Amudaryo havzasining suv resurslari

To’yinishy xususiyatlariga ko’ra qor-muzlik suv bilan to’yinadigan Yakkabog’daryoning o’rtacha oqim moduli (har bir kv.km dan bir sekundda litr hisobida oqib chiqadigan suv miqdori) 19.4 l/s km Panxozdaryoniki 14.6 va Oqsuv daryoning o’rtacha oqim moduli 10.6 l/s km²ni tashkil etadi. Oqsuv daryoning ko’pyillik o’rtacha suv sarfi (Qorasuv daryosi bilan birgalikda) 813.8 m³/sekund ga, Yakkabog’daryoga ( Turnabuloq daryosi bilan birgalikda) 8.08m³/sek va Panxozdaryoda 4.00m³/sek gat eng.

Qor suvi bilan to’yinadigan qashqadaryoning yillik suv sarfi (Varganza qishlog’I yaqinida) 5.46 m³\sek ni va o’rtacha oqim moduli 11.7 l/sek km ni tashkil etadi/ qor-yomg’ir suvi bilan to’yinadigan Jinnidaryoning o’rtacha ko’p yillik suv sarfi ( Palandara qishlog’I yaqinida) 1.50 m³/sek, o’rtacha oqim moduli 4.2 l/sek km², o’rtacha ko’p yillik suv sarfi va o’rtacha oqim moduli G’uzordaryoga monand holda 5.9 m³/sek va 1.9 l/sek km, Langardaryoda 0.87 m²/sek va 3.4 l/sek km².

Qashqadaryoning o’rta qismidagi o’ng irmoqlari – Qalqamasoyning o’rtacha ko’p yillik suv sarfi 2.88, o’rtacha oqim moduli 7.9 l/sek km kv va Oyoqchisoyning o’rtacha ko’p yillik suv sarfi 1.37 m²/sek va 10.9 l/sek km² ga teng.

1.4-jadval.

Shunday qilib Qashqadaryo havzasida suv resurslarining shakllanishi tog’li hududlari bilan bog’liq. Havzaning tog’li hududida oqim har1 kv km maydondan 6.2 l/sek ni tashkil etadi. ( Babushkin va b. 1985 y). Havza doirasida shakllanadigan suvlarning miqdori yillar mobaynida 0.7 kub km dan 1.2 kub km gacha o’zgarib turadi. Muvaqqat suv oqimlari hisobiga olinganda bu ko’rsatgich 1.3 kub km ni tashkil etadi yoki har kv km maydondan har yili 45.1 ming kub m suv to’planadi. Mahalliy suv resurslari viloyat aholisining jon boshiga o’rtacha 0.

1998-yilda viloyatda barcha manbalardan 604.9 mln. kub m miqdorida suv olingan bo’lib, shundan 5820.8 kub m ( foydalanilgan suvning qariyb 83% i) suv sug’orishga, qolganqismi esa sanoat, communal xo’jalik maqsadlari uchun foydalanilgan.

Viloyat hududida 1998-yilda 503.6 ming gektar maydoni sug’orish uchun 5832.

1.5-jadval.

1.6 – jadval.

Qashqadaryo viloyati xo’jalik tarmoqlari, ayniqsa ichimlik suvi uchun iste’mol qilishda yer osti suvlarining ahamiyati juda katta. 1999-yil ma’lumotlariga ko’ra, viloyatda jami 5552 ta quduq burmalangan bo’lib, shundan 2853 tasi suv beradi, 2699 tasi esa yaroqsizdir ( 1076 tasi vaqtincha to’xtatilgan, konservatsiya qilingan, 1155 tasi ta’mir talab, 468 tasining ishiga barham berilgan).

Ishlatilayotgan 2853 ta burg’ulangan quduq va 3ta buloqdan 1999-yil davomida qo’shimcha 913.69 ming kub miqdorda yer osti suvlari tortib chiqarilgan. 790 ta quduq va 1 ta buloqdan kuniga olinadigan 307.64 ming kub m yer osti suvi sug’orish uchun, 1236 ta quduq va 2 ta buloqdan kuniga olinadigan 365.76 ming kub m suv ichimlik suvi sifatida iste’mol qilinadi. 195 ta quduq kuniga 222.11 ming kub m , chorva mollarini sug’orish uchun 346 ta quduq kuniga 10.99 ming kub m suv tortib chaqargan.

Qashqadaryo viloyatida o’zi bosim bilan chiqadigan artesian quduqlari bo’lib, shundan 3 tasi tugatilgan, 28 tasi esa foydalanilmoqda. 1999-yilda kuniga 10.55 mimg kub m yer osti suvlari olingan.

