Key words:
Foreign Language Teaching, Individualized Teaching, Mechanism of
Speaking, Foreign Language, Motivation.
Zamonaviy ta'lim tizimining vazifalaridan biri bu doimiy o‘zgarib turadigan ijtimoiy-
iqtisodiy sharoitlarga tez moslasha olishdir. Ta'lim har qanday jamiyatning eng muhim
sohalaridan biri sifatida jamiyatdagi barcha o‘zgarishlarga mos kelishi, moslashuvchan va
raqobatbardosh bo‘lishi kerak. Hozirgi vaqtda ta’lim muassasasini boshqarish nafaqat
o‘zgarishlarni amalga oshirishni balki undanda kengroq tushunchlarni, masalan o‘qituvchi
va o‘quvchi yoki talabalarga zamonaviy fikrlaydigan, muvaffaqiyatli va o‘sha ko‘zlangan
o‘zgarishlarga bevosita aloqador bo‘lishni ham ham anglatadi.
I.V. Robert ta'rifiga ko‘ra, masofaviy deganda o‘zaro ta'sir tashkil etilgan pedagogik
faoliyat o‘qituvchi va o‘quvchi yoki talaba o‘rtasida va axborot resursining barcha ta'lim
jarayonining tarkibiy qismlari (maqsadlari, mazmuni, usullari, tashkiliy shakllar, ta'lim
muassasalari) integralini aks ettiradigan interaktiv manbai (misol uchun masalan, veb-sayt
yoki veb-sahifa) ishtirokidagi ta'lim tushuniladi. Trening axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari (tezkor foydalanuvchi va o‘quv vositasi, kompyuter o‘rtasidagi fikr-
mulohazalar o‘quv ma'lumotlarini vizuallashtirish, katta hajmdagi arxivlash axborotni
uzatish va qayta ishlash, avtomatlashtirish hajmlari hisob-kitoblar, axborot izlash,
natijalarini qayta ishlash o‘quv eksperimenti, axborot jarayonlarini avtomatlashtirish -
usullar, tashkiliy boshqaruv bo‘yicha samarali treninglar, o‘qitish va nazorat qilish)
imkoniyatlarini tushunish sharoitida amalga oshiriladi.
O‘tmishda juda samarali bo‘lgan turli xil o‘quv tizimlari hozirgi voqelikka to‘liq mos
kelmaydi. O‘sha eskirgan tizimlarda zamonaviy inson imkoniyatlarini, shuningdek, ishlab
chiqarish ehtiyojlari hisobga olinmaydi. Zamonaviy dunyoda talaba mustaqil ravishda turli
manbalardan kerakli ma'lumotlarni olish, o‘z nuqtai nazarini shakllantirish, uni bahslasha
623
olish, amaliyotda olingan bilimlarni qo‘llashni o‘rganishi kerak. O‘tmishda ta'limning
maqsadi tayyor bilimlar bo‘lsa, endi ular faqat insonning intellektual rivojlanishi uchun
yordamchi vositadir. Shu sababli, chet tillarini o‘rganishga qo‘yiladigan talab va
yondashuvlar o‘zgarib bormoqda. Masofaviy ta'lim tomonidan yangi bilim olish uchun
noyob imkoniyat ya’ni joy va vaqtni mustaqil rejalashtirish ta’minlangani uchun ham
ta’limning bu turi tobora ommalashib bormoqda.
Masofaviy ta'lim har qanday turini kunduzgi, sirtqi yoki kechki ta’lim bilan birga
integratsiya qilinishi mumkin bo‘lgan yangi ta’lim shaklidir. Bu tizim sharofati bilan
talabalar uy kompyuteridan foydalangan holda ular o‘zlari uchun uchun qulay vaqtda yangi
materiallar o‘qib o‘rganish, o‘qituvchilar bilan maslahatlashish, test va imtihonlarda
qatnashish imkoniyatiga ega.
An'anaviy ta'limdan farqli o‘laroq, masofaviy ta'limda hamma ta'lim faoliyati maxsus
yaratilgan tizim (dasturchilar, tizim ma'murlari, dizaynerlar, alohida tizimlar ma'murlari va
boshqalar) tomonidan amalga oshiriladi. Talaba tegishli uning mustaqil ishini o‘quv
vositalari va kompyuter dasturlari, eng asosiysi o‘qituvchining yetakchi roli yordamida
nazorat qiluvchi ta’lim muassasi tomonidan turli xil ta'lim resurslari bilan ta'minlanadi.
