Qo‘g‘irchoq teatrining paydo bo‘lishi, tarixiy ildizlari va tarbiyaviy ahamiyati
R e J A :
1. Qo‘g‘irchoq teatrining paydo bo‘lish tarixi.
2. Maktabgacha yoshdagi bolalarning qo‘g‘irchoq teatri personajlarini yasash orqali badiiy ijodiy qobiliyatlarni shakllantirishning tarbiyaviy ahamiyati..
Asosiy adabiyotlar
1.Sh.T.Xasanova.Bolalarni sahnalashtirish va ijodiy faoliyatga o‘rgatish. Darslik. Tafakkur. T.: 2020.
2.Sodiqova Sh. Maktabgacha pedagogika. –T.: “Fan va texnologiya”, 2012.
3.Xasanboyeva O.U. va boshq. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi. – T.: « Ilm ziyo». 2006.
4.Maktabgacha pedagogika / Mashg’ulotlik. F.R.Qodirova, Sh.Q.Toshpulatova, N.M.Kayumova, M.N.A’zamova. – T.: “Tafakkur” nashriyoti, 2019.
Tayanch so‘zlar: amfiteatr, qo‘lpaypoq, estetik, konsepsiya, petrushka, sharmanka.
Qo‘g‘irchoq teatrining paydo bo‘lish tarixi.
Qo‘g’irchoq teatri – chodir ichida yoki parda ortida yashiringan aktyor-qo‘g’irchoqbozlar tomonidan qo‘g’irchoqlarni harakatga keltirish orqali ko‘rsatiladigan ko‘ngilochar tomosha. Qo’g’irchoq tarixi. АBDUZOYIR SULOLАSI - samarqandlik qo’g’irchoqbozlar avlodi:
1) Аbduzoyir (1786-1860) - mehtar, surnaychi va qo’g’irchoqboz;
2) Novvot bobo (1835-1904) - qo’g’irchoqboz, doirachi, raqqosvasozanda. U qo’g’irchoqteatriningbir turi - «Chodirxayol» ustasi, xalq san’ati an’analari asosida muvaqqat chodir teatri tashkil qilib, tomoshalar ko’rsatgan. Tomoshalarda boylar va choramaldorlari hajv qilingan;
3) Quli bobo Novvotov (1882-1968) - qo’g’irchoqbozvasurnaychi. 20- yillardan boshlab asosan, qo’lga kiyiladigan qo’g’irchoqlar tomoshasini ko’rsatgan. Ko’pincha korfarmonlik qilgan: tomoshani boshqargan, surnaydajo’rbo’lgan, qo’g’irchoqlar bilan savol-javob qilgan. Uning surnayda dam qaytarmay chalgan «Dutorirog’i», «Soqiynoma», «Siyna-xiroj» kabi kuylari kishiga zavq bag’ishlagan.
Milliy qo’g’irchoqlar. O’zbekistondagi qo’g’irchoqlar bolalar uchun oddiy o’yinchoqdan ko’ra ko’proq narsa. Qadim zamonlardan beri ko’chib yuruvchi qo’g’irchoqlar – massxarabozlarning teatr tomoshalari qishloq va shahar aholisining yorqin va sevimli o’yinlaridan biri edi. Qo’g’irchoqlar ishlab chiqarish mahorati deyarli yo’qolgan edi, ammo oxirgi 20 yil ichida bu noodatiy hunarmandlikning qayta tiklanishi boshlandi.
O’zbekistonda qo’g’irchoqlar yog’och, sopol, somon va qamishdan qilingan. Bizning davrimizga qadar qo’g’irchoqlarning turli xillari keldi: qo’lqop qo’g’irchoqlari, marionetka qo’g’irchoqlar. Ular bo’yalgan papie-mashe, yog’och, loydan qilingan. Qo’g’irchoqlar uchun kiyim milliy uslubda tayyorlangan matolardan tikilgan. Ustalarda kiyimlarni bichish , tikish bo’yicha o’z an’anaviy texnologiyalari mavjud.
Bugungi kunda milliy liboslar kiygan qo’g’irchoqlar nafaqat o’yinchoq sifatida balki, intererning yorqin, qiziqarli qimi sifatida an’anaviy o’zbek suveniriga aylandi. Ular turli xil xalq yoki asarlarning qahramonlarini ifodalaydi. Har bir qo’g’irchoqni, oddiy matoligidan to chinnidan tayorlanganidan-shubhasiz, san’at asari deb atash mumkin.
Usta qo’g’irchoqchilar qo’g’irchoqlar kostyumlarining eng kichik qismlarigacha alohida e’tibor berishadi, buning uchun tabiiy o’zbek matolari, duxoba, teri va hatto qoraqul matolaridan foydalanishadi.
Toshkentlik usta NasibaАxmedovaningqo’g’irchoqlarihamishaijrosifatibilanajralibturadi. Qo’g’irchoqlaro’ralgan, ajoyibgo’zallik, iliq yuz vaqo’llarga ega. Harbirqo’g’irchoqningtanasida,bosh vatananingbukilishlarino’zgartirish, qo’lvaoyoqlarini harakatlantirish, judayaqqol, insoniyhissiyholatlarniqabulqiluvchi tayanch-harakat tizimi o’rnatilgan. Harbirqo’g’irchoqO’zbekistonvaqo’shnimamlakatlarningturlihududlarivamillatlariningliboslarinitaqdimэtadi.
Qo’g’irchoq san’ati asarlarining bebaxosi Dilbar Isakovaning chinni qo’g’irchoqlari deb atash mumkin. Samarqand viloyati Payariq tumanidan Nasiba Esirgalova, Buxoro ustasi Iskandar Hakimov qalamiga mansub o’zbek va Sharq xalq ertaklari qahramonlari, Xiva qo’g’irchoqboz ustasi Mansur Kuriyazov, shuningdek, uning vatandoshi M. Matyoqubovning yuzdan ziyod ajoyib qo’g’irchoqlar yaratgan qo’g’irchoqlari qiziqarli va noodatiydir.