Qashqadaryo viloyatida mavjud chuqurlar orqali 1999-yil davomida 247.7 ming kub m miqdorida yer osti suvlari olingan. Yer ostidan olingan suvlarning 78.8 mln kub m sug’orishda, 96.34 mln kub m ichi,lik suvi, 5.96 mln kub m ishlab chiqarishda foydalanilgan. 66.57 mln kub m yer osti suvi sizot suvlari sathini pasaytirish maqsadida chiqarib yuborilgan.

Ma’lumki, suv tabiatda tugamaydigan va tiklanadigan resurslar jumlasiga mansub. Amma suv resurslarining makoida va zanoida miqdori o’zgarib turadi. Yog’ingarchilik kam bo’ladigan qurg’oqchilik yillarida suv resurslarining miqdori umumiy jihatdan keskin kamayadi. Buning natijasida suv taqchilligi namoyon bo’ladi. Bundan tashqari, yuqorida ta’kidlab o’tilganidek, suv resurslari ishlab chiqarishning muayyan tarmoqlarda foydalanish uchun sifat jihatdan yaroqsiz holga kelib qolishi mumkin. Daryolarga sanoat, chorvachilik va boshqa ishlab chiqarish obyektlaridan oqova suvlarining tashlanishi hamda sug’oriladigan dalalardan minerallashuv darajasi yuqori bo’lgan qaytarma suvlarning tashlanishi natijasida suvlar kimyoviy, fizikaviy va biologic jihatdan ifloslanadi.

Tuproq qatlami makrostrukturasining xususiyatlariga ko’ra Qashqadaryo viloyatining hududi O’rta Osiyo tekislik va tog’li tuproq oblastlarining tarkibiga kiritiladi.

Tuproqlarning hududiy taqsimlanishi va joylashuviga relief, tog’ jinslarining tarkibi va iqlim muhim omillardir. Tektonik botiqlarda daryo vodiylarida, adirlarda, tog’larning qiya tekisliklarida, platolarda asosiy tuproq hosil qiluvchi mineral to’rtlamchi davr yotqiziqlaridan, o’rtacha balandlikdagi va baland tog’larning yonbag’rlarida esa koleozoy va mezazoy eralarining g’ovak yotqiziqlarida va ularning nurlash maxsulotlaridan iborat.

Qashqadaryo viloyati hududida tuproq tiplari relyefi va gidrotermik ( issiqlik va atmosfera yog’inlarining taqsimlanishi ) sharoitlarga bog’liq holda g’arbdan sharqqa tomon o’zgaradi. G’arbda tekislik relyefiga ega bo’lgan Qarshi cho’li doirasida kenglik bo’yicha zonal tarqalgan cho’l tuproqlari, biroz sharqroqda tog’ oldi chala cho’l zonasining bo’z tuproqlariga o’tadi.

Qashqadaryo havzasining sharqiy va shimoli-sharqiy chekkasidagi o’rtacha balandlikdagi va baland tog;lardagi mintaqalari yaqqol namoyon bo’ladi va tuproq quyidan yuqoriga tomon o’zgaradi.

Cho’l zonasining tuproqlari xilma-xil bo’lib, ular dengiz sathidan balandligi 250-300 m gacha bo’lgan tekislik, qadimiy delta va platolarda nihoyatda issiq va qurg’oqchil sharoitlarda vujudga kelgan.

Qarshi cho’lida yoz issiq ( iyulning o’rtacha harorati 27-30⁰), qish ancha iliq, yillik yog’inlarning miqdori 145-230 mm. vegetatsiya davri 290-300 kunga yetadi. Tuproq hosil bo’lish jarayonida yozgi kuzgi issiq ( quruq kirotermik) va qishgi bahorgi iliq ( namli mizotermik) davrlar katta rol o’ynaydi. Bunday iqlim sharoitlarida ofiliya ( bargsizlik) kirofitlar ( simrofillik) va sukkulontlik kabi xususiyatlarga ega bo’lgan butalar va o’tlardan iborat o’simlik formatsislari tarqalgan.

Qashqadaryo viloyatining cho’l zonasida tarqalgan taqirli, cho’l qumli va sur-qo’ng’ir tuproqlar avtomorf tuproqlar qatoriga mansub bo’lgan zonal tuproq tiplarini,o’tloq va botqoq tuproqlar bo’lga sho’rxok, taqirlar esa gidromorf tuproqlar qatoriga mansub bo’lgan introzonal tuproq tiplarini hosil qiladi. Cho’l zonasining tuproqlari 800 ming gektardan ortiqroq maydonda tarqalgan.

