          O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI MUHANDISLIK-IQTISODIYOT INSTITUTI
SANOAT TEXNOLOGIYASI FAKULTETI
5850100 “ATROF-MUHIT MUHOFAZASI” ta’lim yo’nalishi IV-bosqich talabasi
Xolbo'taev Panji Farmonovichning
«Ayritom neftbazasidan chiqadigan gazlar tahlili kamaytiruvchi texnik usullarini tanlash»
mavzusida
Rahbar: dots. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. Muradov Sh.O.
Ishni bajaruvchi: Xolbo'taev P.F.
Himoyaga ruxsat etildi: «Himoya uchun DAKga yuborildi»
Kafedra mudiri: Fakultet dekani:
dots. Muradov Sh.O. dots. Haydarov Sh.A.
«__» __________ 2013 yil «___» ______________2013 yil
Qarshi – 2013 yil
MUNDARIJA
|
Kirish….............................................................................................
|
3
|
1.
|
Umumiy qism...................................................................................
|
5
|
1.1.
|
Korxona joylashgan hududning tabiiy geografik tasnifi...................
|
5
|
1.2.
|
Suv resurslari va ulardan foydalanish................................................
|
8
|
1.3.
|
Yer resurslaridan oqilona foydalanish...............................................
|
10
|
1.4.
|
O’simlik va hayvonot dunyosi haqida ma’lumot..............................
|
14
|
1.5.
|
Atmosfera havosi haqida ma’lumot...................................................
|
14
|
2.
|
Maxsus qism....................................................................................
|
16
|
2.1.
|
Korxonani atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbaa sifatida tavsifi.................................................................................................
|
16
|
2.2.
|
Atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar chiqaruvchi manbalarni morfologik ko’rsatgichlarini aniqlash...............................................
|
21
|
2.3.
|
Atmosferaga ifloslantiruvchi moddalar chiqaruvchi manbalarning dinamik ko’rsatgichlarini aniqlash....................................................
|
23
|
2.4.
|
Har xil markali moylarni qabul qilish va saqlashda atmosferaga chiqarilayotgan chiqindilar hisobi…….............................................
|
23
|
2.5.
|
Korxonada ishlash jarayonida atmosferaga chiqarilayotga hisobi……………………………………………………………….
|
26
|
2.6.
|
Sanitar himoya hududi o’lchamlari hisobi …...................................
|
28
|
2.7.
|
Atmosfera havosiga chiqayotgan chiqindilarni kamaytirish bo’yicha tadbirlar...............................................................................
|
31
|
3.
|
Mehnatni muxofaza qilish..............................................................
|
36
|
3.1.
|
Korxonada mehnatni muhofaza qilish ishlarini tashkil qilish...........
|
36
|
3.2.
|
Korxonada mehnat gigiyenasi va iahlab chiqarish sanitariyasi ........
|
37
|
4.
|
Iqtisodiy qism...................................................................................
|
38
|
4.1.
|
Atmosfera muhitiga ifloslantiruvchi moddalar chiqarilganligi uchun to’lovlar hisobi........................................................................
|
38
|
4.2.
|
Atrof muhit ifloslantiruvchi moddalar tashlangaligi uchun to’lanadigan so’mma hisobi .............................................................
|
39
|
|
Xulosa................................................................................................
|
42
|
|
Adabiyotlar ro’yhati..........................................................................
|
43
|
KIRISH
Insoniyatga, qolaversa barcha jonivorlarga hayot baxsh etadigan atmosfera havosini hozir asosan ikki manbaa: tabiiy omillar va inson faoliyatining maxsuli – antropogen manbalar ifloslantiradi.
Antropogen ifloslanishlar asosan sanoat korxonalari avtomobil, havo, temiryo’l suv transportlari chiqindi va ajratmalari, shuningdek turli xil yoqilg’ilar ishlatilishi natijasida paydo bo’ladigan zararli moddalarning havo havzasiga tushishi oqibatida sodir bo’ladi.
Hozir fan-texnika rivojlangan bir davrda atmosfera havosining ifloslanishi tobora kuchayib bormoqda. Atmosfera havosining doimiy (statsionar) ravishda ifloslantiruvchilarga sanoat korxonalari, communal va quvvat ishlab chiqaruvchi obyektlar kirsa, harakatdagi ifloslantiruvchilarga esa avtomobil, temiryo’l va havo transport vositalari kiradi.