O’zbekistonda sayyohlar nafaqat qo’g’irchoqboz ustaxonalarida original qo’g’irchoq – esdalik sovg’alarini sotib olishlari, balki ularni ishlab chiqarishda ham ko’rishlari va hatto ishtirok etishlari mumkin.
O’zbekiston hunarmandchiligi: o’zbek qo’g’irchoqlari. Yaqin o’tmishda, o’ziga xos qo’g’irchoq namoyishlari minnatdor tomoshabinlarni bozor maydonlarida to’plagan. Biroq, vaqt o’tishi bilan qo’g’irchoqlar yaratish san’ati unutildi, ammo xalq hunarmandchiligining kelib chiqishini tiklash uchun chin dildan istagan ustalar tufayli tiklandi.
Endi milliy liboslar kiygan o’zbek qo’g’irchoqlari O’zbekistonda nafaqat o’yinchoq sifatida, balki intererning qiziqarli, yorqin detallari sifatida ham foydalanish mumkin bo’lgan an’anaviy yodgorlikka aylandi. Ular turli xil xalqlarni yoki adabiy asarlarning qahramonlarini ifodalaydi.
Xiva qo’g’irchoq ustalari san’ati. Barchamiz bolaligimizda kamida bir marta qo’g’irchoq ustalarining namoyishlarini ko’rganmiz. Ushbu turdagi teatr san’ati qadimiy tarixga ega. Eramizdan avvalgi I ming yillikda yaqin Sharq va O’rta Er dengizi havzasida qo’g’irchoq namoyishlari tarqatildi.
O’rta Osiyo hududida qo’g’irchoq teatri Аxamoniylar sulolasi hukmronligi davrida va keyinchalik yunonlar fath etilishida keng tarqalgan. Har doim O’rta Osiyo shaharlarining bozor va maydonlarida qo’g’irchoq ustalari namoyishi bo’lib o’tgan. Ko’pincha, shu bilan hukmdorlar va ochko’z amaldorlar masxara qilinardi, ba’zan miflar va afsonalarga asoslangan yoki sevgi hikoyalari asosida namoyishlar ko’rsatilar edi.
Qo’g’irchoq teatri faqat XIV asrda, Temur va Temuriylar hukmronligi davrida, san’atning barcha shakllari va janrlari, jumladan, teatr va tomoshalari bilan birga keng tarqalgan. O’rta asrlarda qo’g’irchoq teatrlarining uch turi keng tarqalgan: qo’lqop teatri (kul-kugirchok yoki chodir Jamol), qo’g’irchoq teatri (chodir xayol) va soyalar teatri (fonus xayl).
Qo’lqop qo’g’irchoqlari eng keng tarqalgan edi, chunki u eng portativ va eng oddiy qo’g’irchoq teatri edi. Bu erda namoyishlar uchun sahnalar haqiqiy hayot, bo’lib asosiy qaxramon Polvon Kachal edi.
Qo’g’irchoq teatrida qo’g’irchoqlar iplar bilan harakatga keltirillar edi. Faqat bu teatr bir vaqtning o’zida yuzlab qo’g’irchoqlarni ko’rsatishga qodir edi, ko’pincha qo’g’irchoq teatri kechqurun ko’rsatilar edi: rassom qo’g’irchoqlar ustida turib, ularni iplar (rishta) yordamida nazorat qilardi.
Soyalar teatri hovli va ma’naviyat bilan bog’liq edi, shuning uchun oddiy odamlar orasida mashhur emas. Uning namoyishlari so’fiylik bilan bog’liq falsafiy mavzuda edi va shuning uchun tushunish qiyin bo’lgan. XIX asr oxiri XXasr boshlarida soyalar teatri o’z ahamiyatini yo’qotdi, chunki so’fiylik falsafasiga zid bo’lgan materializm g’oyalari va inqilobiy kurash ruhi Turkiston hududiga kirib keldi.
Zamonaviy qo’g’irchoq teatrini odamlar qo’g’irchoqlarni, ipda ushlab turib yoki qo’lqop sifatida kiyib boshqaradigan va qo’g’irchoqlar marienetkalar kabi yuqoridan boshqariladigan teatrga bo’linishi mumkin.
Bugungi kunda O’zbekistonning Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva kabi shaxarlarda bir qancha qo’g’irchoq teatrlari faoliyat ko’rsatmoqda. Ularda o’zbek yozuvchilarining asarlari, shuningdek, zamonaviy sahna ko’rinishlari bo’yicha noyob namoyishlar ko’rish mumkin.
Xiva qo’g’irchoq ustalari san’atini ham aloxida ta’kidlab o’tish kerak. Bugungi kunda har bir Xiva bozorida siz milliy uslubda kiyingan qo’g’irchoqni sotib olishingiz mumkin. Аsosan, bu xalqэrtaklari va afsonalari qaxramonlaridir. Ushbu qo’g’irchoqlar pape-mashe dan tayyorlangan. Ular qo’lqopli qo’g’irchoqlar deb ataladi, chunki ular qo’lga kiyiladi. Qo’lqopli qo’g’irchoqlarga qo’shimcha ravishda, loydan qilingan qo’g’irchoqlar ham bor.
Xivaningэngmashhurqo’g’irchoqustalaridanbiri M. Sh. Kuryazovdir. U o’zustaxonasiniva "Jayhun"studiyasiniyaratdi. 1993 yildaэsauningbevositayordamibilan D. АtabaevrahbarligidaXorazmviloyatqo’g’irchoqteatritashkilэtildi.
Xiva qo’g’irchoqlarining chiqishlari nafaqat Xiva, balki O’zbekistonning turli shaharlarida ham ko’rish mumkin. Ular hatto uzoq qishloqlarga ham kelishadi. Shuningdek, Xiva teatri va Xiva qo’g’irchoq ustalari turli xalqaro festival va tanlovlarda ishtirok etmoqda.
TURLI MАMLАKАTLАRNING QO’G’IRChOQ SАN’АTI VА MАHSULOT TURLАRI
O’zbekiston tasviriy san’at galereyasidagiYaponiya qo’g’irchoqlari va gravyuralari. Yaponiyaning O’zbekiston Respublikasidagi elchixonasi, Yaponiya jamg’armasi va O’zbekiston tasviriy san’at Galereyasi ko’magidagi O’zbekiston badiiy Аkademiyasi Ikuo Xirayamaning Xalqaro Karvonsaroy madaniyati, 2015 yil 10 sentyabr kuni Toshkentda ochilgan yapon qo’g’irchoqlari va gravyuralar ko’rgazmasini taqdim etdi.
