62
6) saksovul va boshqa o‗simliklardan tashkil topgan ko‗p yillik sun‗iy yaylovlar, o‗rtacha
yillik hosildorligi 1,5 – 2,5 ts/ga, asosan kuzda va qishda foydalaniladi.
Qarshi cho‗lidagi yyalovlarning katta qismi uzoq vegetatsiya davri, qor qoplamining yupqa
yoki deyarli hosil bo‗lmasligi va qishning qisqa bo‗lishi tufayli yil davomida foydalanilishi va eng
arzon ozuqa berishi mumkin.
Qarshi cho‗lini majmuali o‗zlashtirishga kirishilgan yillardan boshlab bu yerda
yaylovlarning maydoni qisqarish tendentsiyasiga ega. Ammo Ayni paytda cho‗lga suv keltirilishi
tufayli barcha yaylovlarga suv chiqarildi va natijada ularning suv ta‗minoti yaxshilanishi uchun
sharoitlar yaratildi. yaylovlarni suv bilan ta‗minlash hozirgi paytda yer osti (artezian) va suv
quvurlari orqali amalga oshirilmoqda.
Yuqorida ta‗kidlangandek, yaylovlarning maydoni sug‗orma
dehqonchilik qilinadigan
yerlarning kengayishi hisobiga yildan yilga kamayib bomoqda. Ammo chorvachilikning ozuqa
bazasi uchun yaylov yerlarni melioratsiya qilish va hosildorligini oshirish, sug‗oriladigan yerlarda
pichanzorlarni tashkil etilishi, fitomelioratsiya tadbirlarini amalga oshirilishi va boshqa melioratsiya
ishlari o‗tkazildi.
Qarshi cho‗lidagi va tog‗ oldi rayonlaridagi yaylov massivlarining mahsuldorligi past
bo‗lganligi tufayli ularning mahsuldorligini oshirishga doir tadbirlar tizimini ishlab chiqish lozim.
Tabiiy sharoitlariga ko‗ra Qarshi cho‗liga yaqin bo‗lgan Turkmaniston rayonlarida o‗tkazilgan
tajribalar mahalliy sharoitlarga moslashgan ozuqa ekinlarini ekish yaylovlar hosildorligini 3 – 4
marta oshirish mumkin ekanligini ko‗ratdi. Shuningdek hosildorligi yuqori bo‗lgan sun‗iy
yaylovlarni sug‗oriladigan va lalmikor yerlarda (tekisliklarda va tog‗larda) barpo etish lozim.
Yaylovlarni o‗zlashtirish va ulardan foydalanish tabiiy sharoitlarni va resurslarni (iqlim,
tuproq, o‗simliklar) hisobga olmasdan amalga oshirilmasligi lozim. Masalan, o‗tlarning
mavsumiyligi va o‗simliklar turlari yaylovlarda urlardan foydalanishni navbat bilan bo‗lishini ko‗p
jihatdan belgilashi kerak. Shuningdek, yaylovlardan to‗g‗ri foydalanishni tashkil etish lozim.
Qashqadary viloyatining tekislik va tog‗ oldi zonalarida yaylovlarda butun yil davomida mol
boqish uchun foydalanilishi mumkin.
