143
Oddiy seskanuvchanlikni bir xo’jayrali hayvonlarda ham ko’rish mumkin.
Ular muhitning ta’siriga harakatlanish bilan javob beradilar. Biologik ta’sirlarga
organizmning o’ziga xos harakatlari bilan javob berish usuliga tropizm yoki
taksis deyiladi. Tropizmning bir qancha turi farq kilinadi. Buni quyidagi
jadvaldan ko’rish mumkin:
Tropizm turlari
Fototropizm
Tapotropizm
Termopropizm
Geleotropizm
Xemotropizm
Barotropizm
Gidrotropizm
Ko’pxo’jayrali hayvonlarda qo’zg’aluvchanlikning yangi shakli –
sezuvchanlik mavjuddir. A. N. Leontyevning gipotezasiga ko’ra sezuvchanlik
genetik jihatdan olganda seskanuvchanlikning o’zidir. U ham muhitning tashqi
ta’sirlariga javob berish asosida vujudga keladi. Faqat sezuvchanlik
seskanuvchanlikka nisbatan yuqoriroq bosqichdir.
K.E.Fabri fikricha, psixik taraqqiyotning ikkinchi bosqichi ko’p xo’jayrali
hayvonlarga xosdir. Ko’p xo’jayrali hayvonlarda aks ettirish bir muncha yuqori
bo’ladi. Bunday hayvonlarga kavakichlilar (gidra, meduza) ni kiritish mumkin.
Ular ham bir xo’jayrali hayvonlar kabi suvda yashaydi. Lekin kavakichlilar
o’zining tuzilishi jihatdan bir xo’jayrali hayvonlardan ancha murakkabdir.
Ularning murakkabligi xo’jayralarning bir-biridan farq qilganligidadir:
tanasining tashqi qismidagi xo’jayralar qoplagich, ichki xo’jayralar esa xazm
qiluvchi bo’ladi.
Evalyusiya zanjirining yuqoriroq pog’onasida turgan ko’p xo’jayrali
hayvonlarda tana tuzulishi ham ancha murakkablashadi, yer sharoitiga mos
o’zgarishlar yuz beradi, turli taassurotlarni aks ettiradigan sezgi organlari
vujudga keladi, aks ettirish ham murakkablashadi.
Tugunli nerv sistemasiga ega bo’lgan hayvonlarda aks ettirish faqat
shartsiz reflekslar orqaligina bo’lmaydi, balki hayot davomida ta’sirlanishning
tug’ma turiga nisbatan ancha yangi, serharakat shakli – shartli reflekslar xosil
bo’ladi.
Tugunsimon nerv sistemasining murakkabroq shakllari atrofni aks ettirish
imkoniyatini oshiradi. Ancha murakkab tugunsimon nerv sistemasiga ega
bo’lganlardan o’rgimchaksimonlar va xashoratlarni olish mumkin. Ularning
organizmi ancha murakkab tuzilishga ega. Hayvonlarning evolyutsiyasi
natijasida ularning reseptorida ajralish (spesializasiya) yuz bera boshlaydi.
Masalan, qisqichbaqaning uzun mo’ylovi – tuyg’u organi, kaltalari hid biluvchi
organlardir.