Masofaviy ta’lim shakli, masofaviy o‘qitishning analogi sifatida ishlatiladigan
texnologiyalar turlarini bosqichma-bosqich oshirdi. Uning asosiy printsipi - talaba va
o‘qituvchi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri interaktiv o‘zaro muloqotni ta’minlash. Masofaviy
ta'lim texnologiyasi birinchi navbatda virtual tarzda o‘tkaziladigan tushunarli, o‘rganish
oson bo‘lgan onlayn video konferentsiya ko‘rinishidagi darslarni o‘tkazishga
qaratilgan.Videoni tovush, slayd va grafik ma'lumotlar, o‘qituvchi gaplarini bir vaqtda
uzatish an’anaviy darslarning muhitini yaratadi va kerakli natijaga erishish imkonini
beradi. Lekin shuni ta’kidlash kerakki masofaviy ta'lim va masofaviy o‘qish bir xil narsadir
deyish albatta noto‘g‘ri. Masofaviy o‘qish - pochta (nima bo‘lishidan qat'iy nazar:
konvertlarda yoki elektron shaklda yuboriladigan) topshiriqlar, mustaqil o‘rganish
kitoblari va lentalar. Masofaviy ta'limda esa talaba o‘qituvchi ba'zan boshqa talabalar bilan
doimiy aloqada bo‘ladi. Qoida tariqasida, masofaviy o‘qishda elektron darsliklardan
foydalaniladi. Eng muhimi, ularning ma’lum joy tanlamasligi, kompyuter tarmoqlarining
rivojlanishi bilan aloqaning mavjudligi va material va ma'lumotlarning doimiy yangilanishi.
Bundan tashqari, bilimlarni kompyuter testi shaklida doimiy nazorat qilish mavjud.
Chet tilini masofaviy o‘rganish bir qator didaktik muammolarni yanada samarali hal
qiladi. Avvalo, o‘qituvchining rolini o‘zgartiradi, ya’ni uning asosiy vazifasini talaba shaxsini
rivojlantirish, uning ijodiy izlanishi qo‘llab-quvvatlash va boshqarish etib
belgilaydi.Talabalar bilan munosabatlar o‘zaro ijodkorlik va hamkorlik tamoyillarga
asoslanadi. Bundan tashqari, har qanday ta'lim dasturlari masofaviy shaklda amalga
oshirilishi mumkin. Bunday sharoitlarda mavjud o‘quv ishlarining tashkiliy shakllarini
qayta ko‘rib chiqish ya’ni bugungi kunda ishlab chiqilgan: mustaqil va individual ishlash va
amaliy izlanish va tadqiqot xarakteridagi ijodiy ish hajmini oshirish kabi ishlarni amalga
oshirish muqarrar.
Topshiriqlarni bajarish va yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish talabalarga
telekommunikatsiya aloqasi orqali to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘rganilayotgan tilni ona tili sifatida
so‘zlashuvchilar bilan muloqotga kirish orqali haqiqiy o‘rganilayotgan til muhitini hosil
qilishga va tilni samaraliroq o‘rganishga imkon beradi. Bu ularga elektron didaktik va
ma'lumotnomalarga kirish imkoniyatini ham beradi.
Shuni ta'kidlash kerakki, masofaviy ta’lim an’anaviy ta’limning o‘rnini to‘liq bosolmaydi,
ammo an'anaviy ta'lim tizimini samarali ravishda to‘ldiradi, talabaga nima kerakligini,
qachon va qayerda o‘rganish u uchun qulay ekanligini o‘rganish imkonini beradi.
Boshqacha aytganda, masofaviy ta'lim talabaning samarali mustaqil kognitiv faoliyatini
tashkil etishga qaratilgan.
624
Internet tizimi eng yaxshi tarzda chet tilni masofadan turib o‘rganishga yordam beradi,
chunki ijtimoiy tarmoqlar yordamida va boshqa turdagi chatlar yordamida biz
o‘rganilayotgan tilni ona tili sifatida so‘zlashuvchilar bilan kunning istalgan vaqtida
muloqot qilishimiz mumkin, bu esa nafaqat grammatikani o‘rganish balki uni so‘zlashuvda
mashq qilish imkoni ham demakdir.
