“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, № 3-4
83
sheʼrlari buyuk sheʼriyat, dil tili maʼnosida haqiqiy qoʼshiqlardir. Maxtumqulida tovush hosil qiladimi yoki
1
yo`qmi anglab boʼlmaydi. Ularning ikkalasi birga yashaydi, bir vaqtning oʼzida bir narsa. Uni oʼqiganingizda
turkman tilidan zavq olasiz. Ona tilingiz qanday yuksaklikka ham, goʼzallikka ham, teranlik va cheksizlikka
ham yetib borishini koʼrib, hozirgi tuygʼularga toʼlib-toshgan boʼlasiz. Bu yerda turkman xalqining Olloh
ahli orasidagi muhabbati, qadri va muhabbatini his qilish mumkin. “Bugungi kunda dunyo madaniyatini
turkman adabiyotining mumtoz namoyandasi Maxtumqulining boqiy sheʼriyatisiz tasavvur etib boʼlmaydi.
Shoirning oʼz xalqi qalbini, uning orzu-intilishlari va dardu alamlarini teran badiiyat bilan kuylagan
asarlarini maʼrifiy dunyo axdi yaxshi biladi”. Bu Maxtumquli uchun hayot, ijod va sanʼat manbai. U oʼlim va
hayotni lazzatli qilish uchun yaratdi. Oʼlim hayot bilan birga hayotning birlashgan haqiqatini tashkil qiladi.
Oʼlim hayotning oxiri emas. Maxtumquli sharhida hayot yangi, boshqacha kelajakni ochadi, degan ijobiy
hikmatga mos keladi. Oʼlim hayotni aks ettiruvchi oynadir. Maxtumquli hayotni “hayotning oʼlim
koʼzgusida aks etishi yoki tirikligida oʼlim qandayligini koʼra olish qobiliyati” deb ataydi. Bu maʼlumotni
uning “Bu dard” sheʼri orqali ochib berishimiz mumkin. Hayot oʼlim
orqali amalga oshadi, chunki oʼlim
hayotning tayanchidir. Shuning uchun, oʼlim deb shikoyat qilish - osib qoʼyish. Hayotning ikkiligi - yuz va
orqa tomondan iborat, faqat noaniqlik ochilganda namoyon boʼladi. Maxtumquli boshiga tushgan soʼfiylik
uning dunyoqarashining asosiy xususiyati, yaʼni paradoksallikdir. Soʼfiy paradoksalizmi Maxtumqulining
ishq yoʼlini tasvirlovchi sheʼrlarning erish qozonidir. Ishq orqali hayot tuygʼusi oʼziga xos sheʼriy til
yaratadi. Bu til paradoksal. Shunday ekan, uni toʼgʼri anglashning sharti oʼz dunyoqarashini, oʼz qalbingni
oʼsha makonga olib kirishdir. Bu shartga amal qilmasang, shoirning nurini anglab boʼlmaydi. Buni
qilmasdan tushunishga urinish birinchi navbatda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.
Tinchlikni did va baholash vositasi sifatida shakllantirish uchun hozirda tarixiy-madaniy sharoitlar
vujudga keldi. Sulh falsafiy va adabiy tasavvufning yuksak maʼnaviy-madaniy hodisa sifatidagi oʼziga
xosligini anglash imkonini beradi. “Navoiy oʼzining koʼp yillik kuzatishlari va ular asosida tugʼilgan
mushohadalarini hayotiy misollar vositasida keng va batafsil tushuntirsa, “Zar boʼlmas” sheʼrida
Maxtumquli ayni fikrni xalq maqollari va obrazli iboralari orqali dalillaydi:
Tagi past gʼamini yeyish behuda,
Mis har qancha yaltirasa, zar boʼlmas.
Har qancha ranj chekma, tortar asliga,
Har qargʼa-quzgʼundan kabutar boʼlmas.
Maxtumqulining quyidagi misralari esa buyuk salafi va oʼzining ushbu fikrlaridan kelib chiqqan
xulosa yangligʼ jaranglaydi:
Kimningki badbaxtlik tabiatida,
Butun olam ojiz tarbiyatida.