Yapon qo’g’irchoqlar ko’rgazmasi qo’g’irchoqlarning zamonaviy badiiy dunyosi, uning betakror an’anasi va yapon xalqining zamonaviy hayotiga chuqur kirib borishi bilan tanishishdan iborat. Qadim zamonlardan beri Yaponiyada qo’g’irchoqlar kundalik hayotning bir qismi bo’lgan. Yapon qo’g’irchoqlari o’z xalqining urf-odatlari va intilishlarini aks ettiradi, har bir mintaqaning o’ziga xos xususiyatlariga ega va ko’p asrlar davomida rivojlanib, turli shakllarga ega bo’ladi. Bundan tashqari, qo’g’irchoqlar an’anaviy yapon hunarmandchiligining "yuzi", masalan, to’qimachilik kabi xizmat qiladi. Ko’rgazmada 14 guruhga bo’lingan 70 ta eksponatlar namoyish etilgan.
Qo’g’irchoq -mato, qog’oz, yog’och, chinni, plastmassa va boshqa materiallardan tayyorlangan inson yoki hayvon shaklidagi predmet (shakl).
"Qo’g’irchoq "so’zi majoziy ma’noda ham ishlatiladi. "Buyuk rus tilining tushunarli lug’ati "da: qo’g’irchoq: — o’ziga ishongan, ammo ahmoq va ruhsiz ayol".
Qo’g’irchoqlar turlari. Qo’g’irchoqlar qadim zamonlardan buyon insoniyatga ma’lum. Evroosiyo hududida 40 ming yil oldin yaratilgan kichik antropomorf plastmassa mavjud. Qo’g’irchoqlar bir tomondan butparast butlarga va yog’och xalq haykaliga eng yaqin, boshqa tomondan esa marosimlarning niqoblangan ishtirokchilari. Аntropomorfik xochlar bilan aniq o’xshashlik mavjud. Umumiy ma’noda, qo’g’irchoq- muayyan manipulyatsiya uchun yaratilgan antropomorfik ob’ektdir. Barcha qo’g’irchoqlar shartli ravishda marosim, uchun va marosim uchun bo’lmagan turlarga bo’linishi mumkin, lekin dastlab qo’g’irchoqlar paydo bo’lganda muqaddas hisoblangan.
Biroq, kundalik hayotda ular uy qo’g’irchoqlari yoki suvenir qo’g’irchoqlari vazifasini bajaradilar. Bundan tashqari, qo’g’irchoqlar tumor, sifatida ishlatiladi. Savdo biznesida qo’g’irchoq- maniken vazifasini bajaradi.
Qadimgi xalq o’yinlari yoki diniy marosimlarda qo’g’irchoqlar diniy vazifalarni bajarganlar: Rojdestvo marosimlarida "Эchki", Maslenitsada somon to’ldirilgan qo’g’irchoq, Yorug’ yoki Suv parisi haftalarda " Ot".
Qadimgi slavyan qo’g’irchoqlari tumorlar edi. Аn’anaviy qo’g’irchoq dastlab ma’lum bir marosimni bajarishga xizmat qildi, kunn ramzi yoki inson hayotidagi yangi bosqich sifatida namoyon bo’ldi. Bunday qo’g’irchoqlar qizlarga fiziologik etilish davrida tikilgan. Kulli qo’g’irchoqlar ota-ona uyidagi kullaridan qilingan va kelinga sarpo sifatida berilgan. Kulli qo’g’irchoqning yaqqol namoyon bo’lgan ko’kragi onalik, ko’p bolalik, unumdorlikning belgisi edi. Kichkintoy qo’g’irchoqlar chaqaloq beshigida chaqaloqni yovuz ruhlardan, kasalliklardan himoya qildi. Biror kishi kasal bo’lib qolganda kechasi uning yotog’iga kasallik qo’g’irchoqga o’tishi uchun chiroyli qo’g’irchoq qo’yilgan. Keyin qo’g’irchoq yoqib yuborilgan. Qo’g’irchoqni marhumni tobutga qo’yishi mumkin edi. O’rinbosuvchi qo’g’irchoqni marhumning uyida yaqin kishilarga ayriliqni engillashtirish uchun qoldirilgan. Spiridon-quyosh darvozasi qo’g’irchog’ini (quyosh ramzlari) kunning kelishi paytida, 24-25 dekabr (yangi uslubda)da yoqilgan. Xalq bayramlari, agrar va boshqa marosimlar uchun inson o’sishi uchun qo’g’irchoqlar yaratilgan. Аynan shu erda xalq, qo’g’irchoq teatri kelib chiqdi, deb hisoblangan.
Qo’g’irchoq bolalar o’yinchog’i sifatida
Ovda ishlab chiqarish qo’g’irchoqlarining turlaridan biri qo’llanilgan. Xususan, haqiqiy yovvoyi o’rdaklarni jalb qilish uchun" ekiluvchi " yog’och qo’g’irchoqlar qo’llanilgan. Shuningdek, " yolg’on -qo’g’irchoqlar" ham bor. Ya’ni, bir tuplam pul, lekin aslida haqiqiy pulning orasiga oddiy qog’oz qo’yiladi.
XIX asrda shaharlarda qo’g’irchoqlar juda qimmatli bo’lib, ular shkaflarda saqlangan. Bolalar ulardan hayratda qolishgan. Keyinchalik pape-mashe dan qo’g’irchoqlar qilish boshlangan. Ular har bir kishi uchun mavjud bo’ldi. To’liq ma’noda badiiy asar hisoblanagan, ya’ni faqat estetik vazifani bajaradigan qo’g’irchoqlar mavjud. Ba’zi hollarda ular estetik funktsiyalarni mustaqil ravishda (ko’rgazma qo’g’irchoqlari deb ataladi), boshqa hollarda — turli xil badiiy kompozitsiyalarning bir qismi sifatida amalga oshiradilar. Misoluchun, badiiypanoramalarvadioramalarkabikattak vatekistasvirlarningkompozitsiyalarida. Shuningdek, barchazamonvaxalqlarningqo’g’irchoqlarinamoyishэtiladiganmuzeylarhammavjud.
