UZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIM VAZIRLIGI
AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT
PEDAGOGIKA INSTITUTI
Kimyo-ekologiya kafedrasi
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR
fani buyicha 3- kurs talabalari uchun ma’ruza matnlari
Tuzuvchi: J. Saparbaev
Nukus-2010
1-ma’ruza Kadrlar tayyorlash milliy modeli. Pedagogik texnologiyalar va uning XX asrda
rivojlanishi
Reja
1.Pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi Uzbekiston Respublikasida kadrlar tayyorlash
tizimini tubdan kayta kurish moxiyati va muammolari.
2. “Texnologiya” tushunchasining kelib chikishi “Pedagogik texnologiyalar” tushunchasining
kelib chikishi.
3. Pedagogik davr va texnologiya taraqqiyoti tarixi. Pedagogik texnologiyaning zamonaviy
tarakkiyoti.
Tayanch iboralar: Pedagogik texnologiyalarning rivojlanishi uUzbekiston Respublikasida kadrlar tayyorlash tizimini
tubdan kayta kurish moxiyati va muammolari.Kadlar tayyorlash milliy modeli”ning asosiy tarkibiy kismlari: shaxs,
davlat va jamiyat, uzliksiz ta’lim, fan, ishlab chikarish. “Texnologiya” tushunchasining kelib chekishi “Pedagogik
texnologiyalar” tushunchasining kelib chikishi. Peagogik texnologiyalar va uning XX asrda rivojlanishi. Pedagogik
davr va texnologiya taraššiyoti tarixi. Pedagogik texnologiyaning zamonaviy tarakkiyoti.
Mustakil Uzbekiston Respublikasida shakllanayotgan milliy istiklol goyasi
Respublika Konstitu
tsiyasida e’tirof etilgan insonparvar, demokratik, xukukiy davlat va jamiyatni barpo etish,
shuningdek, ijtimoiy —iktisodiy xamda madaniy rivojlanishning yukori boskichlariga kutarish,
jaxon xamjamiyati safidan munosib urin egallashga yunaltirilgan ezgu maksadlarni amalga
oshirishga xizmat kiladi.
Ushbu maksaddarning ijobiy natijaga ega bulishi, eng avvalo, yosh avlodga ilmiy bilimlar
asoslarini puxta urgatish, ularda keng dunyokarash xamda tafakkur kulamini xosil kilish,
ma’naviy —axlokiy sifatlarni shakllantirish borasidagi ta’limiy — tarbiyaviy ishlarni
samaralya tashkil etishga boglikdir. Zero, yurtning porlok istikbolini yaratish, uning nomini
jaxonga keng yoyish, ulug ajdodlar tomonidan yaratilgan milliy — madaniy merosni jamiyatga
namoyish etish, ularni boyitish, mustakil Respublikamizning rivojlangan mamlakatlar
katoridan joy egallashini ta’minlash yosh avlodni komil inson xamda malakali mutaxassis kilib
tarbiyalashga boglikdir.
Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasi (1997 yil 29 avgust) da kabul kilingan
xamda bugungi kunda goyalari amaliyotga keng kulamda muvaffakiyatli tadbik etilayotgan
Uzbekiston Respublikasining «Ta’lim turrisida»gi Konuni va «Kadrlar tayyorlash Milliy
dasturi» mazmunida barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga etkazish
jarayonining moxiyati tulakonli ochib berilgandir. Malakali kadrlar tayyorlash jarayonining xar
bir boskichi uzida ta’lim jarayonini samarali
tashkil etish, uni yukori boskichlarga kutarish, shu bilan birga jaxon ta’limi darajasiga
etkazish borasida muayyan vazifalarni amalga oshirishi lozim. Chunonchi, mazkur jarayonning
birinchi boskichi (1997 — 2001 yillar)da «... ukuv —uslubiy majmualarning xamda ta’lim
jarayonini didaktik va axborot ta’minotining yangi avlodini ishlab chikish va joriy etish»,
ikkinchi boskich (2001 —2005 yillar)da «... ta’lim muassasa — larining moddiy — texnika va
axborot bazasini mustaxkamlashni davom ettirish, ukuv — tarbiya jarayonini yukori sifatli
ukuv adabiyotlari va ilgor pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlash» xamda uchinchi
boskichi (2005 va undan keyingi yillar)da «... ta’lim muassasalarining resurs, kadrlar va axborot
bazalarini yanada mustaxkamlash, ukuv — tarbiya jarayonini yangi ukuv — uslubiy
majmualar, ilror pedagogik texnologiyalar bilan tulik ta’minlash» kabi dolzarb vazifalar ijobiy xal
ETILMORI
lozim.
