9-
ў
q`uvchi: Ch. Darvin dastlabki odamlarning vatani Afrika q`it
ь
asi ekanligini, odam kaynazoy
erasining uchlamchi davrida yashagan odamsimon maymunlarning keyingi tara q` q`iyoti ma
ҳ
suli deb
tahmin q`ilgan. U q`adimgi odamsimon maymunlar bilan odamning umumiy ajdodi parapitek ekan-
ligi, ularning bir tarmogidan gibbonlar bilan orangutanlar, ikkinchi tarmo
ғ
idan q`irilib ketgan
odamsimon maymunlar — driopiteklar paydo b
ў
lganligi, driopiteklarning bir tarmo
ғ
idan shimpanze
bilan gorilla, ikkinchi tarmogidan ramapiteklar paydo b
ў
lganligini q`ayd etgan.
10-
ў
q`uvchi: Driopiteklar bilan odam
ў
rtasida juda k
ў
p orali q` formalar: avstralopitek, pitekantrop,
sinantrop, geydel
ь
berg, neandertal
ь
, kroman
ь
onlar b
ў
lgan. Ularning q`azilma
ҳ
oldagi suyaklari me
ҳ
nat
q`urollari, yashagan makonlari, gulhan q`oldi q`lari topilgan.
U` q`ituvchi: Mazkur ma q`olada muallif «
Қ
azilma
ҳ
olda topilgan bosh va tana suyaklari, ajdodlarimiz
ishlatgan me
ҳ
nat q`urollari yordamida
ҳ
ozirgi zamon odam evolyupiyasi
ҳ
a q`ida ilmiy hulosalar chi
q`arish mumkin» deydi. Ma q`ola muallifi esa ilmiy-nazariy biologiya so
ҳ
asida t
ў
plangan boy
paleontologik dalillardan t
ўғ
ri hulosa chi q`armaydi. Shu sababli matbuotda chop etilayotgan ma q`olalarni
ў
q`ib chi q`ib uni t
ўғ
ri yoki shunday ekan-da, deb hulosa chi q`arish yaramaydi. Ularni di q` q`at bilan
ў
q`ib chi q`ib, musho
ҳ
ada etish lozim,
ў
z bilim zahirataringizga asoslanib, muallifning fikriga
q`
ў
shilmaslik
ҳ
am mumkin.
Jurnalist T. Solievning «U`zbekiston adabiyoti va san’at»i gazetasida 1990 yil 20 sentyabrda chop
ettirgan ma q`olasida «... odam maymundan kelib chi q`magan, balki bosh q`a sayyoralardan kelgan»
degan da’vo bilan chi q` q`an. Shuni q`ayd etish kerakki, ming yillar mobaynida tirik organizm-dar
tabiiy tanlanish jarayonida
ў
zi yashayotgan mu
ҳ
itga moslashadi. Odam
ҳ
am bu q`onuniyatdan mustasno
emas. Bosh q`a sayyoralardagi mu
ҳ
it sharoiti Erdagi bilan bir hil emas. Shuningdek,
ў
zga
sayyoraliklarning Erdagi mu
ҳ
itga, sharoitga moslashib yashayotganligi
ҳ
a q`ida ashyoviy dalil y
ў
q`.
Shunga k
ў
ra mazkur ma q`ola muallifining da’vosini asosli deb b
ў
lmaydi, deya darsga yakun yasadi. Erkin
fikrlash darsida
ў
q`ituvchi faol ishtirok etgan
ў
q`uvchilarni ra
ғ
batlantiradi, yana yangi ma’lumotlar
t
ў
plashga undaydi.
Erkin fikrlash darslaridan s
ў
ng,
ў
q`uvchilar faol ravishda va q`tli matbuotda chop etilayotgan ma
q`olalarni di q` q`at bilan
ў
q`ib,
ў
z dunyo q`arashini, bilimini kengayti-rishga
ҳ
arakat q`iladi.
Shuningdek, ilmiy, ilmiy-ommabop ma q`olalarda k
ў
tarib chi q`ilayotgan muammolarni tushunish,
idrok etish uchun biologiyadan olgan bilim, q`
ў
nikma va malakalar asos ekanligini
ҳ
is q`ilgan
ҳ
olda
fanga va ta
ҳ
sil olishga b
ў
lgan q`izi q`ishi ortdi.
Tad q`i q`otlar natijasiga q`arab, erkin fikrlash darslarining q`uyidagicha afzalliklarini q`ayd etish
mumkin:
1.
U` q`uvchilar avval
ў
zlashtirgan bilim, k
ў
nikma va malakalarini kutilmagan yangi vaziyatlarda
q`
ў
llanish or q`ali yangi bilim, k
ў
nikma va malakalarni egallaydilar.
2.
U` q`uvchilarning nut q` madaniyati,
ў
z fikrini l
ў
nda va manti q`an bayon etish, ularni
dalillash k
ў
nikmalari rivojlantiriladi.
3.
U` q`uvchilarning bilimidagi mav
ҳ
um tushunchalar ani q`lanadi, ularga bar
ҳ
am beriladi, bilim
olishga b
ў
lgan intilishlari rivojlantiriladi.
4.
U` q`uvchilarni ilmiy, ilmiy-ommabop adabiyotlar bilan tanishtirish or q`ali, ularning bilim olishga
va fanga b
ў
lgan q`izi q`ishlari orttiriladi.
5.
U`z
ў
rto
ғ
ining fikrini sabot va chidam bilan tinglash, bilimini nazorat q`ilish va uni ba
ҳ
olash
k
ў
nikmalari
ҳ
osil q`ilinadi,
ў
q`uvchilar
ў
rtasida
ў
zaro
ҳ
amkorlik va yordam vujudga keladi.
