10.4-jadval
Ksilol izomerlarining ba‘zi bir xossalari
Izomer
101 KPa,
0
C da qaynash
harorati
Kristallanish harorati,
0
C
Etilbenzol
136,0 -95,0
-95,0
Paraksilol
138,3 +13,2
+13.2
Metaksilol
139,1 -47,9
-47.9
Ortoksilol
144,3 -25,2
25.2
Ularning qaynash haroratlari juda yaqin. Asosan ekstraktiv rektifikatsiya
yordamida ortoksilol aralashmasini oddiy ajratib olish mumkin. Qolgan
aralashmadan etilbenzolni haydash uchun yuqori aniqlikdagi distillyatsiya talab
etiladi, bunda rektifikatsion kolonnada likopchalar soni 200 – 220 gacha yetadi.
Para- va metaizomerlarni rektifikatsiya yo‗li bilan ajratish imkonsiz.
Paraksilolning kristallanish haroratining boshqa izomerlari uchun analogik
parametrlaridan farqi bu moddalarni past haroratli kristallash usuli bilan
408
samarali ajratish usulini ishlab chiqishga imkon berdi. Bundan tashqari, katalitik
izomerlash yo‗li bilan ksilolning istalgan izomerlash boshqasiga shu qatori
paraksilolga aylanishi mumkin.
O‗tgan asrning 80-yillari boshlarida paraksilol ishlab chiqarish
texnologiyasida tubdan o‗zgarishlar yuz bergan. Ajratishning past haroratli
kristallash usuli o‗rniga adsorbsion usul kirib keldi. Unda molekulyar-elak
effektidan foydalanilgan. Paraksilol molekulalari boshqa izomerlariga nisbatan
kichik diametrga, ammo VaX turidagi seolitlar adsorbsiya bo‗shliqlari kirish
oynalari diametri bilan bir xil o‗lchamga ega. Shuning uchun izomerlar
aralashmasidan faqatgina paraksilol molekulalari yuqorida aytilgan adsorbentlar
bo‗shliqlariga kirishi va ularda adsorbsiyalanishi mumkin. Ishlab chiqarish
masshtablarida UOP firmasining ―Parex‖ deb nom olgan suyuq fazali
adsorbsion texnologiyalari keng tarqalgan. Hozircha ushbu texnologiya eng
samaralisi hisoblanadi.
Paraksilol ishlab chiqarishni toluol va aromatiklarni С
9
+ (texnologiya
―Tatorey‖) transalkillash va disproporsionlash qurilmasi bloklari tarkibiga
aromatik uglevodorodlar olish blokini qo‗shish bilan ko‗paytirish mumkin. Bu
jarayonning mohiyati shundaki, aromatik uglevodorodlar С
9
+ va toluol yuqori
harorat ta‘sirida katalizator va vodorod ishtirokida ksilol (ko‗proq paraksilolga)
va benzolga aylanadi. Bundan tashqari ksilol chiqish ko‗rsatgichi 20-40% toluol
va 60-80% С
9
+ dan tashkil topgan xomashyolarni qayta ishlashda maksimal
(70%gacha) bo‗ladi.
10.1-rasmda keltirilgan jarayonlar to‗plami paraksilol ishlab chiqarishda
1980 - 1990 yillarda shakllangan va neftni qayta ishlash zavodlarinig ko‗pchiligi
hozirgi vaqtda ham ulardan foydalanadi.
Faqatgina oxirgi 2-3 yillarda ―Dji-Ti-Si‖ firmasi yangicha yondashuvdan
foydalanib, 10.3 rasmda prinsipial blokli sxemasi keltirilgan, benzol va
paraksilol olish majmuasining yanada optimal (istiqbolli) sxemasini taklif qildi.
Bunda toluolni metanol bilan alkillash (GT-Tol Alk) qurilmasi va kristallash
usuli bilan paraksilolni ajratishning yangi texnologiyasi (CrystPX) eng ko‗p
409
qiziqish uyg‗otadi.
GT-TolAlk jarayonida toluolni metanol bilan alkillash reaksiyasi
tarkibida seolit saqlovchi katalizatorda amalga oshiriladi. Bunda suv va ksilol,
asosan, paraksilol hosil bo‗ladi. Qayd etish kerakki, bu jarayonda benzol deyarli
hosil bo‗lmaydi.
Paraksilolni past haroratda kristallash yangi texnologiyasida ishonchli va
yuqori unumdor jihozlardan foydalanish, shuningdek issiqlik va material
oqimlarini optimallashtirish hisobiga qurilma ishining samaradorligini
oshirishga va paraksilolni adsorbsion chiqarish qurilmasining ba‘zi
ko‗rsatgichlari bo‗yicha ustunlikka erishilgan.
Paraksilol ishlab chiqarish istiqbolli majmuasining qo‗shimcha
afzalliklari uning moslashuvchanligida va paraksilolda olinadigan barcha
komponentlarni qayta ishlash imkoniyatidadir.
Katalitik kreking majmuasi ishga tushgunga qadar yuqori oktanli benzin
ishlab chiqarish uchun bosh komponent - riformat (riforming katalizati) bo‗lgan.
Yevropa mamlakatlarida benzinlardagi aromatik uglevodorodlar (ayniqsa
benzolga) miqdoriga cheklovlar sababli, katalitik kreking majmuasi
ekspluatatsiyaga tushgach riforming katalizati bir qismini barqarorlashtirish
kolonnasi yon haydash ko‗rinishida chiqarish va keyingi navbatda undan
ekstraksiya haydash usuli bilan benzol ajratish imkoniyati paydo bo‗ldi.
Aromatiklarni ajratib olish uchun yuqori ajratuvchan Solventlarni
(ekstragentlar), aromatik halqani tashkil qiluvchi molekulalararo ta‘sir kuchi
noaromatik birikmalar molekulalari ta‘sir kuchidan farq qiluvchi molekulalararo
o‗zaro ta‘sir kuchini qo‗llash mumkin. Ajratishning ikki usuli qo‗llaniladi:
- suyuq fazada suyuqlik ekstraksiyasi (J-J) va ekstraksiya distillyatsiya
(ED)
10.3- rasmda turli ko‗rinishdagi va molekulalar hajmi turli bo‗lgan
uglevodorodlarni ajratishda Solventning qanday ta‘sir etishi ko‗rsatilgan.
|
