2– guruh uchun tarqatma material.
Hayvonlarning instinktiv harakatlari, ko’nikmalar va aqliy (intellektual)
hatti-harakatlari
Asalarida yana ham murakkabroq instinktlarni ko’ramiz. Ma’lumki bir
asalari uyasida tuxum qo’yadigan katta ona ari, bir nechta erkak ari va juda
ko’p ishchi arilar bo’ladi. Eng murakkab qiliqlar ishchi arilarda bo’ladi. Ular
144
yoshi o’zgara borishi bilan oilada turli ishlarni bajaradi: uy tozalaydi,
lichinkalarni ovqatlantiradi, uy quradi, ovqat yig’adi, eshik oldida qorovullik
qiladi.
Yosh hayvonlar instiktiv harakatlarini kuzatganimizda ularning hati-
harakatlari Hech qanday o’rgatishsiz yuz berishini, ya’ni ota-bobolarining
harakatlarini o’z-o’zidan takrorlab ketaverishini ko’ramiz. Lekin yoshlarning
harakatlari kattlarinikiga nisbatan bir muncha yomonroq bo’ladi. Nasldan o’tgan
harakatlar pragrammasini aniq bajarish asosida va tajribaning ortishi tufayli
instinktlar o’sib boradi.
Harakatlarning instinktiv shakli faqat bug’imoyoqlilarda emas, balki
barcha o’mirtqali hayvonlarda (baliq, anfibiya, qush va xashoratlarda) ko’rish
mumkin. Ularda jinsiy, ovqatlanish, himoyalanish instinktlari ko’plab uchraydi.
Shunday qilib hayvonlarning instinktiv harakatlarini 4 guruhga bo’lish
mumkin:
Ovqatlanish instinkti – hayvonlarning o’z va bolasi uchun ovqat qidirib
topish, ovqat g’amlash harakatlari.
Himoyalanish instinkti - hayvonning o’z hayotini va omonligini saqlash
harakatlarida ifodalanib, u ikki ko’rinishda sodir bo’lishi mumkin. Birinchisi,
dushmanga xujum qilish, ikkinchisi, o’zini himoya qilish. Har bir hayvon
o’zini dushmandan saqlash uchun biror organidan (shoxlari, tuyoqlari, tish-
tirnoqlari, tikonlari kabi) yoki zaharli suyuqlikdan foydalanadi. Masalan, afrika
kobrasi o’z zaharini 3, 5 m masofaga ota oladi.
Nasl qoldirish instinkti. Bu ota-onalik instinkti sifatida ko’rinib nasl-avlod
uchun g’amxo’rlik qilish, uni ma’lum vaqtgacha ovqat bilan ta’min etish, hav-
xatardan saqlash, o’z bolalarini parvarish qilish tug’ma mahoratiga ega bo’lib,
o’z naslining kelajagi haqida g’amxo’rlik qiladi.
To’da bo’lib yashash instinkti. Bu instinkt hayvonlarining turli usullar
bilan o’zaro aloqa qilishida, xilma-xil shaklda birgalashib, tudalashib, poda
bo’lib, gala bo’lib yashashlarida zoxir bo’ladi.
Yuqori darajadagi hayvonlarda birinchi o’rinda yangi, bir muncha plastik,
ya’ni sharoitga qarab o’zgara oladigan hatti-harakatlar chiqadi. Ular olamni
ancha keng aks ettirish imkoniyatini beradi. Hayvonlar taraqqiyotining
qanchalik yuqori bosqichida tursa ular turli muvvaqat bog’lanishlarni shunchalik
tez xosil qiladilar.
Olamni aks ettirishning bundan keyingi bosqichi individual hayot
tajribalari asosida hosil qilingan bir muncha murakkab, shu bilan birga, plastik
harakatlar tufayli bo’ladi. Individal plastik harakatlar uchun muhitni, shu
paytdagi sharoitni analiz va sentiz qilish xosdir.
Ayniqsa sut emuzuvchilar sharoitni ancha yaxshi taxlil qila oladilar va
o’zgargan muhitga o’z harakatlarini moslashtira oladilar. Yuqori darajadagi
hayvonlarda instinktiv harakat bilan bir qatorda tez o’zgaruvchan individual
harakatlar – malakalar va faxm bilan aloqador harakatlar ham mavjud bo’ladi.
B.Keller maymunning harakatlarini batafsil kuzatib «Yuqori darajada
tashkil topgan hayvonlar sharoitni analiz qilish asosida faxm bilan aloqador
harakatlar qila oladi» degan xulosaga kelgan. Keyinchalik amerika psixologi
145
Iyerks, avstriya psixologi K.Byuler, gollandiyalik psixolog Boytendayk ham
maymunlar bilan tajribalar o’tkazib yuqoridagi fikrni tasdiqladilar.