Mazkur vazifalarning muvaffakiyatli xal etilishida yana bir omilning mavjudligi,
ya’ni, uzluksiz ta’lim tizimi xodimlari, pedagog — ukituv— chilarning zamonaviy ta’lim
texnologiyalarining moxiyatidan xabardorliklari xamda ularni ta’lim jarayonida samarali
kullay olishlari, shuningdek, ta’lim jarayonini tashkil etishga nisbatan ijodiy yondoshuvning
karor topishi muxim axamiyat kasb etadi.
Ukituvchi — pedagoglarning
xususiy
fanlar asoslarini ukitishga yunaltirilgan
mashgulotlar jarayonini noan’anaviy shakllarda tashkil etish, ta’lim jarayonini
mukammal andoza asosida loyi^alashga erishish, mazkur loyixalardan okilona foydalana
olish kunikmalariga ega bulishi ta’lim oluvchilar tomonidan nazariy bilimlarni puxta, chukur
uzlashtirilishi, ularda amali y kunikma va malakalarning x.osil bulishining kafolati
bula oladi.
Mazkur kursni urganishda pedagogik texnologiya nazariyasining mox.iyati, uning
shakllanishi xamda tarakkiyoti tarixi, afzalliklari, ta’lim jarayonining
istikbolini ta’minlashdagi muxim urni va roli, shuningdek, yangi pedagogik texnologiyalarni
ta’lim (xususiy ukuv fanlarini ukitish) jarayoniga tadbik etish shartlari xususida suz yuritiladi.
Pedagogik texnologiya (PT) -shunday bilimlar soxasiki, ular yordamida XXI asrda
davlatimizda ta’lim soxasida tub burilishlar yuz beradi, ukituvchi faoliyati yangilanadi, talaba-
yoshlarda xurfikrlilik, bilimga chankoklik, Vatanga mexr-muxabbat, insonparvarlik tuygulari
tizimli ravishda shakllanadi. Ma’lumotlilik asosida yotuvchi bosh goya xam tabiat va inson
uzviyligini anglab etadigan, avtoretar va soxta tafakkurlash usulidan voz kechgan sabr bardosh-
li, kanoatli, uzgalar fikrini xurmatlaydigan, milliy madaniy va umuminsoniy kadriyatlar kabi
shaxs sifatlarini shakllantirishni kuzda tutgan insonparvarlik xisoblanadi. Bu masalaning echimi
kaysi darajada ta’limni texnologiyalashtirish bilan bog- lik? Texnologiya tushunchasi texnikaviy
tarakkiyot bilan boglik xolda fanga 1972 yilda kirib keldi va yunoncha ikki suzdan-texnos
(technt)- san’at, xunar va logos (logos) - fan, ta’limot suzlaridan tashkil topib xunar fani
ma’nosini anglatadi. Birok bu ifoda zamonaviy texnologik jarayonini tulik tavsiflab bera
olmaydi. Texnologik jarayon xar doim zaruriy vositalar va sharoitlardan foydalangan xolda
amallarni muayyan ketma-ketlikda bajarishni kuzda tutadi. Yanada anikrok aytadigan bulsak,
texnologik jarayon bu mexnat kurollari bilan mexnat ob’ektlariga boskichma boskich ta’sir etish
natijasida maxsulot yaratish borasidagi ishchining faoliyatidir. Ya’ni: PT- bu ukituvchi
(tarbiyachi) ning ukitish (tarbiya) vositalari yordamida ukuvchi (talaba) larga muayyan sharoitda
ta’sir kursatish va bu faoliyat maxsuli sifatida ulardan oldin belgilangan shaxs sifatlarini intensiv
shakllantirish jarayonidir.