O‘qish shaklini tanlash har kimga ham nasib etmasligi mumkin va ba'zilari odamlar faqat
masofadan turib ta'lim olishga majbur. Bularga quyidagilar kiradi:
• chekka hududlarda yashovchi va ta'lim muassasasiga yetib bora olmaydigan talabalar;
• nogiron talabalar;
• Og‘ir kasal talabalar;
• Bir tumandan ikkinchi tumanga tez-tez ko‘chib yuradigan talabalar (harbiylarning
farzandlari);
• O‘z bilimini universitetga kirish uchun chuqurlashtirmoqchi bo‘lganlar yoki ikkinchi
yoki uchinchi chet tilini mustaqil o‘qishni xohlovchilar;
Ta'limning masofaviy shaklidan foydalanish talabaning imkoniyatlarini, uning
intellektual qobiliyatlarini hisobga olish va o‘quv materialini o‘zlashtirishdagi psixologik
qiyinchiliklarni bartaraf etishga yordam beradigan, muvaffaqiyatli va oson amalga
oshiriladigan individual yondashuvdir.
Eng istiqbolli texnologiyalarning joriy etilishi (video materiallar, kompyuter grafikasi,
taqdimotlar, elektron lug‘atlar, video konferentsiya va boshqalar) bilan masofaviy ta’lim
bugungi kunda juda mashhur bo‘lib borayotgan o‘qitish shaklidir.
Masofaviy ta'lim bir qator afzalliklarga ega:
1) foydalanish va tanlash erkinligi - deyarli har qanday joyda, istalgan vaqtda va har
qanday o‘qituvchi bilan mashq qilishingiz mumkin;
2) o‘qitish xarajatlarini kamaytirish - uslubiy adabiyotlarning emas saqlash vositasining
narxi;
3) o‘qitishning moslashuvchanligi - o‘quv materiallarining davomiyligi va ketma-
ketligini mustaqil tanlash, sizning imkoniyatlaringiz va ehtiyojlaringizga moslashuvchan
o‘quv jarayoni;
4) zamon bilan hamnafas bo‘lish qobiliyati - o‘z vaqtida va samarali o‘quv materiallarini
yangilab borilishi.
5) individual sur'atda o‘rganish - o‘rganish tezligi talabaning o‘zi tomonidan uning
shaxsiy xususiyatlariga qarab sharoitlar va ehtiyojlar belgilanadi;
6) erkinlik va moslashuvchanlik - talaba ko‘plab o‘quv kurslarida istalgan birini tanlashi
mumkin, shuningdek darslarning vaqt, joy va davomiyligini mustaqil ravishda
rejalashtirishi mumkin;
7) qulaylik - talabaning geografik va vaqtinchalik joylashuvi mustaqillik;
va ta'lim muassasa ta'lim ehtiyojlari bilan cheklanmasligiga imkon beradi;
8) harakatchanlik - o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi aloqani samarali amalga oshirish
masofaviy ta’limning asosiy talablaridan biri va o‘quv jarayonining muvaffaqiyati uchun
asosdir;
Ammo masofaviy ta’limning quyidagi kamchiliklar mavjud:
1) talabalar va o‘qituvchi o‘rtasida doimiy aloqaning yo‘qligi. Ya'ni, shaxsiy yondashuv
bilan va ta'lim bog‘liq barcha daqiqalar bundan mustasno. Bu esa yaqin atrofdagi bilimlarni
hissiy jihatdan ranglashtira oladigan odam yo‘q bo‘lganda bu katta minus;
2) bir qator individual psixologik sharoitlar. Masofaviy ta'lim qattiq intizomni talab
qiladi, va uning natijasi talabaning mustaqillik va ongiga bevosita bog‘liq;
3) axborot manbalaridan doimiy foydalanish zarurati. Yaxshi texnik asbob-uskunalar
kerak, lekin har bir kishida ham o‘qish uchun kompyuter va Internetga kirish imkoniyati
mavjud bo‘lmasligi mumkin;
4) oida tariqasida, talabalar amaliy mashg‘ulotlarning etishmasligini his qiladilar;
625
5) talabalar ustidan doimiy nazoratning yo‘qligi;
6) o‘quv dasturlari va kurslari yaxshi ishlab chiqilmagan bo‘lishi mumkin;
bugungi kunda bunday o‘quv qo‘llanmalar yaratishga qodir malakali mutaxassislar
kamligi tufayli;
7) Masofaviy ta'limda o‘qitishning asosi faqat yozma ishga asoslangan. Ba'zilar uchun o‘z
bilimlarini og‘zaki shaklda ham ifoda eta olmaslik muammo tug‘dirishi mumkin.