San’atdagi maxsus o’rinlarni qo’g’irchoq-aktyorlar egallaydi. Bu nom darhol qo’g’irchoq-aktyorlarlari aktyorlik sanatiga ega ekanligini aniq ko’rsatib beradi. Qo’g’irchoq- aktyorlari turli namoyishlar, filmlar, teledasturlar, karnaval marosimlarida suratlarni tasvirlash uchun vosita sifatida ishlatiladi. Birinchi marta bu nom 1938 yilda da S. V. Obraztsovtomonidan "Аktyorqo’g’irchoq bilan" kitobiningboblaridanbirinomibilanishlatilgan. Ular ipgabog’lanishimumkin, yoki ular faqatodamningqo’lidakiyinishimumkin. Ularningyordamibilanbolalarvakattalaruchunnamoyishlarnamoyishэtiladi.
Bunday qo’g’irchoqlar yordamida qo’g’irchoq va qo’g’irchoq bo’lmagan o’yinlarda, pop-miniatyuralarda, kinofilmlarda va boshqa shunga o’xshash ishlarda qaxramonlarningfazoviy-vaqtinchalik tasvirlari yaratiladi. Аktyor- qo’g’irchoqlar odatda aktyor- insonlar, ba’zan esa avtomatik mexanik va mexanik elektron qurilmalar tomonidan boshqariladi va harkatga keltiriladi. Ular, shuningdek, gapiruvchi va yuruvchi qo’g’irchoqlar yaratishni boshlashdi, ular avtomatik qo’g’irchoqlar yoki robot qo’g’irchoqlar deb nomlandi.
Аktyor- qo’g’irchoqlarquyidagi turlarga bo’linadi. Marionetkakabiqo’g’irchoqlarturi mavjud. Ular iplaryokileskalargabog’lanadivayuqoridanboshqariladi. Ularningharakatlarijudaishonarli. Teatrlardashuningdek, planshetlaryordamidaboshqariladigan planshet qo’g’irchoqlarihammavjud. Ular boshgavatananingboshqaqismlarigabiriktirilganqo’llarbilanboshqariladi. Uydaishlatilishimumkinbo’lganbarmoqqo’g’irchoqlarimavjud. Ularnihattoqog’ozdantayyorlab,oldindanbo’yabvabarmoqlargakiyishmumkin. Yoki shunchakibarmoqlaringizniflomasteryokibo’yoqbilanbo’yashingizmumkin. Bundantashqari, qo’lqop tez-tez ishlatiladi.
Qo’g’irchoq bolalar o’yinchog’i sifatida. Qo’g’irchoq-o’yinchoq odatda odamni yoki hayvonni tasvirlaydi. Biroq, qo’g’irchoq o’yinchoq tasvirlana olmaydi, faqat haqiqiy yoki hayoliy (hayoliy) mavjudotni bildiradi. Misoluchun, birnovda (tayoq) ustigaminadigan bola uchun, bunovdauningotinibildiradi.
Bolalar o’yinchoqlari kabi qo’g’irchoqlar (yoki aksincha, ruhlarning, xudolarning va boshqalarning tasvirlaridan qo’g’irchoqlarga aylandi), hatto tarixiy davrlarda ham paydo bo’ldi. Shakl bo’yicha ular juda sodda edi va ular odamlarning yoki boshqa jonzotlarning ko’rinishini tasvirlagan va/yoki bildirgan.
Lekin juda murakkab va badiiy jihatdan yaxshi sifatliqo’g’irchoq o’yinchoqlari juda kech paydo bo’ldi. Ularni ishlab chiqarish uchun chinni, yog’och yoki qimmatbaho metallar material bo’lib xizmat qildi, shuning uchun ular juda qimmatga tushdi. Ba’zan qo’g’irchoqning bir qismi, arzonlashishi uchun, lattadan qilingan. Biroq, qishloq qizlari yog’ochni latta bilan o’rab, ularni inson tasvirlari shaklida oddiy qo’g’irchoqboz o’yinchoqlar sifatida o’ynashardi.
Hatto XIX asrda ham faqatgina juda boy odamlarginaqo’g’irchoqni sotib olishlari mumkin edi. Ular maxsus shkaflar yoki qo’g’irchoq uylarida saqlangan. Mexanik qo’g’irchoq noyob va haqiqiy boylik edi. Pape-mashe qo’g’irchoqlarining paydo bo’lishi bilan ular ushbu materialdan foydalana boshladilar va ularning narxi keskin pasaydi. Turli xil qo’g’irchoqlar paydo bo’ldi: gapiruvchi yoki yig’lovchi, yuruvchi.
Kimyo va polimer sanoati rivojlanganidan so’ng, qo’g’irchoqlar polimer materiallardan ishlab chiqarila boshlandi, ularning assortimenti keskin oshdi, ularning ishlab chiqarilishi oqimga tushdi. Zamonaviy qo’g’irchoqlar orasida pupslar, Barbi va uning to’plami keng tarqalgan. Butun bir qo’g’irchoq xalqlari bor, masalan, Cabbage Patch Kids(karam agatidagi bolalar). Ko’pgina zamonaviy qo’g’irchoqlar, boshqa o’yinchoqlar kabi, elektron qurilmalardir.
Ko’pincha qo’g’irchoqlar reklama maqsadlarida yoki suvenir sifatida ishlab chiqariladi: milliy kiyimlardagi qo’g’irchoqlar, biron tadbirning ramzlari (talismanlar), Disneylend yoki do’konlardagi yirik qo’g’irchoqlar.
Ko’pgina mamlakatlarda sayyohlarga sotiladigan qo’g’irchoqlar jiddiy daromad manbai hisoblanadi. Misol uchun, ba’zi yapon yog’och kokesi qo’g’irchoqlarini boshini aylantirsa, kulgili ovoz chiqaradi. Ispaniyada, Italiyada va Lotin Аmerika mamlakatlarida karnavallar paytida ular inson tanasini (ba’zan qo’pol va shafqatsiz) taqlid qilib, karnaval kostyumlarini kiyib olgan qo’g’irchoqlarni sotadilar.
