4
O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‟RTA MAXSUS TA‟LIM
VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
GEOGRAFIYA KAFEDRASI
Qashqadaryo viloyati geografiyasi
Fanidan
ma‘ruzalar matni
5
1-MAVZU: KIRISH.QASHQADARYO VILOYATI O‟QUV FANINING MAQSADI VA
VAZIFALARI. QASHQADARYO VILOYATINING GEOGRAFIK
O‟RNI,CHEGARALARI, MAYDONI.QASHQADARYO VILOYATI TABIATINI
GEOGRAFIK O‟RGANISHNING QISQACHA TARIXI.
Reja.
1.Qashqadaryo viloyatining geografik o‘rni.
2.Qashqadaryo viloyatining chegaralari va maydoni
3. Qashqadaryo viloyatining siyosiy-ma‘muriy bo‘linishi.
Qashqadaryo viloyati (maydoni 28,6 ming kv.km) subtropik mintaqaning shimoliy qismida,
O‗zbekistonning janubida, O‗rta Osiyo tabiiy geografik o‗lkasining markazidan janubroqda 37
0
58
bilan 39
0
32 sh.k. va 64
0
23 bilan 67
0
42 sh.u. orasida joylashgan.
O‘zbekiston mustaqil davlat bo‘lib, jahon hamjamiyati tomonidan tan olinishi respublikada
ta‗lim, avvalo o‘rta umumiy ta‗lim maktabini tubdan qayta qurishni, yoshlarga ta‗lim va tarbiya
berishni milliylashtirishni kun tartibiga qo‘ydi. Shu sababli O‘zbekiston xalqlarining, birinchi galda
respublikaga nom bergan o‘zbek xalqining, minglab yillar davomida sayqal topgan, keyingi yuz
yilda deyarli unitilayozgan g‘oyat muhim an‗analarini yoshlar ongiga singdirish vazifasi ta‗lim va
tarbiyaning tub mo
hiyatini tashkil etadi. Xalqning tarixi, tili, adabiyoti, madaniyati, urf-odatlari,
muomilasi shu xalqni o‘rab turgan tabiiy muhitga bog‘liq ravishda shakllanishi aniq. Respublika
xududi iqliminingkeskin kontinental bo‘lishi xalqimizni sug‘orma dehqonchilik va yaylov
chorvachiligi ustasi sifatida ma‗lum va mashhur bo‘lishiga olib kelgan.
Ajdodlarimizning yerga, suvga, o‘simliklarga va shunga o‘xshash tabiat manbalariga
bo‘lgan munosabatidagi ijobiy xususiyatlarning deyarli unutilishi tufayli bugungi kunda tabiatga
loqaydlik, bepisandlik kayfiyatini shakllanishiga olib keldi, tabiatda noxush jarayonlar va hodisalar
sodir bo‘la boshladi. Inson hayoti va mehnat faoliyatining moddiy va ma‗naviy asosi bo‘lgan
tabiatning imkoniyatlarini hisobga ola bilmasligimiz tufayli moddiy va ma‗naviy qashshoqlasha
boshladik, boshqalarning doniga, go‘shtiga, shakariga , yog‘ochiga va boshqa shunga o‘xshash
qator mahsulotlarga ko‘z tikish kayfiyati pado bo‘la boshladi. Holbuki, bular o‘zimizda qadimdan
yetishtirib kelinganini, tabiatimiz saxiylik bilan o‘zimizni ta‗minlab kelganligini sal bo‘lmasa unita
yozdik. Shu sababli bugungi kunda yer-suv, iqlim va umuman tabiiy muhit moddiy va ma‗naviy
boyliklar manbai bo‘lishi uchun doimo g‘amxo‘rlikka, mehrga, parvarishga muhtoj ekanligini, har
