Qurilmalariga texnik õizmat

R. Z. KAMOLIDINOV
SIMLI ÀLOQA
QURILMALARIGA
TEXNIK ÕIZMAT
ÊO‘RSATISH
Êàsb-hunàr êîllåjlàri uchun o‘quv qo‘llanma
G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi
Òîshkent – 2007
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
O‘RTA MAXSUS KASB-HUNAR TA’LIMI MARKAZI

2
3
KIRISH
Ma’lumki, insoniyat axborotlashtirish sohasida haqiqiy
o‘zgarishlar davriga qadam qo‘ydi, buning natijasi o‘laroq,
umumjahon axborotlashgan hamjamiyati shakllanmoqda va bu
o‘zgarishlar asosida axborotlashtirish, telekommunikatsiya,
axborotni uzatish hamda iste’molchiga yetkazib berishning
zamonaviy vositalari vujudga kelmoqda. Oqibatda XXI asr –
axborotlashgan jamiyat asri deb e’tirof etilmoqda, ya’ni
axborotning tez, sifatli aylanishini ta’minlash jahon taraqqiyoti
va ravnaqining bosh mezoniga aylanmoqda.
Shu sababli ham axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
sohasini jadal sur’atlar bilan rivojlantirish O‘zbekiston iqtiso-
diyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda
iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Chunki bu yo‘nalish nafaqat resðublikani axborotlashgan
jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi, balki mamlakat
iqtisodini rivojlangan davlatlar darajasiga ko‘tarish uchun o‘ziga
xos yetakchi tarmoq rolini o‘taydi.
Mamlakat mustaqilligining dastlabki yillaridayoq O‘zbekiston
Resðublikasi Prezidenti I.Karimov: “Biz yaqin yillar davomida
aloqa va telekommunikatsiya rivoji bo‘yicha jahon standartlari
darajasiga ko‘tarilishimiz lozim. Rivojlangan kommunikatsiya tizimi
bo‘lmasa, O‘zbekistonning kelajagi bo‘lmaydi. Biz buni aniq his
qilishimiz lozim”, deb ta’kidlab o‘tgan edi.
Ayni ðaytda resðublika telekommunikatsiyalarining mahalliy
tarmog‘i ikki mingdan ortiq AÒS va 1,9 milliondan ziyod abonent
raqamlarini o‘z ichiga oladi va ulardan 86 foizi aholiga tegishli.
Stansiyalar quvvatining 86 foizi ishlatilmoqda. Òarmoqda 1,65 mln
dan ortiq telefon liniyalari xizmat ko‘rsatmoqda. Mamlakat ichidagi
asosiy yo‘nalishlarda oðtik tolali aloqa liniyalari, kabelli va radioreleli
kommunikatsiyalar xizmat ko‘rsatmoqda. Shu sababli shaharlardagi
Îliy va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi ilmiy-metodik
birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Kengash
tomonidan nashrga tavsiya etilgan.
Taqrizchi: S.X.Sidiqov, texnika fanlari nomzodi, dotsent;
S.A.Agzamov, texnika fanlari nomzodi, dotsent.
Ma’lumki, keyingi yillarda axborot texnologiyalari jadal sur’atlar bilan
rivojlanib bormoqda. Shu munosabat bilan oliy o‘quv yurtlarida, kollejlarda
tahsil olayotgan talabalar uchun zamonaviy texnika va texnologiyalar haqida
o‘quv qo‘llanmalari yaratish ehtiyoji tug‘ildi.
Simli aloqa liniyalari telekommunikatsiya uzatish tizimlarining asosiy bo‘lagi
hisoblanadi. Shuning uchun ushbu fanda ishlatilayotgan uzatish tizimlari sifatli
analog va raqamli axborotlarni uzatish mexanizmi asoslarini o‘rganishdan iborat.
Shu bilan birga simli aloqa liniyalari loyihalashtirish, qurish va texnik eksðluatatsiyasi
bo‘yicha mutaxassislari uchun ushbu o‘quv qo‘llanmada simli aloqa liniyalarida
qo‘llanuvchi uzatish tizimlarining konstruksiyasi, elektr va texnik ðarametrlari,
simli aloqa kabellaridagi elektromagnit ta’sirlar va ulardan muhofazalanish va ularning
texnik eksðluatatsiyasi haqida to‘liq ma’lumotlar berib o‘tilgan.
Ushbu o‘quv qo‘llanma aloqa kolleji talabalari bilan birga texnika sohasiga
qiziquvchi kitobxonlar uchun mustaqil adabiyot sifatida telekommunikatsiya
yo‘nalishi bo‘yicha bilim olayotgan talabalar uchun juda ham foydalidir.
