik qarshilik ko‘rsatadigan
yo‘lidan boradi. Shu holatida tanani qismlari har xil solishtirma qarshiligiga ega
bo‘lgani bilan tushuntiriladi.
4.5.
Inson terisining ko‘rinishi (kesmada)а) epidermis – terning tashqi qatlami;
b) Inson tanasidan o‘tayotgan to‘kning turi. To‘kni kuchini insonga turli ta’sir
ko‘rsatadi. Ko‘rsatgan ta’siriga qarab quyidagi to‘k qiymatlariga ajratiladi:
|