Xozirgi kundagi pedagogik nashirlarda (texnologiya) atamasini xilma xil talkin etilishi
xolatini kuzatishimiz mumkin: ukitish texnologiyasi, ukuv jarayoni texnologiyasi, ma’lumot
texnologiyasi, tarbiy texnologiyasi va x.k
Jaxon pedagogik tafakkurida ta’lim — tarbiyaga bunday endashuv yangi emas. XUSh
asrdaek "Buyuk didaktika"ning muallifi Yan -Amos Komenskiy ta’lim jarayonini "unda ^ar
bir usul va narsalar vakt ji^atidan shunday joylasht^rilishi kerak ediki", "butun pedagogik
jaraen yaxshi sozlangan soat kabi bexato yurishi kerak" bulgan shaklga solmokchi
b^lgandi. Buyuk pedagog Komenskiy etmagan orzularga XXI asr pedagog — lari etib, bu
ijtimoiy ^odisa pedagogik texnologiya nomini olib, butun dunyo ukituvchi va pedagoglariga
daschurilamal bulib xizmat kilmokda.
Pedagogik nazariyalar yigindisi
xisoblangan pedagogikada katta xajmda nazariy va amaliy
bilimlar tuplangan bulishiga karamay, XX asr ikkinchi yarmigacha mashxur pedagoglarning
birontasi kayta tiklanadigan, ya’ni izdoshlari tomonidan ular utgan yukori samarali darslarni
uzlariga uxshatib utish imkonini beradigan pedagogik jaraen andozasini ishlab
chikishmagan. Buning boisi, mashxur pedagoglar uslubi tarkibida uzlarining shaxsiy sifatlari
etakchi urinni egallaganligidadir. Ma’lumki, jamiyat tarkibida mashxurlikka da’vogar bukj
shaxslar juda xam oz. Bizga esa, ular xar bir maktabda, xar bir litsey va kollejda, xar bir
oliy ukuv yurtida, xar bir sinf va dars xonalarida kerak. Bunga etishishning birdan — bir yuli
— mashxur pedagoglarning darsini pedagogik texnologiya shakliga solib, loyixasini tuzish
va kupaytirshdir.
Texnologik endashuv ishlab chikarishdan olingan bulib, unda minglab texnologik jaraenlar
loyixalashtirilgan. Ular ishlab chikarishda kerakli natijalarga erishing garovi xisoblanadi. Bu
texnologiyalarni kullash vaktida xudud va ularning ijrochisi uzgarsa xam, kerakli maxsulot
chikaveradi. Ta’lim — tariya jarayonida xam shunga erishish uchun pedagogik texnologiya
ishlab chikildi.
Bu ish birinchi bor AKSh olimlari B.Blum, D.Kratvol
ь
, N.Granlund, Dj. Kerrolla, Dj.
Blok, L.Anderson va boshkallr xarakati natijasida amalga oshdi.
Ҳ
ozirda q’ullanilayotgan pedagogik texnologiyalar uz mo
ҳ
iyatiga kura pedagogika fani va
amaliyoti yutuklarining sintezini, ilgarigi tajribaning an’anaviy elementlari bilan jamiyat
taraq’q’iyoti, jamiyatni insonparvarlashtirish va demokratlashtirish natijalari yi
ғ
indisini
ifodalaydi. Uning manbalari va tarkibiy elementlari q’uyidagilar:
—
ijtimoiy uzgarishlar va yangi pedagogik tafakkur;
—
pedagogika, psixologiya, ijtimoiy fanlar;
—
il
ғ
or pedagogik tajriba;
—
vatanimiz va xorijiy mamlakatlarning ta’lim-tarbiya so
ҳ
asidagi ilgarigi
ҳ
amda zamonaviy
tajribalari;
—
turli xalq’larning tarixiy rivojlanishi davomida shakllangan va ular tomonidan amal
q’ilib kelinayotgan xalq’ pedagogikasi (etnopedagogika) an’analari.
