Qurilish korxonlarida hisob-kitob turlari, ularni yuritishdagi muammolar hamda ularning yechish usullarini o‘rganish va qo‘llash.
Hisob-kitob turlari deganda, biz ularning amalga oshirilish usulini, ya'ni pul mablag‘i qarzdor qo‘lidan kreditor qo‘liga qanday usullarda o‘tishini tushunamiz. Hisob-kitobning oshirilish usuli, ya'ni turi Hisob-kitob munosabatlari sub'ektlarining statusiga yoki to‘lov amalga oshiriladigan boshqa asoslarga bog‘liq. Fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishlari bilan bog‘liq bo‘lmagan holda ular o‘rtasidagi hisob-kitoblar va fuqarolar ishtirokidagi hisob-kitoblar naqd pullar bilan yoki naqd pulsiz summasi cheklanmagan xolda amalga oshirilishi mumkin. Yuridik shaxslar o‘rtasidagi hisob-kitoblar, shuningdek fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirilishlari bilan bog`liq xolda ular ishtirokidagi hisob-kitoblar naqd pulsiz tartibda amalga oshiriladi. Ko‘rsatib o‘tilgan shaxslar o‘rtasidagi hisob-kitoblar, agar qonunda boshqacha tartib belgilab qo‘yilgan bo‘lmasa, naqd pulda ham amalga oshirilishi mumkin.
Bundan ko‘rinib turibdiki, qonun hisob-kitoblarning 2 turi mavjud:
1. Naqd pul bilan hisob-kitob qilish;
2. Naqd pulsiz hisob-kitob qilishni nazarda tutadi.
Shuningdek «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g`risida»gi qonunning 36-moddasiga binoan ham to‘lovlar O‘zbekiston Respublikasi hududida naqd pul bilan yoki naqd pulsiz xisob-kitoblar ko‘rinishida amalga oshiriladi.
Naqd pul bilan hisob-kitob qilish to‘lovchi va oluvchi o‘rtasida bank yoki boshqa kredit tashkilotining, to‘lov vositasi bo‘lgan pulni natura shaklida berish orqali amalga oshiriladi. Ushbu xisob-kitob turi asosan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog`liq bo‘lmagan holda fuqarolar o‘rtasida va fuqarolar ishtirokidagi yuridik shaxslar o‘rtasida amalga oshiriladi.
Naqd pulsiz xisob-kitob qilish deganda, biz pulni qarzdor qo‘lidan kreditor qo‘liga bank yoki boshqa kredit muassasasi orqali o‘tishini tushunamiz. Naqdsiz hisob-kitob qilishda majburiy ishtirokchi bank yoki boshqa kredit muassasasidir. Chunki, hisob-kitoblarni amalga oshirish bank operatsiyalari hisoblanib, bunday faoliyat bilan faqat O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan berilgan litsenziyaga ega bo‘lgan kredit muassasalari shug`ullanishga xaqlidirlar. Qonun fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishlari bilan bog`liq bo‘lmagan holda ular ishtirokidagi hisob-kitoblarni amalga oshirish borasida hech qanday cheklashlarni belgilamagan.
Yuridik shaxslar shuningdek fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishlari bilan bog`liq xolda ular ishtirokidagi hisob-kitoblar qonunda boshqacha tartib belgilangan bo‘lmasa naqd pulda ham amalga oshirilishi mumkin. Amaldagi me'yoriy hujjatlarda yuridik shaxslar o‘rtasidagi, fuqarolarning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishlari bilan bog`liq holda ular o‘rtasidagi naqd pullar bilan hisob-kitoblar doirasi juda cheklangan. Faqatgina ba'zi bir xollarda aniq maqsadlar uchungina xisob-kitob qilishga naqd pul bank tomonidan beriladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar yuridik shaxslarning tegishli hisob raqamlari ochilgan bank muassasalari orqali amalga oshiriladi. Bank amaliyotida hisob-kitoblarni shahar (viloyat) ichidagi va shaharlararo (viloyatlararo) turlariga bo‘lish mavjud. Banklarning o‘zlari hisob-kitoblarni amalga oshirishda Markaziy bankning hisob-kassa markazlari va kliring tashkilotlari bilan korrespondent munosabatlarda bo‘lishadi.
Bunda hisob-kitoblar bir hudud ichidagi ho‘jalik yurituvchi sub'ektlar o‘rtasida 3-5 daqiqa ichida, boshqa-boshqa hududlar o‘rtasida esa 15-20 daqiqa ichida amalga oshiriladi.