bir odam tushinib yetmog‘i lozim. Tabiat oldidagi bunday ma‗suliyat tabiatni chuqur o‘rganish,
uning qonunlarini bilish orqali amalga oshiriladi. Har bir inson, ayniqsa voyaga yetayotgan avlo,
o‘zi yashaydigan xududning tuproqlari, iqlimi, havosi, suvlari, o‘simlik va hayvonot olamini yaxshi
bilishi, ularning xususiyatlari va imkoniyatlarini his etmog‘i zarur. Qolaversa o‘z o‘lkamizda
nimalar yetishtiriladi-yu, qaysilari boshqa joylardan keltirilishidagi iqtisodiy aloqalar va
munosabatlarni anglash yurtsevarlik, millatparvarlik, baynalminallik g‘oyalarini shakllantiribgina
qolmay, ona tabiatga mehr ko‘zi bilan qarashga ham o‘rgatadi. Respublikamiz, viloyatimiz,
shaharimiz, tumanimizning tabiiy va iqtisodiy geografiyasini chuqurroq bilish zarurati yuqoridagi
vazifalardan kelib chiqadi. Shu nuqtai nazardan har bir viloyatning muayyan tabiiy va iqtisodiy
geografik ta‗rifi jamlangan adabiyoti bo‘lishi hozirgi kun talabi. Hozir maktab dasturida o‘z viloyati
geografiyasini o‘rganishga 10-12 soatlik vaqt ajratish ko‘zda tutilgan. Tabiiy, xududiy va iqtisodiy
ko‘rsatkichlari jihatidan o‘rtacha va o‘rtachadan sal kichikroq davlatlarga teng keladigan
Qashqadaryo viloyati geografiyasini o‘rganish uchun bu juda kamlik qiladi. Buning ustiga viloyat
haqidagi tabiiy va iqtisodiy ma‗lumotlar geografiya kursining har bir mavzuida o‘lkashunoslik
materiallari sifatida qo‘l keladi. Umum ta‗lim maktablarining geografiya muallimlari, o‘quvchilar
6
va talabalarning shu mazmundagi o‘quv qo‘llanmasiga bo‘lgan ehtiyojni hisobga olib Qarshi Davlat
dorulfununini geografiya va geoekologiya kafedrasi jamoasi ―Qashqadaryo viloyati geografiyasi‖
qo‘llanmasini yozdilar. Birinchi marta tuzilgan mazkur qo‘llanmada viloyat tabiati va
iqtisodiyotining to‘liq majmuali ta‗rifi boshqa ixtisosdagi o‘qituvchilar, maktab rahbarlari,
maktabdan tashqari muassasalarning xodimlari, o‘lkashunoslar, sayyohlar kabi madaniy-ma‗rifiy
sohada ishlovchilar va umuman Qashqadaryo viloyati geografiyasi bilan qiziquvchilar uchun
foydali bo‘ladi deb o‘ylaymiz.
Viloyat 1943 yil 20 yanvarda tashkil qilingan. Uning tarkibiga hozirgi vaqtda 13 qishloq
tumanlari (Mirishkor, Dehqonobod, Kasbi, Kitob, Koson, Muborak, Nishon, Chiroqchi, Shahrisabz,
Yakkabog‘, Qamashi, Qarshi va G‘uzor) kiradi. Maydoni 28,6 ming km² bo‘lib, u iqtisodiy rayon
xududining 58,7, O‘zbekiston Respublikasining 6,4 % ga barobar.
Aholisi 2018 yil ma‗lumotlariga ko‘ra 2895,0 ming kishi. Viloyatda mamlakat aholisining
9,0 %ga yaqini, iqtisodiy rayonning esa 55,5 % yashaydi. Ma‗muriy markazi Qarshi shahri (250,4).
(Qarshi
h-221,5).