Hayvonlardagi faxm bilan aloqador harakatlarni o’rganish masalasi bilan
rus olimlari ham shug’ullangan. Bu ishni dastlab zoopsixolog-darvinist olim
V.A.Vagner boshlab bergan edi. Keyinchalik esa I.P.Pavlov, N.N.Ladigina-
Kots, N.Yu.Voytonis, G.Z.Roginskiy, L.S.Vigotskiy, A.N.Leontyev kabi
olimlar bu ishni davom ettirdilar. Ayniqsa Ladigina-Kotsning shimpanze bolasi
bilan psixikasining rivojlanishi ustida o’tkazgan tadqiqotlari butun jahonga
mashxurdir.
Rus olimlarining kalamushlar, tovuqlar, qarg’a, it va maymunlar ustida
olib borgan tadqiqotlari hayvonlarda psixikaning rivojlanish bosqichlari, ularda
ko’nikmalar hosil bo’lishi va faxm bilan aloqador harakatlar qila olishini
bilishda juda katta ahamiyatga ega bo’ladi.
Odamsimon maymunlar ko’plab faxm bilan aloqador harakatlar qila
olishda boshqa hayvonlar ichida alohida o’rinda turadi. Masalan, odamsimon
maymunlarning bir turi primatlar boshqa sut emizuvchi hayvonlarga qaraganda
faqat ovqat manbalarinigina emas, balki hamma turdagi narsalarni timirskilab,
tekshirib ko’rishga juda ustadir. Bunday qiziqishni I.P.Pavlov «sabotli»,
«beg’araz qiziquvchanlik», «sinchkovlik impulsi» deb atagan edi.
Maymundagi ana shu xususiyat, buning ustiga ularda ko’zning yuksak
darajada taraqqiy qilganligi ularning idrok doiralarini beqiyos ravishda
kengaytiradi, tajriba boyliklarini nihoyada oshirib yuboradi va ko’nikmalarning
tarkib topishida, murakkab harakat shakllarining vujudga kelishida boshqa
hayvonlarga qaraganda unga keng imkoniyatlar yaratadi.
Boshqa hayvonlarga qaraganda maymunlarda tekshirish refleksining
kuchliligi ulardagi qo’l tipidagi oyokning mavjudligidir. Chunki ular «qo’l»
yordamida tevarak-atrofdagi narsalar bilan juda murakkab munosabatlarga
kirishish imkoniyatiga egadir. Shuning uchun ularda boshqa hayvonlarda
bo’lmagan vaqtli bog’lanishlar ko’plab xosil bo’ladi.
Hayvonlar ham o’zaro munosabatda bo’ladilar va bir-birini tushunadilar.
Hatto ganglioz nerv sistemasiga ega bo’lgan hayvonlar ham katta-katta galaga
uyushib hayot kechiradi.
Chumolilarning tili yanada murakkabdir. Olimlarning o’tkazgan
tadqiqotlaridan ma’lum bo’lishicha, chumolilar bir-birini juda yaxshi tushunar
ekan. Bunda ular topgan o’ljasi, xavf-xatar va boshqa ko’p extiyojlari haqida
bir-birini xabardor qiladi.
Xo’sh, ular qanday qilib gaplashadi? Ko’pchilik olimlar chumolilarning
o’zaro aloqa qiladigan asosiy tili – kimyoviy til bo’lsa kerak, deyishadi.
Chumolilar kaysi tomonga yurishini, xavf-xatarni va boshqa signallarni hidli
modda chiqarish bilan ma’lum qiladi. Kimyoviy signallar chumolilarning bir-
biri bilan aloqa qilish yo’llaridan biri xolos. Umuman olganda, bu
xashoratlarning «nutqi va aloqa vositalari xilma-xil».
Ganlioz nerv sistemasiga ega bo’lgan hayvonlarning turli qiyofada
turishlari, tovush signallari, hid tarqatishlari, har xil usulda suykalishlari ularda
til vazifasini o’taydi.
146
Xasharotlarning tudadagi yalpi hatti-harakatlari maqsadga muvofiqligi va
uyg’unligi bilan kuzatuvchini hayratda qoldiradi. Lekin ularning bu harakatlari
negizida axborot oluvchi hayvonlarning bir xildagi reaksiyalari yotadi. Ularning
reaksiyalarida zarracha ham anglash, axborotlarni qayta ishlash hollalarini
mutlaqo uchratmaymiz.
Hayvonlar tili qanchalik murakkab va xilma-xil bo’lmasin, ular bir-birini
qanchalik yaxshi tushunmasin, hayvonlar «tili» da bitta eng muhim narsa
yetishmaydi, u ham bo’lsa hayvonlar tili tajriba almashish va o’z tajribasini
keyingi avlodga meros qilib berish vositasi bo’la olmaydi. Ana shunisi bilan
hayvonlar tili insonlar tilidan tubdan farq qiladi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, psixikaning taraqqiyoti nerv
sistemasining taraqqiyoti bilan chambarchas bog’liq ekan. Odamning nerv
sistemasi esa bosh miya va uning qobiq qismi shakllanganligi bilan belgilanadi
va unda psixikaning eng yuksak ko’rinishi – ongning paydo bo’lganligini
ko’rsatadi.
|