Naqd pullar bilan hisob - kitob qilish tushunchasi va ahamiyati
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga va O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga asosan O‘zbekiston Respublikasi hududida hisob-kitob vositasi
bu so‘mdir. Bir so‘m yuz tiyindan iborat. So‘m O‘zbekiston Respublikasida yagona, cheklanmagan va qonuniy to‘lov vositasi hisoblanadi. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g`risida»gi qonunning 32-moddasiga asosan O‘zbekiston Respublikasining pul tizimi rasmiy pul birligini, pul muomalasi tashkil etilishini va uni tartibga solishni o‘z ichiga oladi.
Chet el valyutasida hisob-kitob qilishda cheklangan xarakterga ega. Bunday to‘lovlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi.
Fuqarolik-xuquqiy munosabatlar ichida naqd pullar bilan hisob-kitoblar qilish eng keng tarqalgan munosabatlardan biri hisoblanadi.
Naqd pullar bilan xisob-kitob qilishning asosiy xususiyati shundaki, ular asosan tadbirkorlik faoliyati bilan bog`liq bo‘lmagan holda tuziladigan bitimlar bo‘yicha yuzaga keladi.
Naqd pullar bilan hisob-kitob qilish - bu shunday xuquqiy munosabatki, unga asosan bir tomon - «xaq to‘lovchi» ma'lum miqdordagi kelishilgan summani olingan mahsulot, bajarilgan ish, ko‘rsatilgan hizmat va boshqalar uchun ikkinchi tomon - «kreditor»ning qo‘liga natura shaklida, ya'ni bank biletlari va tangalar bilan topshiradi.
Naqd pullar bilan hisob-kitob qilish asosan tuzilish bilanoq ijro etiladigan bitimlarga hosdir. Bunday bitimlarning yozma shaklda tuzilishi qonunda nazarda tutilgan bo‘lmasa, talab qilinmaydi. Naqd pullar bilan hisob-kitob qilishning afzalligi shundaki, ular asosan tovarni topshirish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi.
Naqd pullar bilan hisob - kitob qilishning qo‘llanish muammolari;
Yuridik shaxslar o‘rtasidagi hisob-kitoblar, agar qonunda boshqacha tartib belgilab qo‘yilgan bo‘lmasa, naqd pulda ham amalga oshirilishi mumkin.
Naqd pul bilan xisob-kitob qilishning barcha jabhalarini qamrab oluvchi qat'iy me'yor, balki bu boshqa me'yoriy hujjatlarga havola etilgan. Bu esa ushbu sohani xuquqiy tartibga solishda ma'lum bir qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Naqd pullar bilan hisob-kitob qilish sohasida me'yorlarni belgilash ijro qiluvchi hokimiyat (O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, vazirliklar, muassasalar) vakolatiga berib qo‘yilgan. Ayniqsa Markaziy bank bu sohada bevosita boshchilik qiladi. Yuridik shaxslar va tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi jismoniy shaxslarning naqd pullar bilan hisob-kitob qilishlarni cheklashdan maqsad muomilada bo‘lgan naqd pul massasining iqtisodiy jihatdan asoslangan chegaralarini belgilashdir. Bu bevosita Markaziy bankning Monetar siyosatidan kelib chiqib belgilanadi.
Qurilish korxonalarida hisob-kitobning to‘g‘ri yuritilishi korxona samaradorligini ta'minlashning asosiy omillaridan biridir. Hisob-kitob turlari korxonaning turli faoliyatlarini o‘z ichiga oladi va har bir turi o‘ziga xos muammolarni keltirib chiqaradi. Ushbu mavzuda qurilish korxonalarida qo‘llaniladigan asosiy hisob-kitob turlari va ularning qo‘llanishidagi muammolar batafsil tahlil qilinadi.
Hisob-Kitob Turlari:
1. Moliyaviy Hisob-Kitoblar
Moliyaviy hisob-kitoblar qurilish korxonalarining moliyaviy holatini aks ettiradi va ularning moliyaviy jarayonlarini boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Moliyaviy hisob-kitoblar quyidagi turlarga bo‘linadi:
Hisob-fakturalar: Bu to‘lov hujjatlari xarajatlar va daromadlarni aniqlashda foydalaniladi. Hisob-fakturalar tovarlar yoki xizmatlar uchun to‘lov talabnomalaridir.
Byudjetlash: Bu kelajakdagi xarajatlar va daromadlarni rejalashtirish jarayonidir. Byudjet rejalari loyihalar, bo‘limlar va umumiy korxona uchun tuziladi.
Soliq Hisobotlari: Bu hisobotlar davlat soliq organlariga topshiriladi va soliq to‘lovlarini hisoblash uchun mo‘ljallangan.
Moliyaviy Hisobotlar: Bular buxgalteriya balanslari, foyda va zararlar hisobotlari kabi hujjatlardan iborat bo‘lib, korxonaning moliyaviy holatini ko‘rsatadi.
