Metallarni bosim bilan ishlash

Zararli ishlab chiqarish omil(faktor)larning ishlovchilarga ko‘rsatadigan ta’sirini oldini olish maqsadida, mashina va jihozlar bilan ishlashda, texnologik jarayonlarni amalga oshirishda, ishlab chiqarish binolari va inshootlarida mehnat qilayotganlarida xavfsizlik texnikasining me’yori va qoidalarini hisobga olgan holda eksplutatsiya qilinishi talab qilinadi. Ko‘p hollarda, quyidagilar:

• 
  Ishlab chiqarish sexlaridagi himoya moslamasi bilan jihozlanmagan mashinalar va jihozlar bilan ishlash;
  
• 
  Texnologik jarayonlar amalga oshiriladigan yopiq ishlab chiqarish xonalarida mehnat qilish;
  
• 
  Ishlab chiqarish binolaridan tashqaridagi atrof muhit ham inson hayotiy faoliyati uchun xavfli hisoblanadi;
  

1. Mashinalarning konstruktiv sxemalari va ish prinsiplarini tanlash orqali (agar elektr toki urishi xavfi yuqori bo‘lgan hollarda elektryuritmalilar o‘rniga gidro- yoki pnevmoyuritmali mashinalar qo‘llaniladi) amalga oshiriladi.

- vibratsiyaning yuqori darajalarida – krivoship-shatunli va kulachokli mexanizmlar o‘rniga bir tekis aylanuvchi detallar bo‘lgan mexanizmli mashinalardan foydalaniladi;

- oson alangalanuvchan, portlash xavfi bo‘lgan va ionli moddalar bilan ishlaganda – masofadan turib boshqariladigan mashinalar va boshqalardan foydalaniladi;

2. Yuqori darajadagi mexanizatsiyalashtirilgan va avtomatlashtirilgan ishlarni bajaradigan mashinalarni qo‘llash yo‘li bilan (po‘latlarni uzluksiz quyish qurilmalari, avtomatik yoyli payvandlash qurilmalari, raqamli dastur bilan boshqariladigan stanoklar, bunda inson asosan naladchik (sozlovchi) yoki ta’mirlovchi funksiyani bajaradi; listli shtamplashda ko‘p pozitsiyali press; avtomatlashtirilgan prokat stanlari va boshq.) amalga oshiriladi.

3. Mashina konstruksiyalarida himoya vositalarini qo‘llash orqali (himoyalovchi, saqlovchi va tormoz qurilmalari; signalizatsiya va avtomatik nazorat vositalari; xavfsizlik belgilari va h.k.).

4.Mashina konstruksiyalarida ekspluatatsiya sharoitlariga mos keluvchi materiallardan foydalanish ( portlash xavfiga ega bo‘lgan muhit hosil qilishi mumkin bo‘lgan ishlab chiqarish uchun asbob-uskunalarda uchqun hosil qiluvchi materiallardan foydalanmaslik lozim; bosim ostida ishlov beradigan qurilmalarda maxsus xossalarga ega materiallardan foydalanish zarur; yong‘in xavfi bo‘lgan ishlab chiqarishda konstruksion oson alangalanuvchan materiallar, masalan, magniy qotishmalaridan foydalanmaslik kerak) lozim.

5.Mashinalarning montaj qilishda, ekspluatatsiyasi jarayonida, ta’mirlash va saqlash bo‘yicha tavsiya qilingan texnika shartlari hujjatlariga xavfsizlik texnikasi talablarini ham qo‘shish hayotiy faoliyat xavfsizligini ta’minlash uchun muhim o‘rin tutadi.

Ishlab chiqarish xonalarida insonning hayotiy faoliyati uchun normal zaruriy sharoitlarni ta’minlashda normal mehnat sharoitini yaratish muhim ahamiyatga ega, ya’ni ishlab chiqarish omil(faktor)lari (gazlar, ortiqcha issiqlik, bug‘lar, aerozol (juda mayda suyuq va qattiq zarrachalar bo‘lgan havo)ni insonga zararli ta’sirini me’yor talablari darajasigacha tushirish yoki butunlay yo‘qotish lozim bo‘ladi.

