10
A.Qəhrəmanov, İ.Cəfərova
Bildiyimiz kimi bütün rəqəmsal avadanlıqlar (kompüter, məişət cihazları və s.) ikilik say
sistemi ilə işləyən icraçılardır. Deməli həmin icraçıların konkret iş görməsi üçün hazırlanan
proqramlar (təlimatlar) da ikilik say sistemində işləyirlər. İxtiyari icraçının mikroprosessoru
modelindən asılı olaraq müəyyən sayda idarəedici əmrlərə malikdir. Bütün
icra olunan
proqramlar həmin ikilik koda malik əmrlərdən təşkil olunublar. İlk kompüterlər üçün
proqramlar ikilik kodda yazılırdı. Mən özüm də 1973-cü ildə ilk proqramımı ikilik say
sistemində yazmışam (A.Q.). Əlbəttə ki, bu qaydada proqram yazmaq xüsusi peşəkar
hazırlıq tələb edirdi. Buna görə proqramlaşdırma işini asanlaşdırmaq üçün proqramlaşdırma
dilləri yaradılmağa başladı və bu proses hələ də davam edir.
Proqramlaşdırma dili proqram yazmaq üçün (adətən kompüter üçün) nəzərdə tutulmuş
formal dildir.
Proqramlaşdırma dillərinin evolyusiyasının əsas mərhələləri aşağıdakılardır:
Maşın kodu;
Aşağı səviyyəli proqramlaşdırma dili – Assembler;
Yüksək səviyyəli dillər;
Obyekt-yönümlü dillər.
Aşağı səviyyəli dil (Assembler) prinsipcə maşın kodu şəklində verilmiş əmrlərin Müəyyən
hərflərlə işarə edilməsi yolu ilə yaradılmasıdır, prinsipcə bu elə maşın kodunda yazılmış
əmrlərə yaxındır. Siyahıdan göründüyü kimi, evolyusiyanın daha inkişaf etmiş səviyyəsində
yüksək səviyyəli dillər və obyekt-yönümlü dillər yer tutur. Bu dillərin əsas xüsusiyyəti
onların insan dilinə yaxın formal dil olmasıdır. Belə çıxır ki, yüksək səviyyəli dildə və
obyekt-yönümlü dildə hazırlanmış proqram kodu icraçıda (bizim halda kompüterdə) icra
olunmaq üçün maşın koduna çevrilməlidir. Bu həmin dillərin əskiklikləri hesab edilə bilər.
Əlbəttə ki, bu əlavə vaxt və əlavə xərc deməkdir.
Ancaq üstünlüklər çoxdur. Birinci həmin dillərdə proqram yazmaq çox asandır. Çünki,
formal dil özü insana daha anlaşıqlıdı, deməli vaxt nöqteyi-nəzərincə proqram hazırlanması
müddəti azalır. İkincisi, bu dillərdə yazılan proqram kodu daşınandır. Bu o deməkdir ki,
həmin dillərdə yazılmış proqramlar kiçicik dəyişiklik edilməklə (bəzən də tam olduğu kimi)
müxtəlif tipli kompüterlərdə icra oluna bilər. Aşağı səviyyəli dildə yazılmış proqram yalnız
konkret bir növ kompüterdə icra olunmaq üçün hazırlanır. Digər növ kompüterdə icra
olunmaq üçün yenidən yazılmalıdr.
Bizim öyrənəcəyimiz Python dili də yüksək səviyyəli obyekt-yönümlü proqramlaşdırma
dilləri qrupuna aiddir. Yəqin ki, Siz C++, PHP, Java kimi proqramlaşdırma dilləri ilə də
tanışsınız, ya da onlar haqqında eşitmişiniz.
Sadaladığımız üstünlüklər nəticəsində artıq demək olar ki, bütün proqramlar yüksək
səviyyəli və obyekt-yönümlü dillərdə yazılır. Aşağı səviyyəli dillər çox az sayda xüsusi
proqramları yazmaq üçün istifadə edilir.
Translyator
– hər hansı yüksək səviyyəli proqramlaşdırma dilində hazırlanmış proqramın
ilkin kodunun maşın dilinə çevirən xüsusi proqramdır. Yəni, proqramlaşdırma dilində
