Korxona joylashgan hududning tabiiy geografik tasnifi.
Ayritom neftbazasi. Chiroqchi tumani shimoli-sharqiy qismida Ayritom jamoa shirkat xo’jaligida joylashgan. Korxonaning ish faoliyati atrofdagi jamoa shirkat xo’jaliklarini nrft maxsulotlari bilan ta’minlashdan iborat.
Chiroqchi tumani markazi Kitob – Shaxrisabz vohasida joylashgan bo’lib, shimoli-sharqdan Zarafshon va Hisor tizmalari, g’arbdan quyi Qashqadaryo vohasi bilan chegarlangan. Relyefi 1km da 50 m dan oshmaydi.
Chiroqchi tumani iqlimini hosil qiluvchi eng muhim omillarni uning geografik o’rni, quyosh radiatsiyasi, Atmosfera serkulyatsiyasi, relyefi va yuzasining tuzilishi hamda inson xo’jalik faoliyatining ta’siri tashkil etadi.
Tuman hududi okean havzalaridan juda uzoqda joylashgan. Bu hududning Yevroosiyo materigining kontenental (materik ichkarisi) sektorida joylashganligi sababli kontenental iqlimga ega bo’lib, uzoq davom etadigan issiq va quruq yoz shu kengliklar uchun nisbatan bir muncha sovuq qish bilan tavsiflanadi. Viloyat geografik o’rnining bu xususiyatlari iqlimning keskin kontenental bo’lishiga, intensive radiatsiya tufayli go’l landshaftlarning rivojlanishiga imkon beradigan arid sharoitlarning mavjudligiga sabab bo’ladi.
Chiroqchi tumaninig geografik o’rni tufayli bu yerda yil davomida quyoshdan katta miqdorda radiatsiya tushadi. Quyosh va atmosfera radiatsiyasidan hosil bo’ladigan issiqlikning o’rtacha yillik jami har 1 m2 yuzaga 6100-6600 MJ ni tashkil etadi. Yillik radiatsiya balansi viloyatning katta tekislik va tog’oldi qismida har 1 m2 yuzaga 2750 MJga teng.
Chiroqchi tumani hududi uchun quyosh radiatsiyasi va radiatsiya balansining miqdorining Samarqand va Termiz shaharlaridagi oktimometrik stansiyalarning ma’lumotlarini korelletsiya usuli bilan taqribn hisoblash mumkin. Qashqadaryo viloyatining tekislik va tog’oldi rayonlarida gorizontal yuzaga tushadigan to’g’ri quyosh radiatsiyasidan hosil bo’ladigan issiqlik miqdori dekabrda 100 MJ/kv m (2.4 kkal/sm2), iyulda 590 MJ/kv m (14.1 kkal/sm2) va yil davomida 4200 MJ/ m2 (100.3 kkal/sm2) atrofida bo’ladi. Quyosh va atmosfera radiatsiyasidan hosil bo’ladigan issiqlikning o’rtacha yillik jami 6100-6600 MJ\m2 (144-155 kkal\sm) ni tashkil etadi. Bu hududda radiatsiya balansi (quyoshdan keladigan nur energiyasining to’g’ri va tarqoq radiatsiya ko’rinishidagi kirishi va uning aks etishigaqaytarilishiga hamda effektiv nurlanishiga chiqimi)ning miqdoritekislik va tog’oldi hududlarda 4 oy davomida (noyabr, fevral) manfiy bo’ladi. Yillik radiatsiya balansi 2750 MJ /m (65 kkal/ sm2) tashkil etadi.
Hududning iqlimiga viloyatning janubiy geografik o’rni, yuzasining va tog’ tizimlarining joylashuvi katta ta’sir ko’rsatadi. O’zining janubiy geografik o’rni tufayli ham qish oylarida, ham yoz oylarida harorat ancha yuqori bo’ladi.
Hudud yuzasining sharqqa tomon, ya’ni asosiy havo massalari va siklon tizimlariyo’nalishida balandlashib borishi (bu holat butun O’rta Osiyo uchun ham hos) yog’inlarning tushishi uchun qulay sharoitni vujudga keltiradigan atmosfera frontining kuchayishiga va jarayonlarning rivojlanishiga imkon beradi. Shu sababli viloyat hududining sharqiy qismida atmosfera yog’inlarining nisbatan ko’proq tushishi g’arbiy tekislik qismidan farq qilishga olib keladi. Ammo viloyatning Boysuntog’ va Ko’xitong tog’lari tomonga relyefning ko’tarilib borishiga qaramasdan sharqiy hududlar o’ziga xos sharoitlarga ega. Chunki asosiy havo massalari bu tizmalarga yondosh holda harakatlanadi v buning oqibatida yog’inlarning ko’proq tushishi uchun sharoit vujudga kelmaydi.
Qish oylarida O’rta Osiyoga kirib keladigan Arktika va mo’tadil kengliklarning havo massalari shimoldagi tog’larning pastligi tufayli bemalol kirib keladi va siklon faoliyatining rivojlanishi jaryonida beqaror ob-havo yog’inlarining tushishi va haroratning pasayishiga sabab bo’ladi.
Siklonlarning faoliyatibilan g’arblan keladiganmo’tadil mintaqaning dengiz havo massasi ham kirib keladi. Qish oylarida yomg’ir, ba’zan esa qor yog’ishi anashu havo massalari bilan bog’liq.
Yozda Turon tekisligining shimolida mo’tadil front chizig’iga bog’liq holda yuqori havo bosimi vujudga keladi. Bu davrda Turon havosining isib ketishi tufayli past bosimli markaz-termik depressiya hosil bo’ladi, buning oqibatida mahalliy Turon tropic massasi shakllanadi va issiq ob-havo ustunlik qiladi. Shimoldan yuqori bosimli markazdan termik depressiyaga tortiladigan salqin havo harakatlanadi, biroq ob-havoni u qadar o’zgartira olmaydi, yog’ingarchilik deyarli bo’lmaydi (tog’li hududlar bundan mustasno).
Qashqadaryo iqlimining tarkib topishida relyeflarning ta’siri yog’inlarning hududiy taqsimotida yaqqol namoyon bo’ladi.
Qashqadaryo viloyati hududining Yevroosiyo materigining ichki qismida okean havzalaridanuzoqda joylashganligi uning iqlimini keskin kontenental bo’lishiga, ya’ni mateorologik elementlarning kunlik va yillik yo’nalishida ancha katta tebranishlarga sabab bo’ladi.
Qashqadaryo viloyatining yuza tuzilishi (relyefi) dagi rang-baranglik hududning g’arbda ochiqligi, havo massalarining g’arbdan sharqqa tomon harakatlanishi bilan birgalikda bu hudud iqlimidagi va ayni paytda landshaftlardagi hududiy tafovutlarni shakllanishiga olib keladi.
1.1-jadval.
| 