Metalsozlik (metallurgik) sexlarining ishlab chiqarish xonalaridagi havoda uglerod oksidlari, azot, xlor, ftor, metall birikmalari, chang va boshqalar bo‘ladi.

Mashinasozlik ishlab chiqarish sexlarining ishlab chiqarish xonalaridagi havoda esa qo‘yidagi zararli moddalar bo‘lishi mumkin:

• 
  Temirchilik-presslash sexida uglerod oksidi, azot, chang, suv bug‘lari va boshq.;
  
• 
  Quymakorlik sexlarida uglerod oksidi, azot, oltingugurt, chang, fenol, formaldegid va boshqa zaharli moddalar;
  
• 
  Termik ishlov berish sexlarida esa uglerod oksidi, azot, chang, moy bug‘lari, suv va boshq.;
  
• 
  Payvandlash sexlarida zaharli (toksik) gazlar, metal bug‘lari va birikmalari chang va boshq.;
  
• 
  Laklash-bo‘yoqlash sexlarida erituvchilarning bug‘lari, bo‘yavchi aerozollar va boshq.;
  

Zaharli va zararli moddalarni insonlar organizmiga ta’siri oqibatida o‘tkir va xronik shakllarda kechadigan mahalliy va umumiy zaharlashga sabab bo‘lishi, bundan tashqari zararli muhitda uzoq vaqt ishlash esa kasbiy kasalliklar (nafas olish organlari, ovqat hazm qilish trakti, teri va ko‘z kasalliklari)ni paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin.

Ishlab chiqarish xonalaridagi mikroklimat parametrlari va tarkibini normallashtirish, me’yor talablariga keltirishning asosiy yo‘nalishlari qo‘yidagilar hisoblanadi:

• 
  Ishchi zonada sovuq va issiq havoni, gazlarni, chang, aerozollarni kirishi va hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydigan texnologik jarayonlar va jihozlarni qo‘llash;
  
• 
  Ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va masofadan boshqarish tizimini qo‘llash;
  
• 
  Ventilyatsiya, isitish, konditsionirlashni qo‘llash;
  
• 
  Issiqlik nurlanishidan himoyalanish vositalaridan foydalanish;
  
• 
  Individual himoya vositalarini qo‘llash va boshqarish.
  

Ishlab chiqarish korxonalari atrof-muhit (ishlab chiqarish xonalaridan tashqaridagi hudud)ga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.

Metallurgiya korxonalari atmosferaga gazsimon holatda oltingugurt vodorodli, oltingugurt uglerodli, xlor, ftor, uglerod oksidlari, azot, fosfor birikmalari, turli metall birikmalari va zarrachalari, shu jumladan sog‘liq uchun zararli bo‘lgan simob va mish’yaklarni chiqaradi.

Metallurgik korxonalaridan chiqadigan oqova suvlarida neft mahsulotlari, kislotalar, ishqorlar, og‘ir metall zarrachalari bo‘ladi.

Mashinasozlik korxonalaridan chiqadigan oqova suvlarida moy, emulsiyalar, fenollar, metall zarrachalari va abrazivlar uchraydi.

Galvanik sexlardan chiqadigan oqova suvlari sianli va tarkibida xrom bo‘lgan birikmalar bilan zaharlangan bo‘ladi.

Payvandlash va lak-buyoq sexlarining oqova suvlari tarkibida kislotalar, moy mahsulotlari, eritgichlar, mexanik aralashmalar uchraydi.

Ishlab chiqarish jarayonida metal-lom, qirindi, shlak, kul, changlar, musor ko‘rinishida qattiq sanoat chiqindilari hosil bo‘ladi.

Bular qatorida atrof-muhitga issiqlik, radiatsiya, elektromagnit va nurlanishning boshqa xillari ta’sirini ortib borishini ham ko‘rsatish mumkin.

Hozirgi paytda metallurgik va mashinasozlik korxonalarining atrof-muhitga ta’siri shunday masshtabga yetdiki, yer sharining bir qator mintaqalarida, ayniqsa yirik sanoat markazlarida atrof-muhitning ifloslanishi ruxsat etiladigan me’yor darajasidan sezilarli oshgan.