Makgablar faoliyatining
ҳ
ozirgi nazariyasi va amaliyotida uq’uv-tarbiya jarayonini amalga
oshirish va olib borishning kuplab variantlari mavjud.
Ҳ
ar bir muallif
ҳ
amda amaliyotchi pedagogik
jarayonga uzining individual ulushini q’ushadi. Lekin kup texnologiyalar uz maq’sadlari,
mazmuni, q’ullanadigan metodlari va vositalari buyicha etarlicha kup uxshashliklarga ega va ularni
shu umumiy belgilariga kura tasnif q’ilish mumkin.
Pedagogik texnologiyalarni q’uyidagi belgilariga kura tasnif q’ilinadi:
—
q’ullanish darajasiga kura;
—
falsafiy asosi buyicha;
—
asosiy rivojlantiruvchi omili buyicha;
—
uzlashtirish kontseptsiyasi buyicha;
—
shaxsiy belgi-sifatlariga kura yunalganligi buyicha;
—
mazmun xususiyatlari buyicha;
—
boshq’aruv turi buyicha;
—
bolaga yondashuv buyicha;
—
kup q’ullaniladigan metodlari buyicha;
—
ta’lim oluvchilar toifalari buyicha.
Yuq’oridagi tasnif asosida misol sifatida
ҳ
ozirgi an’anaviy maktab ta’limini
q’uyidagicha tasniflash mumkin:
—
q’ullanish darajasiga kura: umumpedagogik;
—
falsafiy asosi buyicha: majburlash pedagogikasi (umumiy majburiy ta’lim);
—
asosiy rivojlantiruvchi omili buyicha: sotsiogen, ya’ni asosiy e’tibor jamiyatning faol
a’zolari bulgan barkamol insonlarni tarbiyalashga q’aratilgan; shu bilan bir vaq’tda biogen
omillarga, ya’ni shaxsning
ҳ
ar tomonlama rivojlanishiga
ҳ
am e’tibor q’aratilgan
ҳ
olda;
—
uzlashtirish kontseptsiyasi buyicha: assotsiativ-reflektor bulib, suggestiya (namuna,
misol, urnak, ibrat kursatish)ga tayangan
ҳ
olda;
—
shaxsiy belgi-sifatlarga kura yunalganligi buyicha: axborotli, ya’ni bilim, malaka,
kunikmalarni shakllantirish va musta
ҳ
kamlashga yunaltirilgan;
—
mazmun xususiyatlari buyicha: dunyoviy, texnokratik, umumta’lim mazmunida bulib,
ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil q’ilish va olib borishda didaktikaga markaziy urin beriladi;
—
boshq’aruv turi buyicha: an’anaviy-mumtoz (klassik) bulib, unga ta’limning texnika
vositalari q’ushilgan;
—
bolaga yondashuv buyicha: avtoritar;
—
kup q’ullaniladigan metodlari buyicha: tushuntirish- i ll yustratsi yal a sh;
—
ta’lim oluvchilar toifalari buyicha: ommaviy.
Shu bilan bir vaq’tda, jamiyatning rivojlanishi aloxdda mamlakatlarda va umuman ja
ҳ
onda
insonparvar falsafiy asosdagi yangi pedagogik texnologiyalarni yaratdi. Bular
ҳ
am yuq’orida
aytilgan belgilarga kura q’uyidagicha tasnif q’ilini-shi mumkin:
ҳ
amkorlik pedagogikasi, uyin
texnologiyalari, muammoli ta’lim, dasturlashtirilgan ta’lim, guruxli texnologiyalar va boshq’alar.
| 