10.1-jadval Benzoldan dunyoda foydalanish ko‗rsatgichlari Beriladigan
xomashyo
Umumiy
iste‘mol
uchun
berilgan
mahsulot %
Oraliq mahsuloti
1
Oraliq mahsuloti 2
Eng so‗nggi mahsulot
54
Etilbenzol sti rol polistirol, kauchuk SBS 17
Psevdokumol fenol va atseton Fenoltarkibli
plastmassalar,
kaprolaktam,
metilmetakrilat,
metilizobutilketon benzol 14
siklogeksan kaprolaktam volokno neylon 5
nitrobenzol
4
alkilbenzollar alkilbenzolsul‘fon
atlar yuvuvchi vositalar 6
boshqa
mahsulotlar
Toluolga nisbatan iste‘mol so‗nggi yillarda keskin pasayib ketdi.
obrazom:–1%, paraksilol –86%, metaksilol –3% va ortoksilol 10%.
403
10.2. Aromatik uglevodorodlarni ishlab chiqarishning zamonaviy jamlanmalari Yuqorida ko‗rib chiqqanimizdek har xil NQIZ laridagi aromatik
uglevodorodlarni olishni jamlanmalarining tarkibi umumiy belgilariga muvofiq
quyidagicha bo‗lishi mumkin (10.1-rasm). Texnologik zanjirning boshlanishida
bir yoki ikkita riforming qurilmasi bo‗ladi. Keng bo‗lmagan fraksiyalarni qayta
ishlashda qurilma rejimi optimallashtiriladi. Shuning uchun benzol-toluol‘ va
ksilol fraksiyalarini tarkibi riformatlarni alohida olishga urg‗u beriladi. Suyuq
fazali ekstraklarni olish vaqtida undan rafinatlar ajratiladi (amalda benzinli
fraksiyalarda aromatik uglevodorodlar bo‗lmaydi), ekstraklar faqat aromatik
uglevodorodlardan tashkil topgan bo‗ladi.
Birinchi bosqichda benzol-toluol va ksilol‘ fraksiyasi alohida qayta
ishlanadi. Ulardan birinchisi aniq rektifikatsiya qilinadi hamda benzol va
toluolga ajratiladi. Bundan tashqari shu bosqichda benzol va toluol
fraksiyalarining tarkibidagi katta bo‗lmagan miqdordagi umumiy ksilollar,
aromatiklar С
9
va undan yuqori bo‗lgan (С
9
+) uglevodorodlar ajratib olinadi.
Toluolga iste‘molning past bo‗lganligi tufayli va benzolga bo‗lgan
talabning yuqoriligi hisobga olinib u ―Detol‖ texnologiyasi bo‗yicha
gidrodealkillashga beriladi (benzol halqasidan metil guruhi uziladi). Natijada
toluoldan asosan benzol va uglevodorod gazlari olinadi. Aromatik
uglevodorodlarga va ayniqsa tovar benzindagi benzolga bo‗lgan talabning
oshganligi ularni ishlab chiqarish texnologiyalari va benzinli rivormingdan toza
arenlarni olish bo‗yicha yangi texnologiyalar ishlab chiqarishga joriy
qilinmoqda.
―Dji-Ti-Si‖ firmasi tomonidan benzol-toluol-ksilol‘ (BTK) fraksiyalarini
har xil xomashyo komponentlaridan shu jumladan, benzinni rovorming qilish
jarayonining mahsulotlaridan ajratib olish texnologiyasi sanoat miqyosida
ishlangan va tadbiq qilingan. Uning farq qiladigan xususiyati ekstraksiya
usulida distillyatlarni olish rejimida aromatik uglevodorodlarni ajratishni amalga
oshirish hisoblanadi.
404
Bu texnologiyaning tartibli sxemasi 10.2-rasmda keltirilgan. Bu
texnologiyaga muvofiq barqarorlashtirish kolonnasidagi riformingdan ajratilgan
xomashyo bug‗li fazaga absorberning o‗rtasiga beriladi, uning yuqori qismidan
―quruq‖ absorbent kirib keladi.