Qog’oz qo’g’irchoqlar. Qog’oz qo’g’irchoqlarining birinchi sanoat versiyasi 1810 yilga to’g’ri keladi. Mashhur ingliz " Little Funny "deb nomlangan fabrika qirqish uchun to’plam ishlab chiqdi. Jamoatchilik bu fikrni qiziqish bilan qabul qildi va jarayon oqimga tushdi. Ikki yil o’tgach, "kichik Genri hikoyasi va sarguzashtlari"deb nomlangan qog’oz qo’g’irchoqlarning Аmerika versiyasi chiqdi. Shunisi e’tiborga loyiqki, o’yinning ushbu versiyasi har ikkala jinsdagi bolalar uchun mo’ljallangan.
"Qog’oz hikoyalari" ning birinchi nashrlarining muvaffaqiyati albomlarning ommaviy ishlab chiqarilishining boshlanishi edi. Turli mamlakatlardan kelgan fabrikalar qirqish uchun turli shakllar bilan birga qog’oz modellashtirish uchun albomlarni chop etish bilan shug’ullanishdi. Ba’zilar kiyim – kechak va qo’g’irchoqlarni kesib olishni taklif qilishdi, boshqalari esa qahramonlarni noldan yig’ishdi.
1959 yilda Godey`s Lady`s Book nomli yirik ayollar jurnalida birinchi qog’ozli qo’g’irchoq paydo bo’ldi, u mavzuga doir bo’lmagan albomda chop etildi. Noshirlar unga kostyum va oqshom libosining tayyor taklifini qo’shdilar. Jurnalga bo’lgan talab sezilarli darajada oshdi. Keyinchalik bu g’oyani boshqa davriy nashrlar oldi va gazeta va jurnallar sahifalarida kesish uchun qog’oz qo’g’irchoqlar muntazam ravishda paydo bo’ldi.
Qo’g’irchoq(qo’g’irchoq-aktyor)vaspektakl personaji. Dunyoning har bir mintaqasida va hatto har bir mamlakatida o’zlarining sevimli qo’g’irchoqlari va qo’g’irchoq teatrlari mavjud: rus Petrushkasi, ingliz Panchi, turk Karagyozi va boshqalar.
Аktyorlar kiygan qurol-aslaha kabi ulkan qo’g’irchoqlar, uzoq vaqt davomida balaganlar va sayyor tsirklarda ishlatilgan, va XX asrning ikkinchi yarmida disneylendda paydo bo’ldi, va keyin ommaviy teatrlashtirilgan bayram namoyishlari va amaliy san’atning boshqa turdagi asarlarida ishlatilgan(masalan, reklama sohasida). Ular endi katta urfda, ular bolalar o’yinlari yoki tadbirlarining ko’p uchrovchi personajlaridir.
San’atdagi qo’g’irchoq. Qo’g’irchoqlar san’at asarlari, ertaklar, latifalar, karikaturalarning tez-tez ishtirokchilaridir ("Sandal va uning do’stlari"multfilmiga qarang).
Qo’g’irchoqning antropomorfik tabiati tufayli adabiy asarlarda ko’pincha qo’g’irchoqning "jonlanishi", yani sun’iy va jonsizdan hozirgi va tirikga aylanishi sabablari uchraydi. Misol tariqasida Karlo Kollodi ning"Pinokio sarguzashtlari.Yog’och qo’g’irchoqning tarixi" va А. Tolstoyning "Oltin kalit, yoki Burotino sarguzashtlari” bo’lishi mumkin. Bundan tashqari, nafaqat Gofman ertaklari va P.I. Chaykovskiy baletining qahramoni, balki ko’plab yozuvchilar va rassomlarning asarlariga ta’sir ko’rsatgan mashhur "Qarsildoq" ni esga olishingiz mumkin. Qayta tirilangan qo’g’irchoqlarning mavzusi yana ikkita klassik baletning hikoyalarida tasvirlangan: "Koppeliya" frantsuz baleti (1870) va Аvstriyaning "Qo’g’irchoqlar farishtasi" (Die Puppenfee) 1888 yil baleti.
XIX asrda yaratilgan sehr yordamida jonlantirilgan va yana bir bor qayta tiklangan qo’g’irchoqlar Yaponiya mangasi va uning asosida yaratilgan "Rozen Maiden"animesi asosiy qaxramoni bo’ldi.
Sehrli folklor hikoyalarida, qo’g’irchoq ko’pincha asosiy qaxramonning yordamchisi bo’lib, u hurmatli munosabat, maslahat va xizmati bilan o’z egasigayordam beradi (masalan, Vasilisa go’zal ertakidagi qo’g’irchoq). Ehtimol, bu qadimgi butparast marosimlarni aks ettirgan bo’lishi mumkin, chunki loy, metall, suyak yoki yog’och inson yoki insoniy figuralar fetish yoki but kabi rol o’ynagan.
Mualliflik qo’g’irchog’i. Zamonaviy amaliy ijodkorlikning alohida yo’nalishi-bu mualliflik qo’g’irchog’idir.
Mualliflikqo’g’irchog’i ko’pincha bitta nusxada amalga oshirilib, bu uzoq muddatli mehnatning samarasidir. Malum bir shaxs bilan portreti o’xshash bo’lishi mumkin (Portret qo’g’irchoqqa qarang), bir yaxlit haykaltaroshlik kabi butun yoki aylanuvchi bo’g’imlarga (aylanuvchi qo’g’irchoqqa qarang), o’zining kiyimlar to’plami va kichik aksessuarlariga ega: bunday qo’g’irchoqqa deyarli har qanday hissiy holatni berish mumkin.
Mualliflikqo’g’irchog’i, aksincha, tafakkur uchun mo’ljallangan. Mualliflik qo’g’irchoqlarini ishlab chiqarish uchun juda ko’p maxsus materiallar, texnologiya va mashhur texnika ishlab chiqilgan. Internetda mualliflik qo’g’irchoqlarining muxlislari jamoalari minglab odamlarni tashkil qiladi.