Qashqadaryo viloyati respublika mehnat taqismotida eng avvalo neft va tabiiy gaz qazib
olish, gaz-kimyo, yengil sanoat tarmoqlari hamda paxta, g‘alla va chorva mahsulotlari yetishtirish
bilan ajralib turadi. Uning zimmasiga O‘zbekistonning 6,4 % yalpi ichki mahsuloti, 8,3% sanoat va
7,2% qishloq xo‘jalik mahsulotlari to‘g‘ri keladi. To‘g‘ri, bu raqamlar unga yuqori emas, biroq
viloyat o‘z iqtisodiy qudratini yanada oshirish uchun katta imkoniyalarga ega. Bundan unga
ajratilayotgan investitsiya hajmi ham dalolat beradi.
Qashqadaryo viloyati mustaqil O‘zbekiston Respublikasi tarkibiagi Qoraqalpog‘iston
Respublikasi va 12 ta viloyatining biridir.
Qashqadaryo viloyati 1920 yilning sentyabr oyiga qadar Buxoro amirligi tarkibida bo‘lgan.
1920 yilda Buxoro Respublikasi tashkil topgach, Qashqadaryo alohida viloyat sifatida uning
tarkibiga kiritiladi. 1924 yilda markazi Qarshi shahri bo‘lgan alohida viloyati maqomiga ega bo‘ldi.
Ammo 1927 yilda Qashqadaryo okrug sifatida yana Buxoro viloyati tashkil etilgachuning tarkibiga
kiritildi va 1943 yilda alohida viloyat sifatida tiklandi.
Ma‗muriy-xududiy bo‘linishidagi mavjud tabiiy iqlim va mehnat resurslarini hisobga
olmaslik oqibatidagi xatolar natijasida 1960 yil 25 yanvarda Qashqadaryo o‘z xududidan kichik
Surxandaryo viloyatiga birlashtirildi. Sug‘orma dehqonchilikka yaroqli katta yer fondiga ega
bo‘lishi, yer osti boyliklari va juda katta mehnat resurslari kabi imkoniyatlar viloyatni qayta
tiklashni kun tartibiga qo‘ydi. O‘zbekiston hukumati buni hisobga olib, 1964 yil 7 fevralda
Qashqadaryo viloyatini avvalgi chegaralarida qayta tashkil etdi.
Qashqadaryo viloyati O‘zbekistonning janubida, shu nomli daryo havzasida joylashgan
bo‘lib, O‘rta Osiyo deb yuritiluvchi yirik tabiiy geografik o‘lkaning markazidan sal janubroqda 37
gr 58 bilan 39 gr 32 sh.k. va 64 gr 23 bilan 67 gr 42 shular orasidagi xududni ishg‘ol etadi.
U shimoli-g‘arbda Buxoro, shimolda Samarqand va qisqaroq masofada Navoiy viloyatlari,
janub va janubi-sharqda Surxondaryo viloyati bilan chegaradosh. Geosiyosiy mavqei, shuningdek,
g‘arb va janubi-g‘arbda Turkmaniston, sharqda Tojikiston Respublikasi bilan ham tavsiflanadi.
Viloyat Qashqdaaryo havzasida va Pomir Oloy tog‘larining g‘arbiy chekkasida joylashgan.
Xududining
ko‘pchilik
qismi
tekislik,
shimoli-sharqida
Kitob-SHahrisabz
tekisligi,
Qashqadaryoning g‘arbida G‘uzor tekisligi, shimoli-g‘arbda Qarshi cho‘li, janubda Nishon cho‘li va
janubi-g‘arbda Sandiqli qum cho‘lidan iborat.
Tekislik shimoli-sharqqa tomon ko‘tarma borib, tog‘lar orasidagi Kitob-SHahrisabz
botig‘ini hosil qiladi. Shimoli-sharq va janubi-sharqdan cho‘llarni Zarafshon (Qoratepa,
7
Chaqilkalon tog‘lari)va Hisor tizmalarining tarmoqlari (Osmontarosh, Shertog‘, Yakkabog‘,
Eshakmaydon, Ko‘kbuloq, Chaqchar, Qorasirt, Dehqonobod tog‘lari o‘rab turadi).