2. Loyiha Hisob-Kitoblari
Loyiha hisob-kitoblari qurilish loyihalarining samaradorligini boshqarish uchun ishlatiladi. Bunga quyidagilar kiradi:
Loyiha Byudjeti: Qurilish loyihasining umumiy xarajatlarini aniqlash uchun tuziladi. Bu byudjet loyihaning barcha bosqichlari uchun xarajatlarni qamrab oladi.
Resurslar Hisoboti: Bu hisobot qurilishda ishlatiladigan materiallar, ishchi kuchi va uskunalarni o‘z ichiga oladi.
Vaqt Jadvali: Loyihaning bajarilish muddatlari va vaqt bo‘yicha xarajatlarni rejalashtirish uchun ishlatiladi.
3. Materiallar Hisob-Kitoblari
Materiallar hisob-kitoblari qurilish jarayonida zarur bo‘lgan materiallar va asbob-uskunalar zahiralarini boshqarishga qaratilgan. Ular quyidagi turlarga bo‘linadi:
Inventarizatsiya: Qurilish materiallari va asbob-uskunalar zahiralarini kuzatish va boshqarish jarayoni.
Xarid va Etkazib Berish: Qurilish materiallarining sotib olinishi va qurilish maydonchasiga etkazib berilishi hisob-kitoblari.
4. Ish Haqi Hisob-Kitoblari
Ish haqi hisob-kitoblari ishchilarning mehnat haqini aniqlash va to‘lash jarayonlarini qamrab oladi:
Ish Haqi Fondi: Ishchilarning maoshlarini hisoblash va to‘lash uchun tuziladi.
Mehnat Unumdorligi: Ishchilarning samaradorligini baholash va monitoring qilish jarayonlari.
5. Sifat va Xavfsizlik Hisob-Kitoblari
Sifat va xavfsizlik hisob-kitoblari qurilish jarayonida sifat va xavfsizlik standartlariga rioya qilishni ta'minlaydi:
Sifat Nazorati: Qurilish materiallari va ish sifatini baholash.
Xavfsizlik Hisobotlari: Qurilish maydonchasidagi xavfsizlik qoidalariga rioya qilishni monitoring qilish.
Hisob-Kitob Turlarining Qo‘llanish Muammolari
Ma'lumotlarning Aniqligi va Dolzarbligi: Ma'lumotlarni qo‘lda kiritish natijasida xatoliklar yuzaga kelishi va ma'lumotlarning o‘z vaqtida yangilanmasligi. Bu holat ma'lumotlarning ishonchliligini kamaytiradi va qaror qabul qilishda xatoliklarga olib keladi.
Yechim: Hisob-kitoblarni avtomatlashtirish tizimlarini joriy etish orqali ma'lumotlarni to‘g‘ri va dolzarb saqlash mumkin. Bu tizimlar ma'lumotlarni avtomatik ravishda yangilab turadi va inson xatolarini kamaytiradi.
Integratsiya Muammolari: Turli bo‘limlar va tizimlar o‘rtasida ma'lumot almashinuvi yo‘qligi. Bu holat korxonaning turli qismlari o‘rtasida uzilishlarga va ma'lumotlarning noto‘g‘ri talqin qilinishiga olib keladi.
Yechim: Integratsiya platformalarini joriy etish orqali turli tizimlar va bo‘limlar o‘rtasida ma'lumot almashinuvini ta'minlash mumkin. Bu platformalar ma'lumotlarni yagona tizimda birlashtiradi va ularning o‘z vaqtida yangilanishini ta'minlaydi.
Hisob-Kitob Tizimlarining Murakkabligi : Qurilish korxonalarida ishlatiladigan hisob-kitob tizimlarining murakkab va tushunarsiz bo‘lishi. Bu holat xodimlarning tizimlardan samarali foydalanishiga to‘sqinlik qiladi va xatoliklarni ko‘paytiradi.
Hisob-kitob tizimlarini foydalanuvchi uchun qulay qilish va xodimlarni tizimlardan samarali foydalanishga o‘rgatish. Bu orqali xodimlar tizimlardan samarali foydalanishlari va xatoliklar kamayishi mumkin.
Resurslarni Boshqarish: Qurilish materiallari va resurslarni samarali boshqarishdagi muammolar. Bu holat resurslar yetishmovchiligiga va ortiqcha xarajatlarga olib kelishi mumkin.
Yechim: Resurslarni boshqarish tizimlarini joriy etish orqali materiallar va resurslarni samarali boshqarish mumkin. Bu tizimlar resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishini ta'minlaydi va ortiqcha xarajatlarni kamaytiradi.
Moliyaviy Muammolar: Byudjetdan oshib ketish va moliyaviy nazoratning yetarli emasligi. Bu holat korxonaning moliyaviy barqarorligiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi.