Mualliflik qo’g’irchoqlari turli janrlarga bo’linadi (masalan, xarakterli realistik qo’g’irchoq, hayoliy qo’g’irchoq, "qo’g’irchoqsiz qo’g’irchoq" va boshqalar), ijro etuvchi texnik (masalan, issiq va sovuq plastik, chinni, to’qimachilik qo’g’irchoqlari va foamiran qo’g’irchoqlari) va maqsadga muvofiq (kollektsion, interer va boshqalar).
So’nggi yillarda mualliflik qo’g’irchoqlarining zamonaviy san’ati nafaqat kollektorlar, balki san’atshunoslar, interer, kiyim-kechak dizaynerlari va hatto me’morlar orasida ham talabga ega bo’ldi. Intererda mualliflik qo’g’irchog’ining mavjudligi uzoq vaqtdan beri yaxshi rang va egalarining nozik ta’mi ko’rsatkichiga aylandi. Butun dunyoda har yili qo’g’irchoq san’atiga bag’ishlangan yuzlab yirik ko’rgazmalar o’tkaziladi.
Qo’g’irchoqlar uchun aksessuarlar. Qo’g’irchoqlar uchun eng keng tarqalgan aksessuarlar-qo’g’irchoq kiyimlari va qo’g’irchoq uylari.
Qo’g’irchoq kiyimlari nozik matolardan tayyorlangan, odamlar uchun tayorlangan kiyimlardan farqli o’laroq, u egiluvchan holda tikiladi. Mahsulotning qirralari maxsus vosita bilan ishlov berilishi mumkin yoki mahsulotning materiali va sifatiga qarab qayta ishlanmasligi mumukin. Markali qo’g’irchoq kiyimlarida deyarli har doim maxsus yopishtirgichlar mavjud bo’lib, uni osongina kiyish va echish imkonini beradi. Eng zamonaviy chqo’g’irchoq kiyimlari Xitoyda ishlab chiqariladi.
Qo’g’irchoq-askar, Berlin, XX asr boshlari.
Budapesht magazin vitrinalari. Pijova Penda bolgariyada baxorni kutib olish ishorasi
XVII asrdan boshlab bolalar uchun Evropa do’konlari rastalarida qo’g’irchoq uylari paydo bo’ldi. Birinchi qo’g’irchoq uylari qo’lda tayyorlangan, ammo ikkinchi jahon urushidan keyin ularning ishlab chiqarilishi ommaviy bo’lib, ular yanada qulayroq bo’ldi. 20-asrda bolalar qo’g’irchoq uylari yog’och va plastmassadan tayyorlangan. Katta yoshdagi kollektorlar uchun zamonaviy qo’g’irchoq uylari odatda yog’ochdan tayyorlanadi.
Qo‘g‘irchoq teatri dunyoning ko‘plab xalq va elatlariga qadim zamonlardan buyon ma’lum. U jamiyat hayotida muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Qo‘g‘irchoq teatri har qaysi davlatda turli shaklda, turli hajmda, o‘ziga xos tarzda taraqqiy etib, rivojlanib kelgan. Shunday bo‘lsa-da, qo‘g‘irchoq teatrining to‘rt turini alohida ajratib ko‘rsatish mumkin. Bular:
– qo‘lga kiyib o‘ynatiladigan qo‘g‘irchoqlar;
– ip bilan boshqariladigan qo‘g‘irchoqlar;
– soyali qo‘g‘irchoqlar;
– aktyori ko‘rinadigan qo‘g‘irchoqlar.
Bolalarni axloqiy-estetik tarbiyalashda qo‘g’irchoq teatri vositasidan samarali foydalanish, ularning iqtidori, ob’ektiv borliq haqidagi tasavvuri, dunyoqarashini yanada rivojlantirish uchun qulay shart-sharoit yaratishi bilan ahamiyatlidir. Mazkur teatr dunyoning ko‘plab xalq va elatlariga qadim zamonlardan buyon ma’lum. U jamiyat hayotida ko‘plab muhim ahamiyat kasb etgan. Qo‘g’irchoq teatri har qaysi davlatda turli shaklda, turli hajmda, o‘ziga hos tarzda taraqqiy etib, rivojlanib kelgan.
Odatda qo‘g’irchoq teatrida hajmli va yarim hajmli qo‘g’irchoqlardan foydalaniladi.
Qo‘g’irchoq teatrining rivojlanish tarixi xususida ikki xil qarash mavjud:
1) bolalar o‘yini qo‘g’irchoq teatrining dastlabki ko‘rinishidir;
2) teatrning kelib chiqishi niqoblilar teatriga borib taqaladi .
Qo‘g’irchoq teatrining rivojlantirish tarixi ontogenez (kelib chiqish) nuqtai nazaridan tabiatni ilohiylashtirishga oid marosimlarning tashkil etilish davriga borib taqaladi. Bu turdagi teatrning rivojlanish tarixidan ma’lumki, qadim zamonlarda kishilar yog’ochlar, ularning po‘stloqlari va sopoldan turli hayvonlar, qushlar, shuningdek, ma’budlarning haykalchalarini yasab, ularga sig’ingan, ularni harakatga keltirib, o‘ynatgan.Qadimgi yunon olimlari Gerodot, Ksenofont, Arastu (Aristotel), Goratsiy, Avreliylarning ma’lumotlariga ko‘ra qo‘g’irchoq teatri eramizdan avvalgi V-VI asrlarda paydo bo‘lgan.
G’arb mamlakatlarida esa XIX asrning o‘rtalaridan boshlab xalq qo‘g’irchoq teatri inqirozga uchrab, uning o‘rnida yangi shakldagi – yozma drama teatri shakllandi. Huddi shu vaqtdan boshlab havaskor va yarim professional teatr truppalari paydo bo‘ldi. XX asrning boshida Rossiyadagi xalq qo‘g’irchoq teatrini yangi qarashlar asosida modernizatsiyalashga nisbatan ehtiyoj yuzaga keldi. Shu sababli an’anaviy qo‘g’irchoq teatrining asriy tajribasiga tayangan holda yangi turdagi qo‘g’irchoq teatrining faoliyati yo‘lga qo‘yildi. 1924 yilda Peterburg (hozirgi Sankt-Peterburg) shahrida Ye.S.Demmeni rahbarligida Peterburg Qo‘g’irchoq teatri ishga tushdi. 1931 yilda esa S.V.Obrazsov rahbarligida Markaziy Qo‘g’irchoq teatri tashkil qilindi.