Viloyatning shimoli-sharqida Kitob-Qamashi tekisligi joylashgan, shimolda Zarafshon va
janubi-sharqda Hisor tizmalarining adirlari o‘rab turadi. Viloyatning tog‘liq va tog‘ oldi rayonlarida
turli xil foydali qazilmalar topilgan.
Qashqadaryo viloyati mustaqil O‘zbekiston Respublikasi tarkibidagi Qoraqalpog‘iston
Respublikasi va 12 ta viloyatning biridir.
Hozirgi Qashqadaryo viloyati xududida bir necha bekliklar bo‘lib, ular 1920 yil sentyabr
oyiga qadar Buxoro amirligi tarkibida edi. Buxoro respublikasi tuzilgach, hozirgi Qashqadaryo
xududi alohida viloyat maqomida shu respublika tarkibiga kirdi. 1924 yil 12 iyulda ―O‘rta Osiyo
respublikalarida milliy chegaralanish to‘g‘risida‖ gi qaroriga asosan shu yilning birinchi noyabrida
O‘zbekiston tarkibida markazi Qarshi shahri bo‘lgan Qashqadaryo viloyati tashkil topdi. 1927 yilda
Qashqadaryo viloyati okrug sifatida Buxoro viloyati tarkibiga kirdi. 1943 yil 22 yanvarda alohida
viloyat sifatida tiklandi. Ma‗muriy xududiy bo‘linishdagi mavjud tabiiy iqlim va mehnat
resurslarini hisobga olmaslik oqibatidagi xatolar natijasida 1960 yil 25 yanvarda Qashqadaryo o‘z
xududidan kichik Surxandaryo viloyatiga birlashtirildi. Sug‘orma dehqonchilikka yaroqli katta yer
fondiga ega bo‘lishi, yer osti boyliklari va juda katta mehnat resurslari kabi imkoniyatlar viloyatni
qayta tiklashni kun tartibiga qo‘ydi. O‘zbekiston hukumati buni hisobga olib, 1964 yil 7 fevralda
Qashqadaryo viloyatini avvalgi chegaralarida qayta tashkil etdi. Viloyat markazi-Qarshi. Viloyatda
12 ta shahar, 108 ta qishloq kengashi va 1300 ga yaqin qishloq bor. Aholisi 2895,5 ming kishi.
Qashqadaryo viloyati O‘zbekistonning janubida shu nomli daryo havzasida joylashgan
bo‘lib, O‘rta Osiyo deb yuritiluvchi yirik tabiiy geografik o‘lkaning markazidan sal janubroqda 37
gr.58‘ bilan 39 gr. 32‘ sh.k. va 64 gr.23‘ bilan 67 gr. 42‘ sh.u.lar orasidagi xududni ishg‘ol etadi.
Geografik o‘rni jihatidan Qashqadaryo viloyati xududi Turkmaniston Respublikasining
Atrek-Sumbar vodiysi, Ozarbayjonning Lenkoran pasttekisligi, Armaniston Respublikasi hamda
Turkiya, Gretsiya, Italiya va Ispaniyaning o‘rta mintaqasi, Amerika Qo‘shma shtatlari va
Yaponiyaning o‘rta qismlari bilan bir xil geografik kenglikda yotadi. Viloyat xududi butun
O‘zbekiston kabi to‘rtinchi soat mintaqasida joylashgan bo‘lib, Tokiodan 5, Pekindan 4, Olma-
otadan 1 soat keyin, Moskva va Anqaradan 2, Berlin, Parij va Madriddan 3, Londondan 4, Nyu-
York, Vashington va Ottavadan 8 hamda San-Frantsisko va Sietl shaharlaridan 12 soat oldin sutka
boshlanadi.