Ishqu muhabbat haqidagi otashin sheʼrlari bilan turkman ishqiy sheʼriyatini oʼzining yuksak
choʼqqisiga koʼtargani jihatidan ishq mulkining shohi deb ulugʼlangan Mullanafas ham Navoiyning qudsiy
nafasidan ilhomlangan shoirlar sirasiga kiradi. Uning oʼz zamonasining asosiy ilmlarini egallagan,
hayotda
koʼp narsani koʼrib, oqu qorani tanigan
donishmand inson boʼlganligi uning pand-nasihat mavzuidagi
sheʼrlarida yorqin koʼzga tashlanadi” .
Maxtumqulining ishqiy sheʼrlar toʼplamida ham aynan mana shunday holatga guvoh boʼlamiz. Ishq –
komillikdan komillikka oʼtish boʼlib, shoirning oʼzi
2
buni “mard boʼlish” deb taʼriflagan, “katta boʼlish” deb
taʼriflagan. Ilm-fan, sanʼat, bunyodkorlik – barcha hayotiy ish, et va qon, suyak, yurak, nomus, tushunchalar
va hokazo. “Mardlar kirgan maydonga kirolmaydi. Butun bir qabila yoki urugʼning izzat-nafsini yerga
urishdan qaytmaydi. Аgar shunday nomard saltanat taxtiga oʼtirib qolsa, u taqdirda hoʼlu quruq baravar
yonadi. Maxtumquli «Fattoh» deb atalgan hajviy asarida shunday shaxslarning umumlashma obrazini
yaratgan deb aytish mumkin:
Sen turkmanning elin gulin soʼldirding,
Qonlar toʼkib goʼzal yurtim toʼldirding,
Shahid boʼlganlarning boshin qoldirding,
Unutarsan taxti ravonni sen Fattoh” . Maxtumquli hech qaerda oʼzining maʼnaviy ustozi nomini
toʼgʼridan-toʼgʼri aytmaydi, garchi qadimiy odatlarga koʼra, ustozsiz darveshlik yoʼliga kirish gunoh
sanalgan. Maxtumquli sheʼrlaridan naqshbandik tariqati asoschisi Bahouddin Naqshband nomini tilga olib, u
1
Мирзиёев Ш. Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият
билан давом эттириб, янги босқичга кўтарамиз. – Т.:
Ўзбекистон, 1-жилд, 2017. 368-бет. Ораз Яғмур. Махтумқулинома. - Т.: ― 0'zвекisтon‖ НМИУ, 2016. – Б.3
.
2
Махтумқули. Дунё ўтиб борадур
.
Шеърлар. — Тошкент: Шарқ, 2007. — 240 б. https://ziyouz.uz/ilm-va-
fan/tarix/manaviyat-yulduzlari/mahtumquli-1733-1783/
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2022, № 3-4
84
fakr (ixtiyoriy faqirlik) talabiga qatʼiy rioya qilish taʼlimotini asos qilib olgan. Bahouddin Naqshband
maʼnaviy yoʼlboshchisi sifatida Maxtumquliga ibrat boʼldi, chunki aynan u insonning eng muhim vazifasi
boshqalarga yordam koʼrsatish, beminnat xizmat qilish ekanligini taʼkidlagan. Shuningdek, inson doimo
butun dunyo bilan yolgʼiz qolgandek yashashi kerakligini alohida taʼkidlab oʼtgan. Bu koʼrsatmalarning
barchasini Maxtumquli oʼrganib, shoirning ongi va qalbiga singib ketgan. U oʼzgaruvchan dunyoni ham
fikrlash, ham ruhiy oʼz-oʼzini yoʼq qilish orqali tushunishga intildi. Gohida esa Maxtumqulining xotirjam
tafakkuri idealga boʼlgan qoniqmagan tashnalikdan ichkaridan ovoz isyon qiladi. Shoir uygʼunlik va
yaxlitlikda boʼlishni anglashning imkonsizligini taʼkidlaydi. postulatlar va sof insoniy mulohazalar va
imkoniyatlar oʼrtasida sezilarli kontrastli farq bor. Idealga chanqoqlik (“Yomgʼir, yomgʼir ber,
podshohimga”) toʼymaydi va shu orqali ijodiy individuallikning universalligi tasdiqlanadi. Shoir oʼzini
demurgdek his qiladi. Ijodiy
iroda qalbni ozod qiladi, hayotga toʼkinlik, erkinlik tuygʼusini baxsh etadi.