Bugungi kunda masofaviy ta'limning eng yorqin misollaridan biri butun dunyodagi
odamlarga qulay vaqtda qulay vaqtda o‘qish imkoniyati joy, malakasini oshirish imkonini
beradigan ta'lim platformalari hisoblanadi. Asosiy ta'lim platformalarining vakillari
quyidagilardir:
• Futurelearn
• EdX
• Coursera
• Skyeng
• Intel Education Galaxy va boshqalar. [6]
Masofaviy ta'limning mashhurligi uning talabalarga taqdim etadigan afzalliklari bilan
bog‘liq. Bunday ta'limning asosiy kamchiliklaridan biri afzallikning ikkinchi tomoni -
qulaylik. Erkinlik va masofaviy ta'limda qulaylik to‘liq vaqtda o‘qishdan ko‘ra ko‘proq o‘z-
o‘zini mas’uliyatli bo‘lishni talab qiladi. Kimdir uchun masofaviy ta'lim o‘ziga xos raqobat,
iroda sinovi. Ba'zilar jalb qilingan jarayonni juda uzoq vaqt davomida tark etishi va ko‘p
marotaba uni qayta tiklashi mumkin.
Yana bir kamchilik shundaki, foydalanuvchilarning cheklangan texnik imkoniyatlari
masofaviy ta'limni ham cheklaydi. Hamma ham kompyuterga va internetga kirish
imkoniyatiga ega emas. Ammo har yili bu muammo jadallik bilan hal qilinmoqda.
Oxirgi kamchilik - bu narx masalasi, talabalar onlayn kurslar uchun pul to‘lashlari kerak,
ayniqsa o‘rganilayotgan tilni ona tili sifatida so‘zlashuvchi ma'ruzachining darslari boshqa
oddiy o‘qituvchinikiga qaraganda bir necha baravar qimmat turadi.
Barcha rivojlangan mamlakatlarda kadrlar tayyorlash zarur ma'lumotlarni mustaqil
ravishda olish qobiliyati; muammolarni aniqlash va ularni hal qilish yo‘llarini izlash,
olingan bilimlarni tanqidiy tahlil qilish va ularni yangisini hal qilishda qo‘llash kabi
mustaqil ta’lim shakllariga qaratilgan.
Ideal ta'lim tizimi:
• Talabalarda bilim olishga intilishni shakllantiradi;
• Har bir talabani mustaqillikka o‘rgatadi;
• moslashtirilgan o‘quv qurollari;
Har bir talabaga individual jadval asosida o‘qish imkoniyatini beradi;
• O‘quv natijalarini doimiy ravishda baholaydi. [5]
Bunday treningda radio, televidenie, zamonaviy kompyuter texnologiyalari va
allaqachon dunyoning o‘ttizdan oshiq rivojlangan mamlakatlarida oliy ta’lim tizimida
qo‘llaniladigan masofaviy ta'lim dasturlaridan foydalaniladi. Besh mingga yaqin malakali
o‘qituvchilar katta tsiklli malaka oshirish kurslarni loyihalash va yaratishda ishtirok
etadilar.
Masofaviy ta’limni rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlaridan biri - bu axborot
texnologiyalari g‘oyalarining o‘zaro ta'siri ilg‘or pedagogik g‘oyalar va yondashuvlar
o‘rganish. Zamonaviy pedagogik tushuncha sifatida o‘qitish endi faqat bilimlarni
o‘qituvchidan talabaga o‘tkazish jarayoni sifatida qaralmaydi. Zamonaviy ta'limning
belgilovchi tendentsiyasi shaxsga yo‘naltirilgan ta'lim tizimiga o‘tishdir.