Yechim: Moliyaviy nazorat tizimlarini joriy etish va byudjetni qat'iy nazorat qilish orqali moliyaviy muammolarni hal etish mumkin. Bu tizimlar moliyaviy holatni doimiy monitoring qilish va byudjetdan oshib ketishni oldini olish imkonini beradi.
Muammo: Qurilish jarayonida xavfsizlik qoidalariga rioya qilmaslik va past sifatli materiallar va ish bajarilishi. Bu holat jarayonlarni xavf ostiga qo‘yadi va loyiha sifatini pasaytiradi.
Yechim: Xavfsizlik va sifat nazorati tizimlarini joriy etish orqali xavfsizlik qoidalariga rioya qilish va sifat standartlarini ta'minlash mumkin. Bu tizimlar xavfsizlik va sifatni doimiy monitoring qilish imkonini beradi.
Hisob-kitoblarni avtomatlashtirish tizimlari qurilish korxonalarida hisob-kitob jarayonlarini samarali va to‘g‘ri boshqarish imkonini beradi. Bu tizimlar ma'lumotlarni avtomatik ravishda yangilab turadi va inson xatolarini kamaytiradi.
Integratsiya platformalarini joriy etish orqali turli tizimlar va bo‘limlar o‘rtasida ma'lumot almashinuvini ta'minlash mumkin. Bu platformalar ma'lumotlarni yagona tizimda birlashtiradi va ularning o‘z vaqtida yangilanishini ta'minlaydi.
Xodimlarning malakasini oshirish va ularni yangi hisob-kitob tizimlaridan foydalanishga o‘rgatish. Bu orqali xodimlar tizimlardan samarali foydalanishlari va xatoliklar kamayishi mumkin.
Bundan kelib chiqadiki biz bir marta yuqorida hisob-kitob turlari va qoidalariga amal qilgan holda dasturimizni ishlab chiqadigan bo‘lsak barcha hisob-kitoblar ushbu hisob-kitob yo‘li bilan amalga oshiriladi hamda inson omili ishtirok etadigan xatoliklar kelib chiqishi sezilarli darajada kamayadi. Bu dastur orqali biz qiladigan hisob-kitoblardagi xatoliklar maksimalni darajada kamayadi hamda biz hisob-kitoblar boshqaruvini osonlik bilan qo‘lga olish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Sababi qog‘oz yoki excel dasturida amalga oshiriladigan hisob-kitoblar bizning ancha vaqtimizni olib quyadi va bazi muammolarga duch kelishimiz tabiiy holat. Dastur orqali hisob-kitoblarni yuritganimizda bu muammolarga yechimni dasturning o‘zi topadi hamda biz bu borada bosh qotirishimizga xojat qolmaydi. Biz bir necha kun davomida ko‘rib chiqadigan hisobotimizni dastur ma’lum bir soniyalar ichida tahlil qilishni ham uddalaydi. Biz dastur chiqarib bergan hisobotlar asosida ish yuritadigan bo‘lsak qurilish kompaniyasida olib boriladigan hisob-kitoblar aniq va o‘sish hamda kamayish suratlari bizga ma’lum diagrammalar yordamida tushunishga oson qilib korinib turadi. Dasturda xodimlar uchun hisob-kitoblar faqatgina o‘ziga tegishli qismi ko‘rinib turgani bilan dasturimiz bazasida ular yaxlit holatda saqlanadi shu bois barcha hisob kitoblar bir biriga uzviy bog‘liq bo‘lganligi uchun hisob kitob jarayonida hech qanaqa nomutanosiblik bo‘lmaydi. Agarda qayerdadur kamchilik bo‘ladigan bo‘lsa bu rahbariyatga yaqqol ko‘rinib turadi. Ya’ni bir xodim uchun ko‘rinadigan hisob-kitoblar boshqa shu hisobga taalluqli xodimlar uchun ham aynan bir xilda ko‘rinadi. Shu bois ham hisob-kitoblar barcha uchun bir xil , aniq hamda samarali olib boriladi. Tushum hamda chiqimlar ayan qaysi turda bo‘lgani kim orqali va kimga qachon amalga oshirilgani barchasi bazada saqlanadi hamda faqatgina shu xodim tomonidan ozgartirish imkoniyatiga ega bo‘ladi va o‘zgartirishlar uchun faqatgina o‘zi javob beradi. Bir necha xodim o‘zgartirish kiritish imkoniyati bo‘lgan holatlarda esa aynan qaysi xodim tomonidan qachon o‘zgartirish amalga oshirilgani inobatga olingan holatda bazada saqlanadi hamda iloji boricha hech narsa bazadan ochirib yuborilmaydi.
|
