274
Ўқув мақсадлари учун дастурий воситалардан фойдаланиш қуйидагиларга
қаратилган:
- уни ўрганиш ва (ёки) ҳал қилишни талаб қиладиган маълум бир ўқув
муаммосини ҳал қилиш учун-муаммога йўналтирилган ДТ (дастурий таъминот);
- объект муҳити билан баъзи тадбирларни амалга ошириш (масалан, матнларни
тайёрлаш тизими, ахборот қидириш тизими, маълумотлар базаси билан) - объектга
йўналтирилган ДТ (дастурий таъминот);
- муайян объектив муҳитда фаолиятни амалга ошириш (идеал ҳолда - ўқув
технологиясининг ўрнатилган елементлари билан) - мавзуга йўналтирилган ДТ
(дастурий таъминот).
Ўқув мақсадлари учун дастурий воситалардан фойдаланиш қуйидаги
имкониятларни яратади:
- дарснинг бир қисмини ёки бутунлай дарсни, бир нечта дарсларни мазмунини
очиб
берадиган дастурлар сифатида;
- ўқув предмети мавзусини, бўлимни ёки курсни Компьютер ёрдамида қўллаб-
қувватлайдиган тақдимотлар тўплами сифатида, ўқув курсининг амалий
машғулотларини виртуал лабораториялар кўринишида ифодалайдиган воситалар
сифатида.
Ўқув жараёнини такомиллаштиришда ДТ нинг имкониятлари алоҳида эътиборга
лойиқдир, уларнинг амалга оширилиши педагогика тарихида мисли кўрилмаган
ўқув жараёнини самарадорлигини ошириш учун зарур шарт-шароитларни ва
талабага шахсга йўналтирилган билим олиш усулларини яратади. Ушбу
имкониятлар қуйдагилардан иборат:
- фойдаланувчи ва ДТ билан интерфейс алоқа;
- жараёнлар ёки қонуниятлари, ҳақиқий ва "виртуал" ҳодисалар тўғрисида ўқув
маълумотларини Компьютер имитatsiон моделлар ёрдамида визуализatsiя қилиш;
- етарлича катта ҳажмдаги маълумотларни архивлаш, узатиш имконияти,
таҳрирлаш ва булутли технологиялардан фойдаланиш
имконияти;
- ҳисоблаш жараёнларини автоматлаштириш, ёки экспериментни такрорлаш
имконияти билан натижаларини қайта ишлаш;
- ахборот-услубий таъминот жараёнларини автоматлаштириш, ўқув фаолиятини
ташкилий бошқариш ва ўзлаштириш натижаларини назорат қилиш.
Ўқув мақсадлари учун ДТ (дастурий таъминот)-нинг юқоридаги имкониятларини
амалга ошириш сизга қуйидаги тадбирларни ташкил қилиш имконини беради:
- ўрганилаётган объектлар, ҳодисалар, жараёнлар, жумладан содир бўлаётган
нарсалар тўғрисида маълумотларни рўйхатдан ўтказиш, тўплаш, сақлаш, қайта
ишлаш ва турли шаклларда тақдим этилган етарлича катта ҳажмдаги
маълумотларни узатиш;
- интерфаол дастурий таъминот (дастурий таъминот ва аппарат) тизими билан
ўзаро алоқаси, диалогдан фарқли ўлароқ, матнли буйруқлар ва жавоблар
алмашинувини, янада ривожланган диалог воситаларини амалга оширишни ўз
ичига олади. Масалан, чекланган белгилар тўпламига эга бўлган шаклда "калит"
сўзидан фойдаланган ҳолда ҳар қандай шаклда саволлар бериш имконияти.
Шунинг билан бир қаторда, ўқув материалининг мазмуни очиб бериш учун турли
кўринишдаги тест вариантларни танлаш имконияти;
- реал объектларни бошқариш (масалан, биология, физика, кимё,
математика,
информатика фанларидан ва саноат қурилмалари ёки механизмларини тақлид
қилувчи имитaцион моделлар);
- экранда турли хил объектлар, ҳодисалар, жараёнлар, шу жумладан содир
бўлаётган моделларнинг кўринишини бошқариш [3];
275
Юқоридаги фаолият турлари талаба, ўқитувчи ва ўқув мақсадлари учун
дастурий воситалар ўртасидаги ахборот ўзаро таъсирига асосланганлиги ва шу
билан бирга ўқув мақсадларига еришишга йўналтирилганлиги сабабли, уни
ахборот-таълим фаолияти деб аташ мумкин. Юқоридагиларни ҳисобга олган ҳолда,
ўқув мақсадлари учун ДТ дан фойдаланишнинг қуйдаги педагогик мақсадларини
келтириш мумкин:
- фикрлашни ривожлантириш (масалан, визуал-самарали, визуал-мажозий,
интуитив, ижодий, назарий фикрлаш турлари);
- дизайн нуқтаи назаридан билим олиш (масалан, Компьютер графикаси,
мултимедиа технологияларидан фойдаланиш орқали);
- коммуникатив қобилиятларни
ривожлантириш;
- қийин вазиятда мақбул қарор қабул қилиш ёки ечим вариантларини таклиф
қилиш кўникмаларини шакллантириш (масалан, қарор қабул қилиш фаолиятини
оптималлаштиришга қаратилган Компьютер ўйинларидан ва имитatsiон
моделларидан фойдаланиш орқали);
- экспериментал тадқиқот фаолиятини амалга ошириш кўникмаларини
ривожлантириш (масалан, Компьютер моделлаштириш имкониятларини амалга
ошириш ёки Компьютер билан боғланган ускуналардан фойдаланиш орқали);
- ахборот маданиятини шакллантириш, ахборотни қайта ишлаш кўникмаларини
шакллантириш (масалан, ўрнатилган фойдаланувчи пакетлари, турли хил график ва
мусиқа муҳаррирларидан фойдаланиш орқали).