Bu erda bizda quyidagi muammolar paydo bo‘lishi mumkin; o‘rganishni xohlovchilar
zarur bilimlarni o‘zlari olishlari kerak. Buning uchun yangi axborot texnologiyalari bilan
ta'minlangan didaktik xususiyatlardan foydalanish kerak.
Yangi kompyuter ma'lumotlarining didaktik xususiyatlari texnologiyalar quyidagilardir:
626
• ma`lumotni tayyorlash, saqlash, qayta ishlash va chop etish;
• displey ekranida ma'lumotlarni namoyish qilish;
• Har qanday elektron banklar va ma'lumotlar bazalariga ulanish;
• Kompyuterdan axborotni qabul qilish va kompyuterga uzatish;
• hamkor bilan sinxron axborot almashish;
Trening samaradorligini oshirish vositalaridan biri bu o‘quv jarayoniga xususan, chet
tillarini o‘rgatish jarayoni kompyuterlarning keng joriy etilishidir.
So‘nggi paytlarda chet tillarini masofaviy o‘rganishga qiziqish ortib bormoqda, chunki
bu dunyoda keng tarqalgan telekommunikatsiya va kompyuter yordamida o‘qitish
shaklidir.Bizning fikrimizcha, ushbu ta'lim shaklida eng jozibali narsa o‘quv sharoitlarini
yoshi, ijtimoiy mavqeiga aloqasi bo‘lmagan holda tanlash erkinligini ta'minlash: joy, vaqt;
mazmunini, sifatini natijalar va hokazolarni ta'minlash. Masofaviy ta'limning bu xususiyati
zamonaviy jamiyatda shaxsning erkin shakllanishi tamoyiliga mos keladi.
Chet tillarini masofaviy o‘qitishning maqsadi - oliy ta'lim muassasalari talabalarini
to‘g‘ridan-to‘g‘ri yashash joyida yoki vaqtinchalik yashash joyida asosiy va qo‘shimcha
ta'lim dasturlarini o‘zlashtirish imkoniyati bilan ta'minlash.
Chet tilini masofaviy o‘qitishni amalga oshirish uchun har bir talabaning ham individual,
ham individual jadval bo‘yicha talabalar guruhini tashkil etish muammosini hal etish
muhim ahamiyatga ega. Bu jadvalga asoslanib o‘quv materiallarining yuborilishi yoki
foydalanilishi axborot kanallari orqali tashkil etiladi. Materiallar quyidagilarni o‘z ichiga
olishi kerak:
• Ta'lim dasturi;
• o‘quv qurollari;
• Bibliografiya;
• Nazorat savollari yoki o‘z-o‘zini tekshirish uchun testlar;
• bajariladigan mashqlar va topshiriqlar;
• Yakuniy nazorat uchun testlar.
O‘quv materiallarining nazariy qismi ham bosma, ham elektron gipermatnli qo‘llanmalar
ko‘rinishida taqdim etilishi kerak. Chet tillarini masofaviy o‘qitish tizimi bundan o‘quv
kurslarini tanlashning moslashuvchanligi, katta miqdorda mustaqil ish, ta'limning turli
shakllari va uslubiy yordam bilan bog‘liq yuqori dinamikada o‘qitishning an'anaviy
shakllaridan farq qiladi, bu esa talabalarning yashash joyidan qat’iy nazar ta’lim jarayonlari
samaradorligini keskin oshirish imkonini beradi.
Chet tillarni masofadan o‘qitish metodikasining eng muhim farqlovchi xususiyatlari
quyidagilardir: ijodiy qobiliyatlar rivojlanishi va inson shaxsini shakllantirish; dunyoning
yaxlit suratini shakllantirish; tabiat va jamiyatning asosiy qonunlari, shuningdek tabiat va
insonning o‘zini o‘rganish.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, chet tillarini masofaviy shaklda o‘rganish jarayonini
tashkil etish shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvni to‘liq amalga oshirishga imkon beradi.
Bunday yondashuvga ega talaba shaxs sifatida qabul qilinadi, ularning qobiliyatlari
uzluksiz ta'lim va takomillashtirish jarayoniga tayyor bo‘ladi. Davomiylik chet tillarini
o‘rganishdagi muvaffaqiyatni belgilovchi eng muhim omillardan biridir.
| 