Ekologik muammolarni yechimini muhim yo‘nalishi sifatida yangi ekologik toza texnologik jarayonlarni va mavjudlarini takomillashtirish (issiqlayish bosim bilan ishlov berish o‘rniga sovuqlayish ishlov berishni qo‘llash, domnasiz po‘lat olish usulini qo‘llash, metalni olov bilan qizdirish o‘rniga elektr usullaridan foydalanish; metallurgiyada metal olishda ko‘proq gidrometallurgik usullarini qo‘llash va boshqa).

Ekologik muammolarning hal qilishning faol metodlari bilan bir qatorda atrof-muhit muhofazasining passiv metodlarini qo‘llash ham dolzarb bo‘lib qolmoqda:

• 
  ventilyatsion va texnologik chiqindilardan zararli aralashmalarni tozalash uchun qurilmalardan foydalanish;
  
• 
  atmosferaga gazsimon chiqindilarni asta-sekin tarqalishini ta’minlash;
  
• 
  oqova suvlarni tozalash;
  
• 
  infratovush, ultratovush va vibratsiya ta’siridan shovqinni so‘ndirish.
  
• 
  Atrof-muhitni energetik ifloslanish manbalarini ihotalash va to‘sish;
  
• 
  Foydali mahsulotlar va boshqa shunga o‘xshashlar tarkibidagi xavfli va qattiq chiqindilarni qayta ishlash yoki xavfsiz saqlanishini ta’minlash.
  

Chiqindisiz texnologik jarayonlarni yaratishning asosiy yo‘nalishlari sifatida quyidagi ko‘rsatish mumkin:

Oqova suvlarning mavjud va istiqbolli tozalash usullari bazasida suv aylanadigan siklsiz va oqovasiz texnologik tizimni ishlab chiqish va qo‘llash;

Barcha chiqindilarni to‘liq qayta ishlash;

Chiqindilarning asosiy miqdorini hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaydigan, prinsip jihatidan yangi texnologik jarayonlarni yaratish va joriy etish (po‘latlarni uzluksiz quyish, sovuqlayin o‘tqazish, markazdan qochma qo‘yma, sovuqlayin siqish, kukun metallurgiyasi va h.k.) hisoblanadi ;

Xulosa

KHK da o‘quv – tarbiya jarayonini takomillashtirish, ta’lim jarayonida yangi zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalarni qo‘llash orqali mutaxassis kadrlar tayyorlash sifatini yaxshilash vazifasi qo‘yildi.

Bu vazifani hal qilish uchun BMI da: 1. Materialshunoslikning vazifalari va rivojlanishining ilmiy nazariy asoslari, texnika – texnologik jarayonlar atroflicha o‘rganildi, tahlil qilindi.

2. Metallarni bosim bilan ishlash mavzusini – texnologik ma’lumotlaridan KHK o‘quvchilarining saviyasiga mos, kichik mutaxassislar tayyorlash bo‘yicha DTS talablariga mos o‘quv materiali belgilab olindi.

3. Tanlab olingan o‘quv materiali pedagogik, psixologik jihatdan tahlil qilinib, uni KHK da o‘qitish metodikasi ishlab chiqildi.

4. KHK da “Metallarni bosim bilan ishlash” mavzusini o‘qitishda qo‘llanilgan “Aqliy hujum” metodi va ulardan foydalanish usullari ishlab chiqildi.

5. Tadqiqot natijasida ishlab chiqilgan usullar KHK da ta’lim jarayonida sinab ko‘rildi va shunga asosan metodik tavsiyalar tayyorlandi.

“Aqliy hujum” metodi asosida “Metallarni bosim bilan ishlash” ni o‘qitish texnologiyasi bo‘yicha ishlab chiqilgan tavsiyalar KHK da maxsus fan o‘qituvchilari, o‘quv ustalariga amaliy yordam beradi va ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiladi deb hisoblaymiz.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   Karimov I. Barkamol avlod – O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori.-
   

2. 
   Karimov I. Barkamol avlod orzusi. -Toshkent: “O‘zbekiston”. – 1999 .
   
3. 
   Progessivniye pedagogicheskiye texnologii. –Moskva: Prosvesheniye. – 1989.
   
4. 
   Pedagogicheskaya texnologiya v uchebnom protsesse. – Tashkent, 1989.
   
5. 
   Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. Qarshi. “Nasaf”. – 2000.
   

«Voris – nashriyot» .- 2008.