Hozirgi kunda atrof muhit holatini saqlab qolish bo’yicha bir qancha qonunlar qabul qilindi. Ko’plab loyixalar, kelishuvlar imzolanmoqda. Quyida biz havola etadigan ishimiz 1996-yil 27-dekabrda qabul qilingan. “Atmosfera havosini muhofaza qilish”to’g’risidagi qonun va Prezidentimiz I.A.Karimovning “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari”asarida “Hava bo’shlig’ining ifloslanishi ekologik xavfsizlikka solinayotgan taxdiddir” degan talablardan kelib chiqqan.
1997-yilda 38 ta rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar ishtirokida imzolangan Kiota protokoliga qaratilgan.
Yuqoridagi talablardan kelib chiqib Ayritom neft bazasidan chiqadigan gazlar tahlili va kamaytirish texnik usullarini tanlash mavzusida BMI ni tozishga kirishdim. Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan.
1. Umumiy qism.
-
Korxona joylashgan hududning tabiiy geografik tasnifi.
Ayritom neftbazasi. Chiroqchi tumani shimoli-sharqiy qismida Ayritom jamoa shirkat xo’jaligida joylashgan. Korxonaning ish faoliyati atrofdagi jamoa shirkat xo’jaliklarini nrft maxsulotlari bilan ta’minlashdan iborat.
Chiroqchi tumani markazi Kitob – Shaxrisabz vohasida joylashgan bo’lib, shimoli-sharqdan Zarafshon va Hisor tizmalari, g’arbdan quyi Qashqadaryo vohasi bilan chegarlangan. Voha - 1) choʻl va chala choʻllarda obod qilingan yer. Vohada namgarchilik qoʻshni rayonlarga nisbatan koʻp. Yer osti suvlari yuza boʻlib, buloqlar chiqib yotadi, daryolar vaqt-vaqti bilan toshib turadi. Relyefi 1km da 50 m dan oshmaydi.
Chiroqchi tumani iqlimini hosil qiluvchi eng muhim omillarni uning geografik o’rni, quyosh radiatsiyasi, Atmosfera serkulyatsiyasi, relyefi va yuzasining tuzilishi hamda inson xo’jalik faoliyatining ta’siri tashkil etadi.
Tuman hududi okean havzalaridan juda uzoqda joylashgan. Bu hududning Yevroosiyo materigining kontenental (materik ichkarisi) sektorida joylashganligi sababli kontenental iqlimga ega bo’lib, uzoq davom etadigan issiq va quruq yoz shu kengliklar uchun nisbatan bir muncha sovuq qish bilan tavsiflanadi. Iqlim tushunchasi oʻz ichiga muayyan hududda uzoq vaqt davomida yigʻilgan harorat, namlik, atmosfera bosimi, shamol, yogʻin va boshqa meteorologik parametrlar statistikalarini oladi. Ushbu parametrlarning uzoq vaqt emas, balki muayyan vaqtdagi holatlariga ob-havo deyiladi. Viloyat geografik o’rnining bu xususiyatlari iqlimning keskin kontenental bo’lishiga, intensive radiatsiya tufayli go’l landshaftlarning rivojlanishiga imkon beradigan arid sharoitlarning mavjudligiga sabab bo’ladi.
Chiroqchi tumaninig geografik o’rni tufayli bu yerda yil davomida quyoshdan katta miqdorda radiatsiya tushadi. Yer - Quyosh sistemasidagi Quyoshdan uzoqligi jihatdan uchinchi (Merkuriy, Venera sayyoralaridan keyin) sayyora. U oʻz oʻqi atrofida va aylanaga juda yaqin boʻlgan elliptik orbita boʻyicha Quyosh atrofida aylanib turadi. Quyosh va atmosfera radiatsiyasidan hosil bo’ladigan issiqlikning o’rtacha yillik jami har 1 m2 yuzaga 6100-6600 MJ ni tashkil etadi. Yillik radiatsiya balansi viloyatning katta tekislik va tog’oldi qismida har 1 m2 yuzaga 2750 MJga teng.