Qashqadaryo viloyatining cho’l zonasida eng katta maydon ( 350 ming ga) taqirli tuproqlar bilan tarqalgan. Taqirli tuproqlar Koson, Mirishkor, Boxoriston,Kasbi, U.Yusupov tumanlarida Qashqadaryoning qadimiy deltalarida va propeovial hamda demovial yotqiziqlaridan iborat va tog’oldi tekisliklarida tarqalgan. Taqirli tuproqlar ba’zan taqirlar, cho’l-qumli tuproqlar va qumloqlar bilan aralash holda uchraydi.

Taqirli tuproqlar asosan olliyuvial qumoq –gilli va qumoq yotqiziqlarda, ayrim joylarda esa taqirli-qumoq yotqiziqlarda vujudga kelgan.

Qarshi cho’li sharoitida tarqalgan taqirli tuproqlar chuchuk yoki kam minerallashgan sizot suvlari sathining ancha past joylashganligi sababli nisbatan kam sho’rlangan. Bu tuproqlarda chirindiningmiqdori kam. Yuza qatlamda chirindining miqdori 0.65-0.8% ni ba’zi hollardagina 1% ni, azotning miqdori 0.05 va foforning miqdori 0.17-0.18% ni tashkil etadi va quyi qatlamlarga tomon ularning miqdori kamaya boradi.

Umuman taqirli tuproqlar Qarshi cho’lining eng yaxshi yer fondini hosil qiladi. Shu boisdan ular birinchi navbatda o’zlashtirila boshlandi.

Qashqadaryo viloyatining g’arbiy qismida cho’l-qumli tuproqlari keng tarqalgan. Bu tuproqlarni vujudga eol, olliyuvial, promovial yotqiziqlar ona jins bo’lgan. Cho’l qumli tuproqlar tarqalgan yerlarda sizot suvlarichuqur joylashganligi bilan ta’riflanadi.

Cho’l tuproqlar to’g oldi qiya tekisliklarda, qadimiy olliyuvial yotqiziqli deltada, Devxona platosida va boshqa joylarda qariyb 150 ming ga maydonni egallaydi.

Cho’l qumli tuproqlar sur-qo’ng’irva taqirli tuproqlarga o’xshab ketadi. Bu tuproqlarda o’simliklar ayniqsa ko’plab o’sadi. Lekin bu tuproqlarda chirindining miqdori juda kam ( 0.3-0.5%) ozuqa beruvchi kimyoviy unsurlarga kambag’al. cho’l qumli tuproqlar deyarli hamma joyda sho’rlanganligi tufayli ularni o’zlashtirish uchun sho’rlashiga, shamol eroziyasiga qarshi bir qancha tadbirlar o’tkazish lozim. Shu sababli cho’l qumlituproqlar tarqalgan yerlardan yaylovlar sifatid afoydalanish ma’qulroq.

Qashqadaryo viloyatining cho’l zonasida eng ko’p tarqalgan (175 ming) ga tuproq tiplaridan yana biri sur-qo’ng’ir tuproqdir. Bu tuproqlar Nishon, Boxoriston, U.Yusupov, Mirishkor tumanlari hududida, yuzasi tekislashgan Devxona, Setalontepa, To’ng’izsirt kabi qoldiq tog’larda platolarda shakllangan. Sur qo’ng’ir tuproqlar bo’r va paleogen davrlarning qumtosh, giltosh va shuningdek, qadimiy allyuvial va promovial yotqiziqlarda vujudga kelgan.

Chiroqchi tumanining qoplamining shakllanishi sharoitida hududning geologik taraqqiyoti, geografik o’rni va hozirgi tabiiy sharoitlari asosini ahamiyat kasb etadi.

Qashqadaryo viloyatiningtabiiy florasi 1200 ga yaqin yuksakturlardan tashkil topgan bo’lib, ularning 106 turi oziq-ovqat va chorvachilikda yem hashak sifatida ishlatiladi, 138 turli qimmatbaho dorivor, 26 turli efir moyi, 61 turli asal beruvchi, 62 turli oshlovchi, 53 turli bo’yoq beruvchi, 19 turli qimmatbaho bixli o’simliklardir. Bu turlardan tashqari tuman florasi tarkibida manzarali, vitaminli va tolali o’simliklar ham uchraydi.

Geobotanik jihatidan rayonlashtirishning yangi sistemasida Chiroqchi tumani ana shu rayonlashtirishda asosiy asoslanib cho’l mintaqasida yillik o’rtacha harorat 16-18⁰ C, yanvarning o’rtacha harorati 3.