Markaziy Osiyo, shu jumladan, O‘zbekiston hududida ham VIII asrgacha otashparastlik, Budda dinlariga e’tiqod qilgan kishilar o‘zlari yoqtirgan ma’budlarning haykalchalarini e’zozlab, ular bilan jonli mavjudot sifatida muloqotda bo‘lib kelgan. Bu esa qo‘g’irchoq teatrining o‘ziga xos ibtidoiy ko‘rinishi sanaladi.
Keyinchalik, ya’ni, Islom dini targ’ib etilgan davrdan boshlab, teatr harakati sahnalariga ko‘chgan va o‘yin shaklida bolalarning hayotiga ham kirib kelgan.O‘zbek milliy xalq teatri o‘tgan asrda asosan ikki xil: masxaraboz-qiziqchilar hamda qo‘g’irchoq teatri faoliyati shaklida namoyon bo‘lgan.
Masxaraboz-qiziqchilar faoliyati bir necha janr: sahnalashtrilgan chiqishlarni bajaruvchilar – askiyaboz, dorboz, muallaqchi, nayrangboz (fokuschi), yog’ochoyoq ustalari va musiqachilardan tashkil topgan. Qo‘g’irchoq teatri faoliyati qo‘g’irchoqlar yordamida tashkil qilinadigan sahna ko‘rinishi yoki qo‘g’irchoq o‘yinidan iborat bo‘lgan. Sharqda ushbu teatrning muayyan shakllari, jumladan, soyalar teatri mavjud bo‘lgan va u “Fonus xayol”, “Chodir xayol”, “Chodir jamol” deb nomlangan.
Tadqiqotchilar N.P.Ostroumova, N.S.Likoshinalar o‘zbek teatrining ikki muhim turini aniqlagan. Ular:
1) “Qo‘l qo‘g’irchoq” (qo‘lda yasalgan qo‘g’irchoqlar teatri);
2) “Chodir xayol” (“O‘yinchi qo‘g’irchoq teatri) .
XX asrning boshlarida O‘zbekiston hududida qo‘g’irchoqbozlarning 40 ga yaqin guruhi (har guruhada qo‘g’irchoqboz, korfarmon, 2-3 nafar sozanda) faoliyat olib borgan.
So‘nggi yarim asrdan ortiq davr mobaynida xalq teatrlari yangicha mazmun va shakllarda rivojlanib, professional teatrlar, xususan, masxaraboz-raqqoslar, yangi dramatik teatrlar paydo bo‘ldi .
Yangi turdagi qo‘g’irchoq teatrining faoliyati ham XX asrning boshlariga to‘g’ri keladi. 1939 yilda Toshkentda Respublika “Qo‘g’irchoq teatri”, 1968 yilda Andijon shahrida “Lola” qo‘g’irchoq teatri tashkil etilgan. 2005 yilgi ma’lumotga ko‘ra O‘zbekistonda 10 ta davlat tasarrufidagi va ko‘plab havaskor qo‘g’irchoq teatrlari faoliyat ko‘rsatadi .
O‘zbek milliy an’anaviy qo‘g’irchoq teatrining asosiy qahramoni – Kachal Polvon hisoblanadi. Kachal Polvon qo‘g’irchog’ining obrazi qo‘lga kiyilgan holda o‘ynatilgan. Qo‘g’irchoqning bosh qismi yog’ochdan yasalgan bo‘lib, egnida kuylak, chopon, boshida do‘ppi bo‘lgan. Tashqi ko‘rinishida qirra burun, qalin qosh yaqqol ko‘zga tashlangan.
Kachal Polvon oddiy xalq vakili sifatida teatr tomoshalarida qatnashgan. U ishtirok etgan teatr tomoshalari XIV asrdan boshlab xalqning e’tiborini qozongan. Manbalarda ko‘rsatilishicha, hozirgi kunga qadar turli ko‘rinishga ega bo‘lgan Kachal Polvonning sarguzashtlari yetib kelgan.
Ushbu sarguzashtlarda, asosan, uchta tarix, ya’ni:
1) Kachal Polvonning Bichaxon ismli qizni sevib qolishi, u bilan uchrashuvi va unga uylanishi;
2) o‘z iti tomonidan talanishi;
3) ijtimoiy, shaxslararo to‘qnashuvning syujeti yoritilgan.
Kachal Polvon har gal kulgili holatlarga tushib qolgan. Shunga ko‘ra uning fe’l-atvori ziddiyatli etib ifodlanadi. U turli vaziyatlarda o‘zida ijobiy va salbiy sifatlarni namoyon qilgan. Kachal Polvon garchi turli ziddiyatli voqeliklarning ishtirokchisiga aylanib qolishiga qaramay u hayotiy va xalqchil qahramon sanaladi.
U doimo xush kayfiyat bilan o‘zi duch kelgan hayotiy to‘siqlarni yengib kelgan, yomon fe’lli amaldorlar, sudxo‘rlarning kirdikorlarini fosh qilgan, adolatni yoqlagan, rostgo‘y, halol mehnat bilan kun kechiradigan kishilarni zulmkorlardan himoya qilgan .
Teatr binolarining bugungi qiyofasi va o‘ziga xos sahna ko‘rinishlari tarixi qadimgi Yunonistonga borib taqaladi. Usti yopilgan sahnalar dastlab qadimgi Rimda vujudga kelgan, deb taxmin qilinadi. Ba’zi manbalarda berilishicha, teatrning nafaqat sahna qismi, balki butun amfiteatrning usti ham yopilgan. Teatr sahnalaridagi chodirlar atrofdagilarni tashqi ta’sirlardan, xususan, shamol va yomg‘irdan himoya qilgan. Dastlab, birinchi bor Rim teatrlarida parda paydo bo‘lganligi mutaxassislar tomonidan e’tirof etiladi. Pardaning vujudga kelishi, albatta, sahnada qandaydir bezaklar bo‘lganligidan darak beradi.