“Shoirning buyukligini koʼrsatuvchi qirralardan yana biri shundaki, u oʼz oʼquvchisini ana savollarga javob
topishga, sirlarni yechishga muttasil undaydi. Oʼqiganingiz sari oʼzingiz sezmagan holda Maxtumqulining
shaydosiga, maftuniga aylanib boraverasiz” .
18-asrda Maxtumqulining asosiy ijtimoiy tafakkurini - “turkman qabilalarini birlashtirish”ni amalga
oshirishda katta qarama-qarshilik yuzaga keldi. Bu asrda har bir turkman qabilasi oʼz yoʼlini izlagan,
qabilalar oʼrtasida kuchli nifoq boʼlgan. Milliy turkman davlatining yoʼqligi, bu qabilalarning turli joylarda
himoya izlashi kelishmovchilikni yanada kuchaytirdi, ularni bir-biridan yanada uzoqlashtirdi. Turkmanlar
oʼrtasida tartibsizlikni keltirib chiqarmoqchi boʼlgan ataylab harakat qiluvchi kuchlar juda oz edi. Va
oʼshanda mutafakkir Maxtumquli xalqning eng katta dushmani tarqoqlik, umumiy tushuncha, barcha
qabilalarni birlashtirish, bir maqsad va yagona davlatga xizmat qilish zarurligini qayta-qayta takrorlagan.
Yagona
turkman millati, kuchli va buzilmas turkman davlatini shakllantirish uchun kurashish zarurligini
yodga solishga harakat qildi. Maxtumqulining bu gʼoyasi hamma uchun aniq va koʼngilga yaqin boʼlgan.
XVIII-XIX asrlarda bu sheʼr turkman xalqi uchun davlat madhiyasi boʼlib xizmat qilgan. Lekin boʼlingan
xalqni bir dastaxon ortida birlashtirish uchun bu yorqin orzuni qanday amalga oshirish kerak? Buning uchun
mutafakkir shoir gʼoyani ilgari surdi – hamma “vijdoniga qarab”, bir yetakchi atrofida birlashsin. Shoir
qanchalik ogʼir va umidsiz vaziyatlarda boʼlmasin, xalqining baxtli kelajagiga ishonchini yoʼqotmagan.
Xulosa
qilib aytganda, Maxtumqulining turkman xalqi oldidagi eng katta xizmati uning birdamlik
uchun kurashi va nifoqni qoralashidir. Uzoq vaqt davomida turkman xalqining koʼplab avlodlari uning
birdamlik sabogʼida tarbiyalangan va tarbiyalanmoqda. Qudratli davlatni orzu qilgan Maxtumquli yorqin
gʼoyalari toʼgʼriligini hayot isbotladi. Mutafakkir shoir xalqiga orzu qilgan baxtli kelajak bugun haqiqatga
aylandi. Hozirda mustaqil Turkmaniston dunyo xaritasida tinchlik va totuvlik mamlakati sifatida tanilgan.
Birlikni buyuk moʼjiza deb bilgan turkman xalqi Maxtumqulidan hamisha minnatdor boʼladi. Buyuk
shoirning yorqin gʼoyalari, hikmatli koʼrsatmalari, saboqlari Vatanimiz qudrati va ravnaqi yanada
mustahkamlanishida hamisha muhim ahamiyat kasb etadi. Yangi tarixiy davrda
- Turkman davlatining
qudrati va saodati davrida Maxtumquli nufuzi tobora ortib bormoqda, uning umuminsoniy qadriyatga
aylanib, maʼnaviy poydevori boʼlgan uzoqni koʼra oluvchi fikr va axloqiy-falsafiy qarashlariga talab tobora
ortib bormoqda.