2. Замонавий жамиятни ахборотлаштириш туфайли ижтимоий буюртмани
амалга ошириш;
- информатика ва Компьютер технологиялари бўйича бўлажак мутахассисларни
тайёрлаш;
- фойдаланувчини янги ахборот технологиялари ёрдамида тайёрлаш;
- ўқув жараёнининг барча даражаларида тақдисотлар яратишни кучайтириш;
- ўқув мақсади ДТ имкониятларини амалга ошириш орқали ўқув жараёнининг
самарадорлиги ва
сифатини ошириш;
- когнитив фаолиятни фаоллаштиришга олиб келадиган рағбатлантирувчи
мотивларни (стимулларни) таъминлаш (масалан, ўқув маълумотларини Компьютер
ёрдамида визуализatsiя қилиш, ўйин вазиятларини ўзаро боғлаш, бошқариш
қобилияти, ўқув фаолияти режимини танлаш орқали);
- турли фан соҳалари муаммоларини ҳал қилишда ахборотни қайта ишлашнинг
замонавий воситаларидан, шу жумладан компьютер имитaцион моделлари
воситалардан фойдаланиш орқали визуаллаштириш ва фанлараро алоқаларни
чуқурлаштириш.
Юқорида тавсифланган педагогик мақсадлар учун дастурий воситаларни
таълимга жорий этишнинг асосий йўналишлари қуйдагилардан иборат:
1. ДТни ўқув жараёнини такомиллаштириш, унинг самарадорлиги ва сифатини
ошириш эса қуйидаги омилларни таъминлайди:
-билимларни етказиш, ўқув вазиятларини моделлаштириш, машғулотларни
амалга ошириш, ўқув натижаларини назорат қилиш
учун замонавий шахсий
Компьютерларни дастурий ва услубий таъминлаш имкониятларини амалга
ошириш.;
-ўқув фаолияти маданиятини шакллантириш учун объектга йўналтирилган
дастурий воситалар ёки тизимлардан (масалан, матнлар, электрон жадваллар,
маълумотлар базаларини тайёрлаш тизими) фойдаланиш;
- ўқув интеллектуал тизимларини қўллаш жараёнида сунъий интеллект
тизимларининг имкониятларини амалга ошириш.
276
2. Ўқув мақсади ДТ дан атрофдаги воқеликни билиш ва ўзини ўзи билиш воситаси
сифатида фойдаланиш.
3. Ўқув мақсади ДТ дан талаба шахсини ривожлантириш воситаси сифатида
фойдаланиш.
4. Ўқув мақсади ДТ дан ўрганиш объекти сифатида фойдаланиш (масалан,
матетатик таҳлил курсини ўзлаштириш доирасида).
5. Ўқув мақсади ДТ дан ўқув жараёнини, ўқув муассасаларини, ахборот-услубий
таъминлаш ва юкламаларни аниқлаш ва ўзгартириб
бориш воситаси сифатида
фойдаланиш.
6. Илғор педагогик технологияларни тарқатиш учун алоқа воситаси сифатида
(масалан, асенхрон телекоммуникatsiя асосида) ўқув мақсадидаги ДТ дан
фойдаланиш.
7. Назорат жараёнларини автоматлаштириш, ўқув фаолияти натижаларини
тузатиш, Компьютер педагогик синовлари ва ДТ диагностика воситаси сифатида
ўқув мақсадларида фойдаланиш.
8. Ўқув мақсади ДТ дан эксперимент натижаларини қайта ишлаш (лаборатория,
визуализatsiя) воситаси сифатида фойдаланиш.
Юқорида келтирилган фикр-мулоҳозаларга асосланган ҳолда олий таълимда
дастурий воситалар асосида тақдимотлар яратиш жараёнини “Математик анализ”
фани мисолида кўриб чиқамиз. “Сонли кетма-кетликлар ва уларнинг лимити”
мавзусидан мисоллар қарайлик.