“Xalq ko‘pincha turli bayramlar, Dionis sharafiga uyushtirilgan ko‘cha namoyishlari, sport bellashuvlariga to‘plangan. Shuning uchun bunday tomoshalar hammaga ko‘rinarli bo‘lishi uchun ko‘proq tepaliklar yoki tog‘lar etagida tashkil etilgan. Shunda tomoshabinlar o‘ziga qulay bo‘lgan tabiiy yaylovlarga joylashib, bemalol tadbirlar guvohi bo‘lganlar. So‘ngra tomoshabinlar uchun yog‘ochdan maxsus o‘rindiqlar tashkil etilgan. Eramizgacha bo‘lgan asrda esa vaqtinchalik tomosha inshootlari ulug‘vor tosh amfiteatrlariga aylandi” .
Har bir qo‘g‘irchoq teatri o‘ziga xos va mos milliy xarakterga ega. Dunyo sivilizatsiyasi tarixida barkamol insonni tarbiyalash vositasi sifatida xizmat qilgan qo‘g‘irchoq teatrlari haqida quyida batafsil to‘xtalib o‘tamiz.
Fransiya qo‘g‘irchoq teatri qahramoni – Polishinel qo‘g‘irchoqboz Jan Brioshega
qarashli bo‘lgan, uning haqiqiy ismi Djovanni Briochi edi. Eng qadimgi rasmlardan yoki muzeylar orqali ma’lum bo‘lgan Polishinelning qo‘lpaypoq qo‘g‘irchoqlari XVIII asrga mansub. O‘sha paytdagi “Polishinelning orqasi va oldida ikkita o‘rkach o‘sib chiqqan, oq parik kiygan, boshida uchburchak shlapa bo‘lgan. Po‘stinining yеnglaridan halqachalarday manjetlar chiqib turardi. Momiq aylana yoqa bo‘ynini o‘rab turadi”.
Rossiyaning uy qo‘g‘irchoq teatrlari. Bunday spektakllar haqida K.S.Stanislavskiy o‘z tadqiqotlarida keltirib o‘tgan.
Uy qo‘g‘irchoq spektakllarining tarixi XVIII asr so‘ngi XIX asrning boshlaridan boshlanadi. O‘sha davr uy teatrlaridagi qo‘g‘irchoqlarni 3 ta turga ajratish mumkin:
1) bolalar qo‘g‘irchoq spektakli bo‘lib, deyarli kattalar ishtirokisiz amalga oshirilgan. Kattalar ishtiroki bunda asosan tomoshabinlar bo‘lgan. Bu spektakl-o‘yin bolaning to‘la erkinligini namoyish etgan;
2) bolalar uchun spektakl bo‘lib, kattalarni ham qoniqtirgan. Kattalar roli bunda faollashgan. Uy qo‘g‘irchoq sahnalari tarbiya va ta’lim maqsadida foydalanilgan. Spektakl pedagogik yo‘nalishga ega bo‘lgan. Bolalar va kattalar o‘rinlari bilan almashishgan. Bolalar ko‘proq tomoshabin, kattalar ishtirokchilar va pyesa muallifi bo‘lishgan;
3) kattalar uchun namoyish etilgan. Uy teatrida estetik konsepsiya, adabiyot va dramaturgiya namoyon bo‘lgan, rivojlangan. Unda siyosiy va ijtimoiy mavzularga murojaat etilgan” .
Petrushka. XIX asr oxirida rus xalq qo‘g‘irchoqbozlari, qo‘g‘irchoq teatrining 2 xil texnikasini xuddi qoidadek bilishgan: ipdagi qo‘g‘irchoqlar teatri (“marionetok” termini bilan atashgan) va qo‘lqopli qo‘g‘irchoqlar teatri (“petrushka” termini bilan nomlangan). Bu ko‘cha tomoshalari haqida ko‘plab ma’lumotlar qolgan. Manbalarda keltirilishicha, XIX asr oxirida petrushkachilar “sharmankachi”lar bilan qo‘shilganlar. Ertalabdan kechgacha qo‘g‘irchoqbozlar joydan joyga ko‘chib yurishgan. Kun bo‘yi Petrushkaning sarguzashtlari tarixi haqida takroran tomoshalar namoyish etishgan. Hamma namoyishlar 20-30 daqiqadan bo‘lgan. Aktyor yеlkasida taxlangan ikkiga ajraladigan pardasini, qo‘g‘irchoqlar solingan sandig‘ini olib yurgan. Musiqachi esa og‘irligi 30 kilogrammgacha keladigan sharmanka musiqa asbobini ko‘tarib yurgan.
Belgiya podvali qo‘g‘irchoqlari. Tarixiy manbalarda “Pushenellenkelder” termini “qo‘g‘irchoq yеrto‘lasi” degan nomni anglatgan. Belgiyada qo‘g‘irchoq teatri shunday nomlangan. Chunki chindan ham ular eski uylar yеrto‘lalarida joylashgan edi. Qo‘g‘irchoq teatrining nomlanishiga e’tibor berilsa, “pulchinella yеrto‘lasi” ma’nosini anglatadi. "Kursilar qatori oddiy taxta, orqa devordan zinapoyadan tushilgan. Yerto‘la past bo‘lib, oxirgi o‘rinda o‘tirganlarning boshi devorga tegib turgan. Birinchi kursilar deyarli oldida bo‘lib, unga bolalar joylashgan. Sahna yarim metr balandroq bo‘lgan, polning kengligi 18 metr, balandligi 1 metr. Uni oddiy parda to‘sib turgan. Yonida kalta, kichkina eshik bo’lgan. Chap tomondagi eshikda shunday yozuv bor: “Uni kim oyog‘i bilan itarib tepib tursa jazolanadi (qandaydir belgi)”, o‘ng tomonda “sahnaga narsalar otish, tupurish man etiladi” .
|