Chiroqchi tumani hududi uchun quyosh radiatsiyasi va radiatsiya balansining miqdorining Samarqand va Termiz shaharlaridagi oktimometrik stansiyalarning ma’lumotlarini korelletsiya usuli bilan taqribn hisoblash mumkin. Qashqadaryo viloyatining tekislik va tog’oldi rayonlarida gorizontal yuzaga tushadigan to’g’ri quyosh radiatsiyasidan hosil bo’ladigan issiqlik miqdori dekabrda 100 MJ/kv m (2. Samarqand - Samarqand viloyatidagi shahar. Viloyatning maʼmuriy, iqtisodiy va madaniy markazi (1938 yildan). 1925-30 yillarda Respublika poytaxti. Oʻzbekistonning jan.gʻarbida, Zarafshon vodiysining oʻrta qismida (Dargʻom va Siyob kanallari orasida) joylashgan. Qashqadaryo viloyati - OʻzR tarkibidagi viloyat. 1924 yil 1 noyab.da tashkil etilgan. 1927 yil 17 fev.dan 1938 yil 15 yanv. gacha Qashqadaryo okrugi maqomida. 1938 yil 15 yanv. da Buxoro viloyatiga qoʻshib yuborildi. 4 kkal/sm2), iyulda 590 MJ/kv m (14.Iyul (lot. mensis Julius) - Grigoriy taqvimida yilning yettinchi oyi. 31 kundan iborat. Shu oyda tugʻilgan Yuliy Sezar sharafiga nomlangan. 1 kkal/sm2) va yil davomida 4200 MJ/ m2 (100.3 kkal/sm2) atrofida bo’ladi. Quyosh va atmosfera radiatsiyasidan hosil bo’ladigan issiqlikning o’rtacha yillik jami 6100-6600 MJ\m2 (144-155 kkal\sm) ni tashkil etadi. Bu hududda radiatsiya balansi (quyoshdan keladigan nur energiyasining to’g’ri va tarqoq radiatsiya ko’rinishidagi kirishi va uning aks etishigaqaytarilishiga hamda effektiv nurlanishiga chiqimi)ning miqdoritekislik va tog’oldi hududlarda 4 oy davomida (noyabr, fevral) manfiy bo’ladi. Yillik radiatsiya balansi 2750 MJ /m (65 kkal/ sm2) tashkil etadi.
Hududning iqlimiga viloyatning janubiy geografik o’rni, yuzasining va tog’ tizimlarining joylashuvi katta ta’sir ko’rsatadi. O’zining janubiy geografik o’rni tufayli ham qish oylarida, ham yoz oylarida harorat ancha yuqori bo’ladi. Fevral (lot. Februarius - halollanish oyi) - Grigoriy kalendarika, yilning ikkinchi oyi (28 kunga, kabisa yilida esa 29 kunga teng). Nomi kad. rimliklarning har yili 15 fevralda oʻtkazilgan halollanish marosimi bilan bogʻliq. Harorat (Temperatura) (lot. temperatura - kerakli aralashma, o'rtacha holat) - moddaning holatini issiq-sovuqligini tavsiflaydigan fizik kattalik.
Hudud yuzasining sharqqa tomon, ya’ni asosiy havo massalari va siklon tizimlariyo’nalishida balandlashib borishi (bu holat butun O’rta Osiyo uchun ham hos) yog’inlarning tushishi uchun qulay sharoitni vujudga keltiradigan atmosfera frontining kuchayishiga va jarayonlarning rivojlanishiga imkon beradi. Osiyo (yun. Asia, ehtimol ossuriycha asu - sharq) - Yer sharidagi eng katta qitʼa (butun quruqlik maydonining 30 % chasini egallagan). Yevrosiyo materigining bir qismi.. Shu sababli viloyat hududining sharqiy qismida atmosfera yog’inlarining nisbatan ko’proq tushishi g’arbiy tekislik qismidan farq qilishga olib keladi. Ammo viloyatning Boysuntog’ va Ko’xitong tog’lari tomonga relyefning ko’tarilib borishiga qaramasdan sharqiy hududlar o’ziga xos sharoitlarga ega. Chunki asosiy havo massalari bu tizmalarga yondosh holda harakatlanadi v buning oqibatida yog’inlarning ko’proq tushishi uchun sharoit vujudga kelmaydi.