Muammoli - kidiruv uslublari muammoli ta’lim jarayonida k
ў
llaniladi. Bu uslublardan
foydalayaishda
ў
q`ituvchi (pedagog) avvalo muammoli vaziyat yaratadi, savollar
q`
ў
yadi, masalalarni, eksperemental topshiri q`larni taklif q`iladi, muammoli vaziyatni
echishga q`aratilgan mu
ҳ
okamani uyushtiradi, hulosalarining t
ўғ
riligini tasdi q`laydi.
U`kuvchi (ta — laba}lar oldingi bilim va tajribalariga asoslanib muammoli vaziyatni hal
q`ilish y
ў
ldari t
ў
grisidagi takliflarini aytadi, oldin olgan bilimlarini umumlashtiradi,
hodisalarning sabablarini ani q`laydi, ularning kelib chikishini tushuntiradi, muammoli
vaziyatni echishning eng okilona variantini tanlaydi. Bu uslub
ў
q`uvchi (talaba}larning
bilimga q`izi q`ishini oshiribgina kolmay, ularda fikrlash q`obiliyatini ham rivojlantiradi,
Ta’limning muammoli— q`idiruv uslublari amalda bilimni s
ў
z orkali ifodalash,
k
ў
rgazmali va amaliyot uslublari yordamida amalga oshiriladi. Shu bilan birgalikda
ў
q`uv
materialini muammoli bayon q`ilish uslubini q`
ў
llash, amaliy muammoli — q`ydiruv
ishlarini bajarish, hatto tad q`i q`ot tipidagi amallarni olib borish t
ўғ
risida s
ў
z yuritish
mumkin.
U` q`uv materialini muammoli uslub yordamida
ў
tish muammoli tuzilgan ma’ruza uslubi
orkali bilim bayoni davomida mulo
ҳ
aza yuritish, isbotalash, umumlashtirish, faktlarni ta
ҳ
lil
q`ilish,
ў
q`uvchi (talaba) fikrini
ў
z ortidan zrgashtirish, uni faolro q` q`ilish kabi
usullardan foydalanshini: k
ў
zda tutadi.
Muammoli ta’lim uslublaridan biri evristik va muammoli q`idiruv su
ҳ
bati
ҳ
isoblanadi.
Bunda
ў
kituvchi
ў
q`uvchi (talaba)lar oldiga q`ator izchil va
ў
zaro uzviy bo
ғ
li q` b
ў
lgan
savollar majmuini q`
ў
yadi, U` q`uvchi (talaba)lar ularga javob berganda q`andaydir
shakllarni aytadilar. Aytganlari t
ў
rri ekanligini musta q`il isbotlashga
ҳ
arakat q`iladilar.
Shu bilan birga yangi bilimlarni
ў
zlashtirishda musta q`il ravishda oldinga siljishni amalga
oshiradilar. Agar evristik su
ҳ
batda bunday tahminlar yangi mavzuning fa q`atgina biror
q`ismiga alo q`ador b
ў
lsa, muammoli — kidiruv su
ҳ
batda
ў
q`uvchi (talaba)lar muammoli
vaziyatning butun bir tizimini echadilar, Shuning uchun ham bu suhbatlarning far q`i shartli
va fa q`atgina muammoli vaziyatda q`
ў
llanish tadbirlariga taallu q`lidir,
Ta’limning muammoli — q`idiruv uslublarida k
ў
rgazmali q`
ў
llanmalar esda sa q`lashni
faollashtirish ma q`sadida emas, balki darsda muammoli vaziyatni yaratadigan
eksperimental masalalarni q`
ў
yish uchun gaplatiladi. Bundan tash q`ari, key — ingi paytda
rasmlar va chizmalar tizimi k
ў
rinishida muayyan
ў
q`uv vaziyatlari tasvirlarining
k
ў
rgazmali q`
ў
llanmalari k
ў
p tayyorlanmo q`da, Bu usudda
ў
q`uvchilarning musta q`il
fikrla — shining ustuvor sabablarini ani q`lash oson k
ў
chadi.
Muammoli — q`idiruv uslublari k
ў
pro q` ijodiy bilim faoliyati k
ў
nikmalarini rivojlantirish
ma q`sadida q`
ў
llaniladi. Ular
ў
q`uvchi (talaba}larning bilimni chu q`ur anglashiga, musta
q`il egallashiga yordam beradi. Bu uslublar, ayni q`sa, q`uyidagi
ҳ
ollarda samarali k
ў
llaniladi:
ў
q`uv jarayonida tushuncha, q`onun va nazariya kabilarni shakllantirish k
ў
zda tutilganda,
faktik ahborotni ma’lum q`ilish, me
ҳ
nat faoliyatining laboratoriya — eksperimental
ў
q`uv va k
ў
nikmalarini
ҳ
osil q`ilishda,
ў
q`uv materialining mazmuni printsipial ji
ҳ
atdan
yangi b
ў
lmasdan, ilgari
ў
rganilganining manti q`iy davomi b
ў
lsa, uning asosida
ў
q`uvchilar yangi bilimni q`idirish uchun musta q`il q`adam tashlasa, mazmun hodisadagi
sabab — o q`ibat va bosh q`alarga olib kelsa.
Қ
idiruv uslublari
ў
q`ituvchi (pedagog)lar
ў
q`uvchi (talaba)larni muammoli vaziyatni echish faoliyatiga tayyorlagan
ҳ
ollarida
q`
ў
llaniladi. Shu nu q`tai nazardan bu uslub
ў
zini tad q`i q`ot ishiga ba
ғ
ishlagan yoshlarga
bilim berishda as q`otadi.
|