Cho’l mintaqasining o’simlik qop’lamida qondim ( juzgun), shuvoq, efemerli chirmovuqlarning asosida osora ossountsiyalari ustunlik qiladi. Relyefning pastqam joylarda shuvoqlar va sho’ralar o’sadi.

Bu mintaqaning qumli cho’llarida ko’chma qumlarga moslashgan tomiofit o’simliklar qondim ( juzgun), quyonsuyak, qizilqondim, mustahkamlangan qumlarda esa shuvoq, iloq, qora saksovul,efemerlardan qizqiriq, kumaroq efemerlardan chayir urg’ochiselen, tuyapaymoq o’sadi. Hududning ichki efemer va ofeseroid o’simliklardan cherkas, shigren, isiriq, oqchigit, butalardan yulg’un, qorasaksovul va boshqa o’simliklar xosdir.

Bundan tasgqari kam sho’rlangan joylarda poshmoq, sho’ra, teresken, dastorbosh, kuchli sho’rlangan yerlarda esa qora shora, qizilmiya va oqbosh uchraydi.

Mintaqaning daryo trassalarida, vodiylarda va botiqlarda ajriq, yantoq, qizilmiya kabi o’simliklar tarqalgan.

O’simliklar kislorodni yetqazib yer usti ba yer osti suvlari rejimiga ijobiy ta’sir ko’rsatib, tuproqni va suv erroziyasidan saqlaydi. Bu joy tabiati uchun bu muhim hisoblanadi.

Tumanning geografik o’rni va landshaftlarining xilma-xilligi hayvonot olamining shakllanishi va va tarqalishiga o’z ta’sirini ko’rsatgan. Suvsiz qumli cho’llar , tog’ o’rmonlari va daryo vodiylarining ekologik sharoitlari hayvonlarning hayot kechirishi uchun bir xil emas. Shunga ko’ra har qaysi landshaft uchun u yoki bu sharoitga moslashgan hayvonlarning ma’lum turlari hosdir.

O’zbekiston hududida, xususan Chiroqchi tumanida cho’l mintaqasi turli o’lkalarning hayvonlari aralashib ketgan zoogeografik tumanga mansubdir.

Cho’l hayvonlari yozda tuproq haroratining yuqori bo’lishiga (30-60) va uzoq suvsizlikka moslashgan. Bu yerdagi fauna vakillarining muhitga moslashishining yana bir belgisi ularning yer rangida ya’ni qum, chang ustida bo’lishidir. Hududdagi ayrim hayvonlar ( yumronqoziq, qumoyoq va boshqalar) iste’mol qiladigan ozuqasi tarkibidagi ozgina namliik bilan kifoyalanadi va suvsiz hayot kechira oladi.o’simliklarning siyrakligi, ovqat va suvning taqchilligi tufayli hayvonlar tez harakatlanish qobilyatiga ega bo’lsada, yozda tuproq kunduzi 60-70⁰C ga qiziganda ularni faoliyati keskin susayadi. Bu hol ko’pchilik ilonlarga, chayonlarga, kaltakesaklarga, hasharoylarga, sitemizuvchi ayrim hayvonlarga va ba’zi bir qushlarga xosdir.hayvonlarning hayot sharoiti qumli, sho’rxok toshloq cho’llarning hayvinlaridan farqlanadi. Bu yerlarda yog’in –sochin bo’lishi faqat qish va bahor oylariga to’g’ri keladi. Asosan efemer o’simliklar o’sadi va may oyining oxirida bu o’simliklar ham qovjirab qoladi. Hayvonlar ham o’simliklar kabiquyosh isitishi bilan uyqudan uyg’onadi. Zo’r berib ozuqa bilan oziqlanadillar va ko’p o’tmay urchiy boshladi. Mintaqadosh umurtqadosh sut emizuvchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar hamquruqlikda xam yashovchi hasharotlar, qisqichbaqalar, molyuskalar, chuvalchanglarva boshqa soda hayvonlar uchraydi.

Jazirama issiq kunlarida darasxtlarning uchlarida dasht agomasi deb ataluvchi kaltakesak ko’p bo’ladi. Umuman cho’l hududida ko’pgina hayvonlar endem ( ma’lum bir grafik viloyatida yashaydigan va boshqa joylarda uchramaydigan hayvonlar). Tumanda ham bu tularni bir necha tipini uchratish mumkin. Shuningdek cho’l toshbaqasi, echkiemar, qum efasi, supto’rg’ay va boshqa hayvonlar ham endemalardir.

Cho’llarda kon ishlari davomida hududni florasi nobud bo’lishiga sabab bo’lmoqda; bu esa ba’zi tur hayvonlarni buzilishiga olib keladi.