Qish oylarida O’rta Osiyoga kirib keladigan Arktika va mo’tadil kengliklarning havo massalari shimoldagi tog’larning pastligi tufayli bemalol kirib keladi va siklon faoliyatining rivojlanishi jaryonida beqaror ob-havo yog’inlarining tushishi va haroratning pasayishiga sabab bo’ladi. Arktika - Yerning eng shimoliy nuqtasida joylashgan qutbiy mintaqa. Arktikaga Shimoliy Muz okeani hamda Kanada, Rossiya, Daniya (Grenlandiya), Norvegiya, AQSh (Alaska), Shvetsiya, Finlandiya va Islandiya davlatlarining bir qismi kiradi.
Siklonlarning faoliyatibilan g’arblan keladiganmo’tadil mintaqaning dengiz havo massasi ham kirib keladi. Qish oylarida yomg’ir, ba’zan esa qor yog’ishi anashu havo massalari bilan bog’liq.
Yozda Turon tekisligining shimolida mo’tadil front chizig’iga bog’liq holda yuqori havo bosimi vujudga keladi. Bu davrda Turon havosining isib ketishi tufayli past bosimli markaz-termik depressiya hosil bo’ladi, buning oqibatida mahalliy Turon tropic massasi shakllanadi va issiq ob-havo ustunlik qiladi. Shimoldan yuqori bosimli markazdan termik depressiyaga tortiladigan salqin havo harakatlanadi, biroq ob-havoni u qadar o’zgartira olmaydi, yog’ingarchilik deyarli bo’lmaydi (tog’li hududlar bundan mustasno).
Qashqadaryo iqlimining tarkib topishida relyeflarning ta’siri yog’inlarning hududiy taqsimotida yaqqol namoyon bo’ladi.
Qashqadaryo viloyati hududining Yevroosiyo materigining ichki qismida okean havzalaridanuzoqda joylashganligi uning iqlimini keskin kontenental bo’lishiga, ya’ni mateorologik elementlarning kunlik va yillik yo’nalishida ancha katta tebranishlarga sabab bo’ladi.
Qashqadaryo viloyatining yuza tuzilishi (relyefi) dagi rang-baranglik hududning g’arbda ochiqligi, havo massalarining g’arbdan sharqqa tomon harakatlanishi bilan birgalikda bu hudud iqlimidagi va ayni paytda landshaftlardagi hududiy tafovutlarni shakllanishiga olib keladi.
1.1-jadval.
Qashqadaryo havzasidagi o’rtacha va baland tog’lar iqlimining ayrim
ko’rsatkichlari.
(P. Xalimovadan 1980 )
Balandlik yeruslari
|
Havoning o’rtacha yillik harorati C
|
Yog’inlarning o’rtacha yillik miqdori, mm
|
yanvar
|
Iyun
|
yillik
|
|
Baland tog’lar
|
-6.8
|
14
|
2-4
|
545-680
|
O’rtcha balandlikdagi tog’lar
|
-4.6
|
20-24
|
7-11
|
636-648
|
Qashqadaryo viloyati mahalliy miqyosda tarkib topishiga antropogen omillar ham katta ta’sir ko’rsatmoqda. Insonlarning ishlab chiqarish jarayonida landshaftning o’zgartirilishi va turli toifalarga mansub bo’lgan antropogen landshaftlar bilan bo’lgan maydonlarning tobora kengayib borayotganini mahalliy miqyosdagi iqlimning o’zgarishiga sabab bo’lmoqda. Landshaft (nem. Land - yer, schaft - manzara) - 1) tipologik tabiiy komplekslarni umumlashtiruvchi tushuncha: geologik zamini, relyefi, iqlimi, tuproqlari, oʻsimlik turkumi, hayvonot dunyosi, gidrologik rejimining bir xilligi bilan ajralib turadigan va tabiiy chegaraga ega boʻlgan hudud. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. Katta maydonlarni sug’oma dehqonchilikni rivojlantirish maqsadida o’zlashtirilishi va u bilan bog’liq holda gidrotexnik inshootlarni (suv omborlari, kanallar, zovurlar) barpo etilishi shu maydonlarda iqlim elementlarining (havo va tuproq harorati, radiatsiya albedosi, shamollar rejimi va b.q) o’zgarishiga va mahalliy iqlimning tarkib topishga sabab bo’lmoqda.
Iqlim va uni tashkil etuvchi meteorologik elementlarning umumiy va mahalliy xususiyalari qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishga ham o’z ta’sirini ko’rsatadi. Shu sababli viloyat hududining iqlim sharoitini va resurslarini boshqa omillar bilan bog’liq holda o’rganishni taqozo etadi.
