199
Uzoq asrlar davomida insoniyatning eng zehni o‘tkir ilm peshvolari intellektning aynan
nima ekanligi haqida muttasil ilmiy-falsafiy munozaralar yuritib kelishgan. Lekin bundayin
ilmiy bahslar qanchalik darajada keskin yoki murakkab bo‘lmasin, ularda o‘ziga xos mutlaq
yakdillik bor edi: intellekt - insongagina xos bo‘lgan oliy tushuncha o‘laroq qaralardi.
Basharti, biror adabiy yoki fantastik asarda insondan o‘zga mavjudod yoki narsaning ong
va tafakkur sohibi bo‘lishi, qisqacha aytganda - intellektga egaligi haqida gap borsa hamki,
bu o‘z nomi bilan badiiy to‘qima yoki, fantastik uydirmadan nariga o‘tmagan.
Neyron tarmoqlar va sun’iy aqlni o‘rganish doirasida juda ham ko‘plab, olimlar,
tadqiqotchilar hamda muhandislar keng ko‘lamli ishlar olib borganlar.
Jumladan,
neyrotarmoqlarni o‘rganishdagi birinchi qadam 1943-yilda neyrofiziolog Uorren Makkalok
va matematik Uolter Pittsning sun’iy neyronlar, shuningdek, elektr zanjirlari yordamida
neyron tarmoq modelini amalga oshirish haqidagi maqolasini chop etganida qo‘yildi. 1949-
yilda D.Xebb miyadagi neyronlarning bog‘lanish hususiyatlari va ularning o‘zaro taʼsiri
to‘g‘risida fikrlarini bildirdi, shuningdek, neyron tarmoqni o‘rgatish qoidalarini ham taklif
qildi. 1957-yilda F.Rozenblatt perseptronlarni tashkil etish va ishlash tamoyillarini ishlab
chiqdi, shuningdek, dunyodagi birinchi neyrokompyuterni texnik amalga oshirish
variantini taklif qildi. 1958-yil Jon Fon Neyman neyronlarning oddiy funksiyalarini taqlid
qiluvchi vakuumli naycha tizimini yaratdi. 1959-yilda Bernard Widrow va Marcian Hoff
ADALINE (Multiple Adaptive Linear Elements) va MADALINE (Multiple
Adaptive Linear
Elements) modellarini ishlab chiqdilar.
MADALINE telefon liniyalaridagi shovqinlarni bartaraf qilish uchun moslashtiruvchi filtr
sifatida ishlatilgan. Ushbu neyron tarmoq hozirgacha qo‘llaniladi. Xuddi shu yili nevrolog
Frenk Rozenblatt perseptron modeli ustida ish boshladi. Rosenblatt tomonidan qurilgan bir
qatlamli perseptron hozirda klassik neyron tarmoq modeli hisoblanadi. Rosenblatt kirish
signallarini ikkita sinfga ajratish uchun o‘z perseptronidan foydalangan [2,3].
Biroq, XX-asrning dastlabki choragidan boshlab vaziyat butunlay o‘zgardi. Aniqrog‘i,
insoniyat o‘z xizmati uchun elektron hisoblash mashinalari - kompyuterlarni joriy qila
boshlar ekan, intellekt masalasidagi bahslar ham yangi o‘zanga burildi. Insoniyat o‘z qo‘li
bilan yaratilgan intellektual mashinalar - kompyuterlar, robotlar va boshqa shunga
o‘xshash mexanik-elektronik tizimlar tomonidan muayyan intellektual
salohiyat taqozo
etuvchi masalalarni mustaqil hal etishi, o‘zi qaror qabul qilishi va vaziyatga qarab o‘z hatti-
harakatlarini muvofiqlashtira olishi mumkinligi kabi intellektual "hislatlari" bilan yuzma-
yuz keldi. o‘shanda ilk bora intellektning yasama shakli, ya'ni - sun'iy intellekt haqidagi
bahslar o‘rtaga chiqqan edi [4].
Sun'iy intellekt o‘rganish, mantiqiy fikr yuritish, muammolarni hal qilish va qaror qabul
qilish kabi odatda inson aql-zakovati talab qilinadigan vazifalarni bajara oladigan
kompyuter dasturlari va mashinalarini ishlab chiqishni nazarda tutadi. Bu shiddat bilan
rivojlanayotgan texnologiya sohasi bo‘lib, u tibbiyotdan tortib transportgacha, o‘yin-kulgi
va boshqa sohalarda zamonaviy jamiyatning ko‘plab jabhalarini inqilob qilish imkoniyatiga
ega.
Sun'iy intellektni yaratish uchun inson modellaridagi asosiy
ilhomni tanqid qilish
mumkin bo‘lmasa ham, farqlar o‘chirilganda va metafora va analogiyalarning tom ma'noda
o‘ylanganda ehtiyot bo‘lish har doim juda muhimdir. Natijada, robototexnikani tartibga
solish yoki tartibga solish bo‘yicha har qanday urinishlarni ko‘rib chiqishda haqiqiy
avtonomiya yoki agentlik haqiqatini avtonomiya yoki agentlik hissi bilan adashtirmaslik
juda muhimdir. Afsuski, artefaktlarning ko‘zga ko‘ringan agentligining yangi texnologiya
tufayli paydo bo‘lgan hissiyotlar bilan aralashishi avtonomiyaning naturalizatsiyasiga olib
keladi, go‘yo sun'iy intellektga ega har bir robot, xuddi odamlar kabi, o‘ziga xos va avtonom
qaror qabul qilishga majbur [5].