Tabiiy yaylovlarni tog‗, dasht, cho‗l, quriq, to‗qay va o‗rmon
yaylovlariga ajratish ham
joyning tabiiy xususiyatlariga bog‗liq. Yaylovlarning holatiga ayniqsa atmosfera yog‗inlari va
haroratlar rejimi ayniqsa katta ta‗sir ko‗rsatadi. Qashqadary viloyatilagi meteorologik
stantsiyalarning yil davomida harorat va yomg‗irlarning taqsimlanishi bo‗yicha ma‗lumotlarini
tahlil qilish quyidagi xususiyatlarni belgilash imkonini beradi (2 – chizma). Butun yil davomida
ikki noqulay (qishki va yozgi) davr kuzatiladi. Yanvarning o‗rtacha harorati tekisliklarda va tog‗
oldi rayonlarida – 0,20 dan 1,90 gacha bo‗ladi. kechalari haroratning 0 dan past bo‗lishi yer
yuzasining muzlashiga sabab bo‗ladi. qor va yomg‗ir ko‗rinishida tushadigan atmosfera
yog‗inlarining miqdori nisbatan ko‗p (20 – 50 mm) bo‗ladi. Fevral oyi birirchi va ikkinchi o‗n
kunliklarini ob – havosi ham yanvar oyinikidan kam farq qiladi. Dekabrning ikkinchi yarmida ham
ob – havo noqulay. Shunday qilib, chorvachilik uchun 10 – 15 dekabrdan 20 – 25
fevralga qadar
davr eng noqulay davrdir.
Mart va aprel oyilarida chorvachilik uchun optimal ob – havo sharoitlari bo‗ladi. O‗rtacha
oylik miqdori deyarli yanvardagichalik bo‗lsada, o‗rtacha oylik haroratlar 150 (III) va 20 – 220 (IY)
bo‗ladi. Pirovardida o‗simliklarning rivojlanishi uchun sharoitlar mavjud bo‗ladi. bu davr may
oyining o‗rtalarigacha davom etadi. May oyining ikkinchi yarmidan boshlab yog‗ingarchilik deyarli
to‗xtaydi, haroratlar esa tez ko‗tariladi. Bu davr sentyabrga qadar davom etadi. Chorva mollari
uchun eng noqulay bo‗lgan davr iyunning o‗rtasidan avgustning o‗rtasigacha bo‗ladi. bu davrda
yog‗inlar deyarli bo‗lmaydi. O‗rtacha oylik haroratlar 26 – 280 atrofida bo‗lgan holda absolyut
63
yuqori haroratlar 43,0 – 43,80 ga yetadi. Quruq shamollar – garmsel bo‗lib turadi. Shu sababli bu
davrda chorva mollarini yaylovlarda boqish qiyin kechadi.
Avgustning o‗rtalaridan noyabrning o‗rtalarigacha tekisliklarda va tog‗
oldilarida mollarni
boqish uchun yana qulay sharoitlar mavjud bo‗ladi. o‗rtacha oylik haroratlar 20 – 150 gacha
pasayadi. Yog‗ingarchilik davri boshlanadi. Anabioz bosqichida bo‗lgan o‗simliklar «jonlanadi» va
yaylovlarning hosildorligi ko‗payadi.
Qashqadaryo viloyatining tog‗li qismida ham yer resurslaridan yaylovlar sifatida
foydalanish imkoniyatlari katta. Adirlar va pastak tog‗larning yonbag‗irlari mol boshqish va pichan
tayyorlash uchun, o‗rtacha baland va baland tog‗lar bahor, yoz va kuz oylarida mol boqish uchun
foydalaniladi.
Yer resurslaridan yaylovlar sifatida foydalanishda tabiatni muhofaza qilishga jiddiy e‗tibor
berish lozim. Chunki yaylovlarning barcha xildagi tuproqlari relefning xususiyatlariga bog‗liq holda
turli darajada ifodalangan eroziya (yuvilish) jarayonlari ta‗siri ostidadir. Shuningdek, yaylovlarning
o‗simlik qoplamidagi o‗simliklarning bioekologik sharoitlarini e‗tiborga olmasdan foydalanashi
o‗simlik resurslarining tabiiy tiklanish sharotilarini qiyinlashtiradi va o‗simlik
qoplamining
siyraklashuviga olib keladi. O‗simlik qoplamining siyraklashuvi esa o‗z navbatida suv va shamol
eroziyasini kuchayishiga, tuproqlardagi organik moddalarning yuvilishiga yoki uchirilib ketishiga,
pirovard natijada yaylovlar mahsulodorligining kamayishiga olib keladi.
