58
4-ma’ruza. Inson va kompyuter о‘zaro aloqası (Human-Computer
Interaction): asosıy tushunchalar (2 soat)
Reja
:
1.
Kompyuter kо‘rish: asosiy tushunchalar.
2.
Tasvirlarga raqamli ishlov berish.
3.
Tasvirlarni tanib olish. Obyektlarni kuzatish tizimlari.
4.
Tibbiy tasvir ma’lumotlarni qayta ishlash tizimlari.
Asosiy tushunchalar:
Inson va kompyuterning о‘zaro ta’siri, inson-
kompyuter interfeysi (Human computer interaction - HCI), odam-mashina о‘zaro
ta’siri (human-machine interaction - HMI), ovozli foydalanuvchi interfeyslari
(Voice user interfaces - VUI), nutqni aniqlash, Hisoblash mashinalari
assotsiatsiyasi (Association for Computing Machinery - ACM), dasturlash tillari,
aloqa nazariyasi
.
4. 1. Kompyuter kо‘rish: asosiy tushunchalar
Inson va kompyuterning о‘zaro ta’siri (Human computer interaction-HCI) -
bu odamlar (foydalanuvchilar) va kompyuterlar о‘rtasidagi interfeyslarga qaratilgan
kompyuter texnologiyalarini loyihalash va ishlatish bо‘yicha tadqiqotlar. HCI
tadqiqotchilari odamlarning kompyuterlar bilan о‘zaro ta’sir qilish usullarini va
odamlarga kompyuterlar bilan yangi usullarda о‘zaro ta’sir о‘tkazish
imkonini
beruvchi dizayn texnologiyalarini kuzatadilar. Inson va kompyuter о‘rtasidagi
о‘zaro aloqani ta’minlaydigan qurilma "Inson-kompyuter interfeysi (HCI)" deb
nomlanadi.
Tadqiqot sohasi sifatida inson va kompyuterning о‘zaro ta’siri kompyuter
fanlari, xulq-atvor fanlari, dizayn, media tadqiqotlari va boshqa bir qancha ta’lim
sohalari chorrahasida joylashgan. Ushbu atama Stuart K. Card, Allen Newell, and
Thomas P. Moran Moran tomonidan 1983 yilda chop yetilgan “The Psychology of
Human–Computer Interaction” kitobida ommalashgan. Birinchi marta ma’lum
bо‘lgan foydalanish 1975 yilda Carlisle tomonidan amalga oshirilgan. Bu atama,
maxsus va cheklangan foydalanishga yega bо‘lgan boshqa vositalardan farqli
о‘laroq, kompyuterlar kо‘pincha foydalanuvchi va kompyuter о‘rtasidagi ochiq
muloqotni о‘z ichiga olgan kо‘p maqsadlarga yega
yekanligini bildirish uchun
mо‘ljallangan. Muloqot tushunchasi inson va kompyuterning о‘zaro ta’sirini inson
va inson о‘zaro ta’siriga о‘xshatadi: bu sohadagi nazariy mulohazalar uchun juda
muhim bо‘lgan analogiY.
Odamlar kompyuterlar bilan kо‘p jihatdan о‘zaro aloqada bо‘lishadi va
ikkalasi о‘rtasidagi interfeys bu о‘zaro ta’sirni osonlashtirish uchun juda muhimdir.
Shuningdek, ba’zida odam-mashina о‘zaro ta’siri (human–machine interaction -
HMI), odam-mashina о‘zaro ta’siri (man-machine interaction - MMI) yoki
kompyuter-inson о‘zaro ta’siri (computer-human interaction - CHI) deb ataladi. Ish
stoli ilovalari, internet-brauzerlar, portativ kompyuterlar va kompyuter kiosklari
bugungi kunda keng tarqalgan foydalanuvchi grafik interfeyslaridan (graphical user
59
interfaces - GUI) foydalanadi. Ovozli foydalanuvchi interfeyslari (Voice user
interfaces - VUI) nutqni aniqlash va sintez qilish tizimlari uchun ishlatiladi va paydo
bо‘layotgan multimodal va grafik foydalanuvchi interfeyslari odamlarga о‘ziga xos
belgilar agentlari bilan aloqa qilish imkonini beradi. Boshqa interfeys paradigmalari
bilan erishib bо‘lmaydigan tarzda. Inson va kompyuter о‘zaro ta’siri
sohasidagi
о‘sish о‘zaro ta’sir sifatining oshishiga olib keldi va natijada kо‘plab yangi tadqiqot
yо‘nalishlari paydo bо‘ldi. Oddiy interfeyslarni loyihalash о‘rniga, turli tadqiqot
tarmoqlari birmodallikka nisbatan multimodallik tushunchalariga, buyruq va
harakatga asoslangan aqlli adaptiv interfeyslarga va passiv interfeyslarga nisbatan
faol interfeyslarga e’tibor qaratadi.