1.2-jadval.
Qashqadaryo havzasi tog’ oldi – adilar va past tog’larning asosiy
agroiqlimiy ko’rsatgishlari.
Absolyut balandlik, m
|
380-660
|
Yanvarning o’rtacha harorati 0C
|
0 - 2
|
Vegetatsiyali qishlarning foizi
|
60-80
|
Haqiqiy qishlarning davom etishi, kun
|
20
|
Nisbiy sokinlik davri. kun
|
66-80
|
O’rtacha absolyut minimum, 0 C
|
-15 -20
|
Haroratlarning absolyut minimum 0C
|
-29
|
Manfiy haroratlar jami 0C
|
-40 -60
|
Iyulning o’rtacha harorati 0C
|
28 29
|
Yozdagi (VII- IX) garmselli kunlar (o’rtacha)
|
13-47
|
Eng yuqori haroratlar 0C
|
43 47
|
Iyuldagi soat 13da nisbiy namlik %
|
18-27
|
10 dan yuqori haroratlar jami 0C
|
4750-5300
|
Yog’inlar mm
|
290-545
|
VI – VII, %
|
3
|
XII –II, %
|
36-39
|
Quruq davrning boshlanishi
|
29-28
|
1.2 Suv resurslari va ulardan foydalanish.
O’lkamizda suv resurslarining asosiy manbalari tog’lardagi muzliklar doimiy va mavsumiy qor qoplanish, ulardan tug’iladigan daryolar, soylar, buloqlar, suv omborlari, ko’llardagi tabiiy gaz suvlardan hamda yer ostida joylashgan chuchuk va o’rtacha minerallashgan suvlardan iborat, bularga qo’shimcha ravishda suv osti va muzlik ko’llari suvlarini,termal yerosti suvlarini, tozalangan suvlarni, oqova suvlarning bir qismini, atmosfera yog’inlarini va tuproqdagi namlikni kiritish mumkin ( Hikmatov va b. 2001 y).
Qashqadaryo havzasi tabiiy – gidrologik rayonlashtirish tarixlarida Amudaryo havzasining bir qismi sifatida qaraladi. Amudaryo havzasiga mansub bo’lgan daryolardagi suvlarning yillik zaxirasi 73.8 km3 ga yaqin bo’lib, O’rta Osiyo daryolari suvlari zaxirasining qariyb 55:4% ini tashkil etadi. Jadvakda Amudaryo havzasiga mansub bo’lgan daryolarning suv resurslari to’g’risida ma’lumotlar keltirilgan.
Qashqadaryo havzasining suv resurslari asosan daryolar, soylar, buloqlar, ko’llar hamda yerosti suvlaridan tashkil topgan. Amudaryo - Oʻrta Osiyo hududidagi eng uzun daryo. Yunonlar Oks deb ataganlar. Mahalliy xalq orasida daryo Jayhun nomi bilan mashhur. Daryo uzunligi 2400 km, daryo deltasi 534 739 km². Amudaryo hozirgi Tojikistonning Pomir togʻi etaklaridagi Panj va Vaxsh daryolarining birlashuvidan boshlanib Oʻzbekiston, Afgʻoniston va Turkmaniston hududlaridan oʻtadi va tobora qurib borayotgan Orol dengiziga quyiladi. Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S. Havzaning asosiy suv manbalari Qashqadaryo va uning irmoqlari Oqsuv, Panxoz, Jinnidaryo, Yakkabog’daryo, Turnabuloq, Langardaryo, Katta O’radaryo, Kichik O’radaryo va g’uzor daryolarining suvlaridan iborat.Irmoq - katta daryoga quyiladigan daryo, soy, jilgʻa. Odatda, I. oʻzi quyiladigan daryodan kamsuv, shuningdek, vodiysi boshqa tomonga yoʻnalgan boʻladi. Koʻl va b. ichki suv havzalariga quy-iladigan daryolar ham baʼzan I. Havzadagi suv resurslarining asosiy manbai bo’lgan daryolar hududiy jihatdan juda notekis joylashgan. Ta’kidlab o’tilganidek, havza doirasida uzunligi 10km dan 200km gacha bo’lgan 120dan ortiqroq katta –kichik daryolar mavjud. Ammo ularning asosiy qismi tog’li va tog’oldi hududlar bo’ylab oqadi.
1.3-jadval.
| 