Ko‘rib turganingizdek, SI ning hayotimizdagi o‘rni
kundan-kunga chuqurlashib
bormoqda. Ular insoniyatning yutug‘imi yoki mag‘lubiyati, degan savol ustidagi bahslar hali
200
uzoq davom etadi. Eng muhimi, fantastik yozuvchi Ishoq Azimov ta’biri bilan aytganda,
robotlarni yaratishda odamlarga zarar yetkazmaslik shior qilib olinishi kerak.
Sun’iy intellekt — informatikaning alohida sohasi bo‘lib, odatda inson ongi bilan bog‘liq
imkoniyatlar: tilni tushunish, o‘rgatish, muhokama qilish, masalani yechish, tarjima va shu
kabi imkoniyatlarga ega kompyuter tizimlarini yaratish bilan shug‘ullanadi.Sun’iy intellekt
(SI) kompyuterlarga o‘zlarining tajribalarini o‘rganish, berilgan parametrlarga moslashish
va ilgari faqat odamlar uchun mumkin bo‘lgan vazifalarni bajarish imkonini beradi. SIni
amalga oshirishning ko‘p holatlarida – kompyuter shaxmatchilaridan tortib uchuvchisiz
transport vositalarigacha – chuqur o‘rganish va tabiiy tillarni qayta ishlash imkoniyati juda
muhimdir. Ushbu texnologiyalar tufayli kompyuterlarga katta miqdordagi ma’lumotlarni
qayta ishlash va ulardagi naqshlarni aniqlash orqali muayyan vazifalarni bajarishga
"o‘rgatish" mumkin. “Sun’iy intellekt – bu aqlli kompyuter tizimlarini, ya’ni biz an’anaviy
ravishda inson ongi bilan bog‘laydigan imkoniyatlarga ega bo‘lgan tizimlarni ishlab chiqish
bilan shug‘ullanadigan informatika sohasi hamda tilni tushunish, o‘rganish,
fikr yuritish,
muammolarni hal qilish va boshqa muammolarni hal qila olishdir”.
Keyinchalik, bir qator algoritmlar va dasturiy ta’minot tizimlari sun’iy intellekt deb atala
boshlandi, ularning ajralib turadigan xususiyati shundaki, ular ba’zi muammolarni hal
qilish haqida o‘ylayotgan odam kabi hal qila oladi. SI ning asosiy xususiyatlari tilni
tushunish, o‘rganish, fikrlash va eng muhimi, harakat qilish qobiliyatidir. SI – bu sifatli va
tez rivojlanayotgan tegishli texnologiyalar va jarayonlar majmuasi, masalan: tabiiy tildagi
matnni qayta ishlash mashinani o‘rganish ekspert tizimlari virtual agentlar (chatbotlar va
virtual yordamchilar) 2021 yilga kelib tadqiqotchilar SI turlarining quyidagi tasnifidan
foydalanganlar: Sun’iy Super Intellikt (SSI) gipotetik sun’iy intellekt bo‘lib, u nafaqat
insonning maksimal qobiliyatlarini takrorlay oladi, balki undan ham oshib ketadi. SSIga
ishonuvchilar, u insonni o‘z irodasiga bo‘ysundirish uchun uning fikrlari va his-tuyg‘ulariga
kirib borish qudratiga ega bo‘lishiga ishonishadi. Mana masalan:
futuristik dahshatli
hikoyalar yoki sun’iy intellektning haqiqiy kelajagi Shuningdek, gipotetik jihatdan kuchli
yoki umumiy SI (Sun’iy umumiy intellekt, SUI) oqilonalik nuqtai nazaridan SSI dan bir
pog‘ona pastroq bo‘lib, ushbu turdagi SI tarafdorlari o‘z e’tiqodlarida hech bo‘lmaganda
ishlashga qodir bo‘lgan mashinalarni yaratish imkoniyati bilan cheklangan. Sun’iy
intellektning eskirgan umumiy ta’riflari: SI – aqlli xatti-harakatlarga ega bo‘lgan
mashinalarni ishlab chiqadi. (J. Makkarti). SI – bu raqamli kompyuterlarning yuqori aqlli
odamlar bilan bog‘liq muammolarni hal qilish qobiliyati.
(Britannica) SI – biz an’anaviy ravishda inson ongi bilan bog‘laydigan qobiliyatlarga ega
aqlli kompyuter tizimlarini ishlab chiqadi: tilni tushunish, o‘rganish, fikr yuritish,
muammolarni hal qilish va hk. (Feygenbaum) SI – bu odamlar hozirda yaxshiroq bo‘lgan
narsani qilish uchun kompyuterlarni qanday o‘rgatish haqidagi fan (Elaine Rich) Axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi, “virtual sohani jadal rivojlantirish”
uchun yangi muammolarni keltirib chiqardi. Sun’iy intellekt
zamonaviylikning muhim
tarkibiy qismlaridan biridir SI ning funksionalligi va bajarish tezligi tufayli yangi tizimlarni
yaratish natijasida paydo bo‘lgan raqamli iqtisodiyot paradigmalarini, ma’lumotlarni qayta
ishlash va tahlil qilish tezlashmoqda . SI katta hajmdagi ma’lumotlarni tezkor, takroriy
ishlov berish imkoniyatlari va aqlli algoritmlar bilan birlashtirib ishlaydi, bu dasturlarga
ma’lumotlardagi naqsh va xususiyatlardan avtomatik ravishda o‘rganish imkonini beradi.
SI ko‘plab nazariyalar, metodologiyalar va texnologiyalarga ega bo‘lgan murakkab fandir.