Kompyuter monitori mashina va foydalanuvchi о‘rtasida vizual interfeysni
ta’minlaydi (4.1-rasm).
4.1-rasm. Kompyuter monitori ekran tasviri
Hisoblash mashinalari assotsiatsiyasi (Association for Computing Machinery
- ACM) inson va kompyuterning о‘zaro ta’sirini "inson foydalanishi uchun interfaol
hisoblash tizimlarini loyihalash, baholash va amalga
oshirish va ular atrofidagi
asosiy hodisalarni о‘rganish bilan bog‘liq bо‘lgan intizom" deb ta’riflaydi. HCI ning
muhim jihati foydalanuvchi qoniqishidir (yoki oxirgi foydalanuvchining
hisoblashdan qoniqishi). Unda shunday davom etadi: Hisoblash mashinalari
assotsiatsiyasi (Association for Computing Machinery - ACM) inson va
kompyuterning о‘zaro ta’sirini “inson foydalanishi uchun interfaol hisoblash
tizimlarini loyihalash, baholash va amalga oshirish
va ular atrofidagi asosiy
hodisalarni о‘rganish bilan bog‘liq bо‘lgan intizom” deb ta’riflaydi. HCI ning
muhim jihati foydalanuvchi qoniqishidir (yoki oxirgi foydalanuvchining
hisoblashdan qoniqishi). Unda shunday davom etadi: “Inson va kompyuterning
о‘zaro ta’siri aloqada inson va mashinani о‘rganganligi sababli, u mashina va inson
tomonidagi bilimlarni qо‘llab-quvvatlashdan kelib chiqadi. Mashina tomonida
60
kompyuter grafikasi,
operatsion tizimlar, dasturlash tillari va ishlab chiqish
muhitidagi texnikalar dolzarbdir. Inson tomonida, aloqa nazariyasi, grafik va sanoat
dizayn fanlari, tilshunoslik, ijtimoiy fanlar, kognitiv psixologiya, ijtimoiy
psixologiya va kompyuter foydalanuvchisi qoniqishi kabi inson omillari tegishli. Va
albatta, muhandislik va dizayn usullari dolzarbdir”. HCI ning kо‘p
tarmoqli
xususiyati tufayli, turli xil kelib chiqishi bо‘lgan odamlar uning muvaffaqiyatiga
hissa qо‘shadilar.
Notо‘g‘ri ishlab chiqilgan inson-mashina interfeyslari kо‘plab kutilmagan
muammolarga olib kelishi mumkin. Klassik misol - Three Mile Island avariyasi,
yadroviy halokat bо‘lib, u yerda tergov inson-mashina interfeysi dizayni falokat
uchun hech bо‘lmaganda qisman javobgar degan xulosaga keldi. Xuddi shunday,
aviatsiyadagi baxtsiz hodisalar ishlab chiqaruvchilarning
nostandart parvoz
asboblari yoki gaz kvadranti sxemalaridan foydalanish qarorlari natijasida yuzaga
keldi: yangi dizaynlar inson va mashinaning asosiy о‘zaro ta’sirida ustun bо‘lishi
taklif qilingan bо‘lsa ham, uchuvchilar allaqachon "standart" tartibni singdirgan edi.
Shunday qilib, kontseptual jihatdan yaxshi g‘oya kutilmagan natijalarga olib keldi.
Inson-kompyuter interfeysini inson va kompyuter о‘rtasidagi aloqa nuqtasi
sifatida ta’riflash mumkin. Inson va kompyuter о‘rtasidagi axborot oqimi о‘zaro
ta’sir doirasi sifatida belgilanadi. О‘zaro ta’sir doirasi bir nechta jihatlarga ega,
jumladan:
