| Alyuminiy birikmalari. Alyuminiy o’zining barcha barqaror birikmalarida +3 valentli bo’ladi. Alyuminiy oksid Al2O3 ning bir necha shakl o’zgarishlari mavjud, bulardan muhimlari α-Al2O3 va γ- Al2O3 dir. Α- Al2O3 nihoyatda barqaror va u korund mineralini tashkil qiladi. Korund oq tusli kristall modda, u romboedrik kataklarda kristallanadi. Uning qattiqligi moso shkalasida 9 ga teng (olmosniki -10): 20460C da suyuqlanadi. Alyuminiy oksidning hosil bo’lish issiqligi ∆H = - 399 dir. Shuning uchun alyuminiy juda ko’p metal oksidlaridan kislorodni tortib olib, metallni qaytaradi, masalan:
8Al + 3Fe3O4 + → 4 Al2O3 + 9Fe + 795 kkal
Bu reaksiya natijasida ko’p miqdorda issiqlik ajralib chiqadi, temperatura 35000C ga ko’tariladi. Shunga o’xshahs reaksiyalar yordamida oksidlardan metallar N.N.Beketovning alyuminotermik usulida olinadi.
Korund ximiyaviy moddalar ta’siriga nohoyatda chidamli modda. Xira korunddan jilvir, tigel pechlarning astallari va boshqa o’tga chidamli buyumlar tayyorlanadi. Jilvir uchun kerakli korund, boksitlarni elektr pechda qizdirish yo’li bilan olinadi. Tiniq korund (yoqut ko’rinishida) kuchli nur chiqaruvchi lazerlarning tarkib qismlari uchun ishlatiladi. Kuchli lazerdan chiqqan ignasimon yorug’lik dastasi bir necha million atmosferaga teng yorug’lik bosimi ko’rsatadi. Bular yordamoda qattiq tog’ jinslarini teshish, yerning sun’iy yo’ldoshlarini bir orbitadan ikkinchi orbitaga kuchirish mumkin. Hozirgi vaqtda yoqut ham sun’iy usulda olinadi ( buning uchun kukun holidagi Al2O3 bilan xrom oksid aralashmasi qizdirib suyuqlantiriladi).
γ- Al2O3 kubsimon panjarada kristallanadi, u yaxshi adsorbent (ya’ni boshqa moddalarni singdiruvchi) sifatida xromatografiyada ishlatiladi.
Alyuminiy (I) – oksid Al2O uchuvchan modda bo’lib, alyuminiy bilan Al2O3 aralashmasi yuqori temperaturada qizdirilganida hosil bo’ladi.
Alyuminiy gidroksid Al(OH)3. alyuminiy tuzlari eritmasigs ishqorlar ta’sir ettirilganda Al(OH)3 cho’kmasi hosil bo’ladi. u pH=4,1 -6,5 qiymatga ega bo’lgan kuchsiz kislotali muhitda cho’kadi; suvda kam eriydi; uning eruvchanlik ko’paytmasi.
[Al3+] [OH-]3 = 8 ∙10-32 dir. Al(OH)3
Kislota kabi dissotsilanish
Al)OH)3 H+ +AlO2- + H2O
Konstantasi 4·10-13 ; Al(OH)3 amfoter elektrolit uning asos tarzida to’la dissotsialanish konstantasi 1·10-33 ga teng. Al(OH)3 ishqorlarda ham, kislotalarda yaxshi eriydi.
NaAlO2 – natriy metalalyuminiy deb yuritiladi. Magniy metalyuminat Mg(AlO2)2 tabiatda shpinel nomli mineral tarzida uchraydi. Eritmadan cho’kadigan alyuminiy gidroksidning holati eritmadagi pH qiymatiga va temperaturaga bog’liq. Past temperaturada cho’kkan gidroksid gel xossalariga ega, u asta-sekin qisman kristall shaklga o’tadi. Yuqori temperaturada (1500 C larda) kislotalar eritmadan AlO(OH) tarkibli cho’kma hosil bo’ladi. Juda yuqori temperaturada alyuminiy gidroksid γ- Al2O3 ga aylanadi; 1000 0C dan yuqorida α- Al2O3 hosil bo’ladi.
AlO(OH) ning kristallik shakl – o’zgarishi tabiatda diaspar nomli mineral holida uchraydi. Diaspar 420 0C gacha qizdirilganda α- Al2O3 ga aylanadi.
Al3 + ioni kichik radiusli (uning radiusi 0,57 Ǻ) va katta zaryadli bo’lgani uchun, kuchli qutblovchi ta’sir ko’rsatadi. Shu sababli alyuminiy tuzlari eritmalardan suv molekulalari bilan birga kristallanadi; masalan Al2(SO4)3 · 18H2O; Al(NO3)3 · 9H2O. AlCl3·6H2O. Alyuminiy tuzlari rangsiz, (fosfat, silikat va yana bir nechalaridan tashqari) suvda yaxshi eriydi. Ularning ba’zilalari chunonchi Al2S3. Al(CH3COO)3 to’liq gidrolizlanadi. Kuchli kislotalarning alyuminiy tuzlari (alyuminiy sulfat, alyuminiy nitrat) ham suvda gidrolizlanadi, ular kislotali reaksiya namoyon qiladi.
Alyuminiy sulfat suvni tozalashda, qog’oz ishlab chiqarishda va hokazolarda ishlatiladi.
Agar alyuminiy sulfat eritmasiga K2SO4 yoki (NH4)2SO4 qo’shib, hosil bo’lgan aralash eritma bug’latilsa. kaliyli yoki ammoniyli achchiqtoshlar kristallanadi. Achchiqtoshlar kristallanadi. Achchiqtoshlar kaliy va alyuminiy sulfatlardan iborat qo’shaloq tuzlardir.
Achchiqtoshlar sanoatda, meditsinada, qandolatchilikda ishlatiladi.
Alyuminiy xlorid AlCl3 (yoki Al2Cl6) ko’pincha organik sintezlarda katalizator sifatida ishlatiladi.
Alyuminiyning bir qancha organik birikmalari ma’lum. Masalan, trietilalyuminiy Al(C2H5)3 etilendan polietilen olishda katalizator sifatida ishlatiladi.
| 