Qashqadaryo viloyatining maydoni 28,6 ming kv.km bo‘lib, xududining kattaligi bo‘yicha
O‘zbekistonda Qoraqalpog‘iston Respublikasi (164,9 ming kv.km), Navoiy (110,8) va Buxoro
(39,4) viloyatlardan keyin to‘rtinchi o‘rinda turadi. O‘zbekiston Respublikasi maydonining atigi 7%
ini egallagan holda Qashqadaryo viloyati maydoniga ko‘ra Albaniya (28,7 minglari yoki
Armaniston (29,8), Qrim (26,0) Respublikalari kv.km), Belgiya (30,5), Niderlandiya (32,4) kabi
Yevropa davlat maydoni bilan tenglasha oladi.
Qashqadaryo viloyati 795 km uzunlikdagi chegaraga ega, shundan 405 km tog‘lar, 390 km
tekisliklar orqali o‘tadi. G‘arbdan sharqqa 293 km, shimoldan janubga 195 km masofaga
cho‘zilgan. Shimolda Qashqadaryo viloyatining Samarqand viloyati bilan chegarasi Zarafshon
tizmasining Chaqilkalon, Qoratepa, Ziyovuddin-Zirabiloq tog‘lari va ular orasidagi Jom va Qarnob
cho‘lining to‘lqinsimon tekisliklari orqali o‘tadi. Sharqda Tojikiston Respublikasining Xo‘jand
viloyati bilan Hisor tizmasi orqali chegaradosh. Sharqda shuningdek Surxondaryo viloyati bilan
ham chegaradosh bo‘lib, sarhad chizig‘i respublikaning eng baland tog‘i Hisor tizmasining qirrasi,
uning tarmoqlari Chaqchar va Boysuntog‘ suvayirg‘ichi, so‘ngra janubi-g‘arbda Sho‘rob botig‘i,
Suvsiztog‘ va Qo‘hitangning qirrasi bo‘ylab o‘tadi. Qashqadaryo viloyati Turkmaniston
8
Respublikasi bilan eng uzun chegaraga ega. Ko‘xitangning g‘arbdagi davomi bo‘lgan Deqonobod
past tog‘lari, janubda Nishon adirlari-Saksondara, Oloviddintog‘ va Qarshi qiya tekisligi, Sandiqli
qum cho‘li, Qashqadaryo va Chorjev viloyatlari sarhadlarini bir-biri bilan tutashtiradi. Qarshi
dashtining Dengizko‘l, Jarqoq, Setalantepa qirlari va Qarnob cho‘li kabi g‘arbdagi yerlari Buxoro
va so‘ng navoiy viloyatlariga kirib boradi.
Qarshi cho‘lini o‘zlashtirishda start maydonchasi vazifasini o‘tash maqsadida barpo etilgan
Talimarjon shahrining nomi asli Turkmanistondagi temir yo‘l bekatining nomidir. Qarshi bosh
kanali va uning asosiy ob‗ektlari shu qo‘shni respublika xududida joylashgan. Surxondaryo va
Qashqadaryo viloyatlari respublikaning janubiy xududi deb yuritiladi. Qarshi shahridagi neft va gaz
konlarini qidiruvchi va ishga tushuruvchi idora butun respublika xududidagi shunday ishlarning
bosh mutasaddisidir. Bundan 2000 yil oldin qazilgan Manas (Eski Anhor, Moskva nomli) arig‘i
Samarqand viloyatidagi Darg‘om anhorining janubdagi tarmog‘idir.
Shuni alohida ta‗kidlash lozimki, Qashqadaryo viloyatining geografik o‘rni bu xududda
faqat O‘zbekiston va O‘rta osiyoga xos tabiat majmualarinigina emas, balki Markaziy Osiyo, Sibir,
sharqiy Yevropa, Kavkazorti, Kichik Osiyo, O‘rtadengiz bo‘yi, Eron, Afg‘oniston, Hindistonga xos
o‘simlik va hayvonot vakillarini tarqalishiga ham sabab bo‘lgan.
9
| 