531
2
-
adsorbsion-solvat qobig‗i
(smolali-asfalten moddalar,
uglevodorodlar);
3 – immobilizatsiyalangan dispers muhit;
4 – to‗liq dispers muhit.
Butun dunyoda o‗sib borayotgan yuklamaga qarshi to‗ra oladigan, yangi
biriktiruv materiallarini sintez qilish va tanlash, yo‗l qoplamalarining
foydalanish vaqtini uzaytirish va ta‘mirlash ishlarini olib borishdagi vosita va
materiallar sarfini kamaytirish bo‗yicha ishlar jadal olib borilmoqda.
Yangi
yangilanayotgan
bitum
biriktiruvchilari
mavjudlariga
nisbatan
yuqori
foydalanish xususiyatlarga ega bo‗lishi kerak.
Yo‗l qoplamasidan foydalanish uchun yaxshi harorat yumshash (T
yumshat
)
va mo‗rtlik (T
mo‗rt)
haroratlari orasida yotadi. U plastiklik intervali nomini olgan.
Unda yo‗l qoplamasi yuqori qavatining komponentlari bog‗langan-dispers
holatida bo‗ladi, ya‘ni, ularning o‗zidan bitumning adsorbsiyalangan
komponentlari bilan mineralli to‗ldiruvchi tizim hosil qiluvchi murakkab
tuzilma birliklari (MSB), o‗zaro bir-biri bilan adsorbsion solvat qobig‗i orqali
bog‗langan. MSB orasida ma‘lum miqdorda asosan bitumning moyli
komponentlari bo‗lgan dispers muhit immobilizatsiyalangan bo‗lishi mumkin.
Harorat oshirilganda dispers
muhit miqdori oshib boradi, adsorbsiya-solvat
qobig‗i kengligi esa bitum komponentlarining dispers fazadan adsorbsiya-solvat
qobiqqa va keyin dispers muhitga qaytar bo‗lib o‗tishi hisobiga kamayadi.
Asfaltbetonning qayishqoq-elastiklik xossalari haroratning bu oraliqlarida
bitumniki singari MSB orasidagi qayishqoq aloqalar, ularning yuklama ta‘sirida
deformatsiyalanishi va u olingandan so‗ng avvalgi shaklini tiklashi bilan
ta‘minlanadi. Bu orqali dispers zarralar atrofida nisbatan keng adsorbsiya-solvat
qobiqlar va ma‘lum miqdorda dispers muhitning bo‗lishiga imkon yaratiladi.
T
yumshat
oshirilganda dispers tizim erkin-dispers holatiga o‗tadi, ya‘ni MSB yaxlit
karkasda bir-biri bilan aloqador bo‗lishni to‗xtatadi. Bunday holda,
suyuq
dispers faza hatto kichik yuklama ta‘sirida qoplamadan siqib chiqariladi,
transport vositalari g‗ildiragiga yopishib yo‗lda g‗ildirak izini paydo qiladi.
532
Bunda aytish mumkinki, asfaltbetonda oz miqdorda bo‗lsa ham qaytmas
o‗zgarish yuz bergan bo‗ladi.
Haroratning pasayishi ko‗p miqdorda bitum komponentlarining dispers
muhitdan adsorbsion-solvat qobig‗iga va undan so‗ng
qattiq dispers fazaga
o‗tishi bilan kuzatiladi. Har bir bitum saqlovchi tizim uchun belgilangan
haroratda barcha dispersion muhit adsorbsion-solvat qobig‗iga o‗tadi. Bu MSB
ning bir qancha deformatsiyasi va ular orasida yetarlicha qattiq, kuchli
bog‗lanishlar paydo bo‗lishi bilan birga kuzatiladi. Bunda elastiklik xossasi
yo‗qoladi va material mexanik yuklama ta‘sirida oqadi.
Agarda atrof muhit
harorati yanada pasaysa, unda MSB butun adsorbsiya-solvat qavatining qattiq
holatga ya‘ni, dispers fazaga o‗tishi va bitum komponentlarining qayta
kristallanishi kuzatiladi. Bu holat shishalanish harorati (Т
st
) deb ataladi. Bunday
holat bitum saqlovchi moddalarning unga istalgan, hattoki juda kichik yuklama
qo‗yilganda ham oqishi bilan tavsiflanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, quyidagilar aniq ko‗rinadi. Yo‗l
qoplamalarining qoniqarli foydalanish uchun uni iloji
boricha keng plastiklik
intervaliga, ya‘ni yuqori yumshash haroratiga va past mo‗rtlik haroratiga ega
bo‗lgan bitumlardan foydalangan holda tayyorlanadi. Bundan tashqari bitumlar
uchun nafaqat pastroq mo‗rtlik harorati, balki shishalanish harorati ham pastroq
bo‗lishi maqsadga muvofiq bo‗ladi.
Yo‗l
qoplamalarida
bitum
bog‗lovchi
material
singari
gidroizolyatsiyalovchi material rolini ham bajaradi. U mineralli to‗ldiruvchilar
zarralarini ushlashi va bog‗lashi bilan birga foydalanish jarayonida o‗zining
xossalarini yo‗qotmasligi (masalan, atmosfera namligi, cho‗kindilar, harorat
o‗zgarishi ta‘sirida), qoplamaning ko‗p marta takrorlanuvchi yuklama ta‘siriga
haroratning keng intervallarida (-25dan +60
о
С gacha) qarshilik ko‗rsatishini
ta‘minlashi, qoplamada faqatgina elastik deformatsiya sodir bo‗ladigan darajada
zo‗riqishni taqsimlashi ham kerak bo‗ladi. Shu munosabat bilan shartli ―ideal‖
bitum tushunchasini kiritish mumkin. U quyidagi xossalarga ega bo‗ladi.
1.Tanlangan mineralli to‗ldiruvchilar bilan to‗liq mosligi va unga yuqori
533
darajadagi adgeziyasi.
2. Mo‗tadil kengliklarda mo‗rtlik va shishalanish
haroratining mos
ravishda -20 va -45
o
C dan past bo‗lishi.
3. Yumshash haroratining 70-80
o
C dan yuqori bo‗lishi.
4.Ishchi intervalida haroratga bog‗liq bo‗lmaganyuqori mustahkamlik va
elastiklik. YA‘ni, «ideal» bitum o‗z konsistensiyasini yumshash harorati
chegarasigacha doimiy saqlaydi. Shu bilan birga, yuqori haroratlarda bitum
qovushqoqligi 150-180
о
С da 200 mm
2
/s (sSt) dan
kam qiymatga erishib tezda
pasayishi kerak. Bu issiq asfalt beton aralashmasini olish uchun maqbul
sharoitlarni ta‘minlash uchun zarur.
1-
qoplamasi ishchi harorati oralig‗i;
2 - asfaltbeton aralashmasi tayyorlash harorati oralig‗i.
5.Mustahkamlik xossalari va konsistensiya yuklama vaqti davomiyligiga
bog‗liq emas (14.3-rasm.). Qisqa vaqt davomiyligida (10-3 soniyagacha) uning
harakati yuvori elastiklikni, katta vaqt davomiyligida esa (108 – 1010
soniyagacha) – yo‗l qoplamasida o‗yiqlar va izlar hosil bo‗lishini oldini olish
uchun deformatsiyaga qarshilikni ta‘minlashi kerak.
6.
Eskirishga yuqori chidamlilik.
7.Suv va neft maxsulotlari ta‘sirigayuqori chidamlilik.
8. Narxining pastligi.