ISBN 978-9943-03-011-4
© R.Z.Kamolidinov,
G‘afur G‘ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi,
2007-y.
K
2303010000–9
M 352 (04)–2007
Qat’iy buyurtma, 2007
3288
Ê 20
Kamolidinov R.Z.
Simli aloqa qurilmalariga texnik xizmat ko‘rsatish: Kasb-hunar
kollejlari uchun o‘quv qo‘l./ R.Z.Kamolidinov; O‘zR oliy va o‘rta
maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus ta’lim markazi. – T.: G‘afur
G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2007. – 112.
ÁÁÊ 32.88 ÿ 722

4
5
abonentlarning 98 foizi va qishloq joylaridagi abonentlarning 32
foizi xalqaro hamda shaharlararo avtomat aloqa tizimlariga ulangan.
Barcha viloyat markazlarida shaharlararo va xalqaro elektron aloqa
vositalari mavjud. Aholi va hududlarning 98 foizdan ortig‘i davlat
televideniyesi va radiosi dasturlarini qabul qilish imkoniyatiga ega.
Shaharlararo tarmoqlar kanallarining 60 foizdan ortig‘i va xalqaro
tarmoq kanallarining 83 foizi raqamlidir. Ma’lumot uzatish, shu
qatorda Internet tarmoqlari ham rivojlanib bormoqda.
O‘zbekiston telekommunikatsiya tizimining 28 yo‘nalish
bo‘yicha dunyoning 180 mamlakatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
chiqadigan xalqaro kanallari mavjud. Bularda oðtik tolali va sun’iy
yo‘ldoshli tizimlardan foydalanilmoqda. Ushbu kanallarning 83
foizdan ortig‘i raqamlidir, butun tarmoq nafaqat hozirgi ðaytda,
balki keyinchalik ham ko‘ðroq axborot o‘tkazish quvvatiga ega
bo‘ladi. Resðublikaning barcha viloyat markazlari elektron
kommutatsiya vositalari bilan jihozlangan va raqamli magistral
tarmoq yuzaga keltirilgan, shu jumladan, oðtik tolali kabellar,
raqamli radioreleli aloqa tarmoqlaridan keng qo‘llanilmoqda.
Aytib o‘tilgan zamonaviy uzatish tarmog‘i 70 foiz hajmda ishlab
turibdi, resðublikada esa ayni ðaytda yangi, aylanma va zaxira
aloqa tarmoqlari yaratilmoqda. Ichki hududiy va stansiyalararo
tarmoqlarda tobora ko‘ðroq oðtik tolali kabellardan foydalanish
yo‘lga qo‘yilgan. Abonentlarning tarmoqqa ulanishi yengillashib
bormoqda, shu jumladan, intellektual xizmatlar va simsiz aloqa
vositalarini joriy etish hisobiga katta qulayliklar yaratilmoqda.
O‘zbekiston Resðublikasi Prezidentining 2002-yil 30-
maydagi “Komðyuterlashtirishni rivojlantirish va axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida”gi
Farmoni bu borada katta ahamiyat kasb etdi. Unda zamonaviy
kommunikatsiya texnologiyalari tizimini rivojlantirish va joriy
etishning birinchi galdagi vazifalari ta’riflanib, bu sohani
boshqarishni takomillashtirish yuzasidan aniq chora-tadbirlar
belgilangan. Bu borada iqtisodiyot, boshqaruv biznes, fan, ta’lim
sohalarida zamonaviy, mustahkam, xavfsiz milliy axborot
texnologiyalarini yaratish, aholining turli tabaqalari uchun
zamonaviy komðyuter hamda axborot tizimlariga keng yo‘l ochib
berilishini ta’minlash dastlabki vazifa qilib qo‘yilgan.
Maktablar, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar, oliy
o‘quv yurtlari o‘quv jarayoniga zamonaviy komðyuter va axborot
texnologiyalarini egallashga asoslangan ilg‘or ta’lim tizimlarini
kiritishga, AÒK sohasida ishlash uchun yuqori malakali kadrlar
tayyorlashni tashkil etishga alohida e’tibor berilmoqda. Mazkur
muammoni yechishda O‘zbekiston Resðublikasining “Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi”ga kiritilgan ko‘rsatkichlar asos bo‘lib
xizmat qiladi.
Hozirda O‘zbekiston axborot kommunikatsiya sohasini
rivojlantirishning quyidagi davlat dasturlari amalga oshirilmoqda:
– 2002–2010-yillarda komðyuterlashtirish va axborot
texnologiyalarini rivojlantirish dasturi;
– 2003–2010-yillarda elektron texnologiyalarni davlat
boshqaruvida tatbiq etish dasturi;
– 2003–2010-yillar mobaynida milliy telekommunikatsiya
va axborot uzatish tarmog‘ini rivojlantirish dasturi.
Shuni hisobga olib, O‘zbekistonda yirik dasturiy hujjatlar
qabul qilingan. Bular qatoriga eng avvalo, so‘ngi yillarda
tasdiqlangan hamda uzoq muddatlarga mo‘ljallangan
“Komðyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnolo-
giyalarini 2002–2010-yillarda rivojlantirish dasturi”ni,
“Òelekommunikatsiya tarmoqlarini 2010-yilgacha rivojlantirish
dasturi”ni, “O‘zbekiston Resðublikasida yo‘ldosh aloqasini
rivojlantirish konseðsiyasi”ni, “Milliy axborot uzatish tarmog‘ini
rivojlantirish konseðsiyasi”ni kiritish mumkin. Ushbu dasturiy
hujjatlarda sohada yangi texnologiya va xizmat turlarini tezkorlik
bilan joriy etishni ta’minlashga qodir yagona innovatsion va texnik
siyosatni ishlab chiqish ko‘zda tutilgan.
Ushbu o‘quv qo‘llanmada talabalar O‘zbekiston telekom-
munikatsiya tarmoqlarining tarixi, bugungi rivojlanishi,
tarmoqlarning tuzilishi, ularda qo‘llanuvchi yo‘naltiruvchi
sistemalar, uzatish tizimlari, axborot-kommunikatsiyasi bo‘yicha
me’yoriy hujjatlar, aloqa kabellariga tashqi elektromagnit ta’sirlar
va ulardan muhofazalanish borasida to‘liq ma’lumot oladilar.
Qo‘llanmada asosiy e’tibor simli liniya inshootlariga texnik xizmat
ko‘rsatish masalalariga qaratilgan.

6
7
1-BOB. HOZIRGI ZAMON ELEKÒR ALOQASI
1.1. Aloqa liniyalarining rivojlanishi
Aloqa liniyalari bundan 165 yil ilgari, ya’ni elektr telegraf
ðaydo bo‘lgandan buyon mavjuddir. Dastlabki aloqa
liniyalari kabelli bo‘lib, ular yer ostidan o‘tkazilgan. Lekin bu
aloqa liniyalarining tuzilish sifati ðastligi uchun ular havo orqali
o‘tgan liniyalarga o‘z o‘rnini bo‘shatib berdi. Birinchi marta katta
uzunlikdagi havo orqali o‘tgan aloqa liniyalari 1854-yili Peterburg
va Varshava shaharlari oralig‘ida qurilgan. O‘tgan asrning 70-yillarida
10000 km uzunlikdagi Peterburg – Vladivostok havo orqali
o‘tgan aloqa liniyasi qurib ishga tushirildi. 1879-yili dunyoda
eng katta yuqori chastotali 8300 km uzunlikdagi Moskva –
Xabarovsk telefon magistrali foydalanishga toðshirildi.
Birinchi kabelli aloqa liniyalarini rus olimi P.L.Shilling
yaratgan. U 1812-yili Peterburgda dengiz minalarini ðortlatish
uchun izolatsiyalangan o‘tkazgichlardan foydalangan. 1851-yili
Moskva – Peterburg shaharlari oralig‘ida temir yo‘l qurilishi
bilan birga qora mum shimdirilgan qog‘ozli izolatsiyalangan
telegraf kabeli yotqizilgan. 1852-yili Shimoliy Dvina, 1879-yili
Boku va Krasnovodsk shaharlarini bog‘lash uchun Kasðiy dengizi
orqali ilk suv osti kabellari o‘tkazildi. 1866-yili Fransiya va AQSH
oralig‘ida transatlantik kabelli magistral telegraf aloqasi uchun
ishlatila boshladi.
Rossiyada birinchi bo‘lib 1882–1884-yillar oralig‘ida
Moskva, Petrograd, Riga va Odessa shaharlarida telefon tarmoqlari
qurildi. O‘tgan asrning 90-yillarida Moskva va Sankt-Peterburg
shahar telefon tarmoqlarida birinchi marta havo orqali o‘tgan
liniyalarda kabellar ishlatildi. Bunday kabellarning sig‘imi 54 ta
o‘tkazgichdan iborat edi. 1901-yildan shahar telefon aloqa
kabellari yer ostidan o‘tkaziladigan bo‘ldi.
XX asrning boshlarida qo‘llangan aloqa kabellari telefon
aloqasi uchun unchalik katta bo‘lmagan masofalarda tashkil
qilingan. Bu shahar telefon kabellarida o‘tkazgich izolatsiyalari
qog‘oz-havoli izolatsiya bo‘lib, juftlik o‘ramlar qo‘llanilgan.
1900–1902-yillarda aloqa tarmoqlarida xabarlarni uzoq masofaga
uzatish uchun ancha ishlar amalga oshirilgan. Bunga misol, rus
muhandisi Puðinning sun’iy usul bilan kabellarni induktivligini
oshirish usulidir. Bu usulning ahamiyati shundanki, bunda kabel
zanjirlariga induktivli g‘altak ulanadi va shu tizimda aloqani bir
muncha katta masofalarga uzatish imkoniyatini beradi. Bu Kraruð
tomonidan tavsiya etilgan usul yordamida ham uzatiladi,
bunda tok o‘tkazgichlar ustiga ferromagnit qoðlamlar o‘raladi.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan usullar telefon va telegraf aloqalari
masofasini bir necha marta oshirish imkoniyatini beradi.
Aloqa texnikasining rivojlanishiga eng katta turtki bergan davr
1912–1913-yillardir. Bu davrda elektron lamðalarning ixtiro
etilgani sabab bo‘ldi. 1917-yili rus muhandisi M.I.Kovalenko
tomonidan elektron lamðali telefon kuchaytirgichi ishlab chiqildi
va u aloqa liniyalari uchun tatbiq qilindi. 1923-yili Xarkov–
Moskva–Petrograd magistral liniyasida telefon aloqasi uchun
bu kuchaytirgichlardan foydalanildi.
1930-yillardan boshlab ko‘ð kanalli aloqa uzatish tizimlari
rivojlana boshladi. Keyinchalik uzatilayotgan chastotalar
sðektrining kengayishi liniyalar bo‘yicha o‘tkazish qobiliyatini
o‘sishiga olib keldi. Bunday holat o‘z navbatida yangi turdagi
aloqa kabellarini ishlab chiqib hayotga tatbiq etish imkonini berdi.
Bular koaksial kabellardir. Koaksial kabellarni juda ko‘ðlab ishlab
chiqarilishi 1935-yillarga to‘g‘ri keladi, chunki bu ðaytga
kelib, yangi yuqori sifatli eskaðon, yuqori chastotali keramika,
ðolistral, stirofleks turdagi dielektriklar kashf etilib, hayotga
tatbiq etilgan. Bunday kabellarda energiyani uzatish chastotasi
bir necha million gers bo‘lib, ularda televizion dastur signallarini
uzoq masofalarga uzatish mumkin. Koaksial kabellarda 240 ta
yuqori chastotali telefon kanallarini uzatish liniyasi 1936-yilda
yo‘lga qo‘yilgan. 1836-yili transatlantik suv osti liniya bo‘yicha
telegraf aloqasi tashkil etilgan bo‘lsa, faqatgina yuz yildan so‘ng,
ya’ni 1956-yili Yevroða va Amerika o‘rtasida suv osti koaksial
liniyasi orqali ko‘ð kanalli telefon aloqasi tashkil etildi.
1965–1967-yillarda to‘lqin o‘tkazuvchi aloqa liniyalarida keng
ðolosali informatsiyalarni uzatish sinovdan o‘tkazildi. Bundan
tashqari, bu davr mobaynida kriogen o‘ta o‘tkazuvchan, juda

8
9
kichik so‘nishga ega aloqa kabellariga e’tibor berildi. 1970-yillardan
boshlab nur o‘tkazuvchi va oðtik kabellar ishlab chiqarish ustida
katta ishlar amalga oshirila boshlandi. Bugungi kunga kelib oðtik
kabellar aloqa liniyalarida keng qo‘llanilmoqda.
O‘zbekiston mustaqillik yillarida telekommunikatsiya sohasida
katta yutuqlarga erishdi va mamlakat iqtisodini jadallashtirishda,
aholiga xizmat ko‘rsatishda o‘zining o‘sib boruvchilik mohiyatini
ko‘rsatmoqda.
Òarixga nazar solsak, 1904-yilda birinchi marta Òoshkent
shahrida 50 ta raqamli telefon stansiya mavjud bo‘lsa, bugungi
kunga kelib bu raqam bir necha ming marotaba o‘sdi. Bunga
Germaniyaning “Alkatel”, “Simens” komðaniyalari ishtirokida
Òoshkent, Samarqand va boshqa viloyat markazlarida raqamli
AÒS larning ishga tushirilganligini misol qilib ko‘rsatish mumkin.
“Simens” komðaniyasi hamkorligida ÒransOsiyo – Yevroða oðtik
tolali aloqa liniyasining milliy qismi qurib bitkazildi, “Alkatel”
komðaniyasi bilan esa “Chirkom” qo‘shma korxonasi tashkil
etildi. Hozirgi kunda Yaðoniya, AQSH, Germaniya, Italiya, Buyuk
Britaniya, Xitoy, Koreya Resðublikasi, Malayziya, Indoneziya
va boshqa xorijiy mamlakatlari hamkorligida telekommunikatsiya
tarmoqlarini rivojlantirish yaxshi yo‘lga qo‘yilmoqda.
1.2. O‘zbekiston aloqa sohasining rivojlanish tarixi
Bugungi kunni axborot-kommunikatsiya texnologiyalarisiz
tasavvur qilish qiyin. E’tirof etish kerakki, qisqa vaqt ichida
O‘zbekistonda ushbu sohada maqtovga arzigulik yutuqlar qo‘lga
kiritildi. Buni Vazirlar Mahkamasining 2003-yil yakunlariga
bag‘ishlangan yig‘ilishda O‘zbekiston Prezidenti alohida ta’kidladi.
Resðublika shaharlarini raqamli telekommunikatsiya
tarmoqlari bilan qamrab olish darajasi 86 foizga yetgani, bu –
sohani rivojlantirish bo‘yicha qabul qilingan Farmon, Vazirlar
Mahkamasining qarorlari va hukumat dasturlarining bajarilishi
borasida O‘zbekiston Aloqa va Axborotlashtirish agentligi
tomonidan amalga oshirilgan katta ishlarning samarasidir.
1995–2000-yillarda tizimni rivojlantirish maqsadida
Yaðoniyaning Òashqi Iqtisodiyot hamkorlik Fondi (OECF) 12,7
mlrd Yaðon yenasi miqdorida imtiyozli kredit ajratgan edi.
Natijada Resðublika viloyat markazlarida raqamli aloqa kanallari
tashkil qilish uchun 1925 km uzunlikdagi oðtik tolali aloqa
kabellari yotqizilib, 1028 km li radioreleli va uzatish
tarmoqlari ishga tushirildi. Qoraqalðog‘iston Resðublikasi,
Xorazm, Buxoro va Navoiy viloyatlarida esa 251,5 ming raqamga
ega raqamli telefon stansiyalari aholiga xizmat ko‘rsata boshladi,
39 ta tuman va shaharda zamonaviy mahalliy telefon aloqa
xizmatidan foydalanish imkoniyati yaratildi.
O‘zbekiston Resðublikasi bilan Yaðoniya Xalqaro
hamkorlik Banki (JBIC) o‘rtasida tuzilgan kredit kelishuviga
asosan, 1999–2005-yillar davomida O‘zbekiston telekom-
munikatsiya tarmog‘ini rivojlantirish loyihasining 2-bosqichini
amalga oshirish uchun 12,7 mlrd Yaðon yenasi miqdorda
imtiyozli sarmoya ajratilgan edi. Agentlik, “O‘zbektelekom”
aksiyadorlik komðaniyasi hamda Radioaloqa, radioeshittirish va
Òelevideniye markazi korxonalarining sa’y-harakatlari natijasida
ushbu kredit hisobiga 37000 sig‘imga ega telefon stansiyalari,
ikkita xalqaro telefon stansiyalarini o‘rnatish, salkam 2700 km
uzunlikda oðtik tolali aloqa kabellarini yotqizish, 185 ta uzatish
va 5 ta radioreleli aloqa tizimlarini ishga tushirish rejalashtirildi.
Bundan tashqari, Qoraqalðog‘iston Resðublikasi, Xorazm,
Buxoro, va Navoiy viloyatlarining aloqa xizmatlari ko‘rsatish
qiyin bo‘lgan hududlarini qamrab olgan holda simsiz abonent
liniyalari tizimini tatbiq qilish hamda 63 ta televideniye, 36 ta
radiouzatgich o‘rnatish ko‘zda tutildi. Ushbu loyihani amalga
oshirish uchun DETECON/NTKti maslahatchilari yordamida
xalqaro tender o‘tkazildi. Unda 30 dan ortiq xorijiy komðaniya
va firmalar ishtirok etdi. Òender asosan 4 ta LOÒdan tashkil
etilgan bo‘lib, 1-LOÒ raqamli telefon stansiyalarni, 2-LOÒ
oðtik va radioaloqa tizimlarini o‘rnatish, oðtik tolali kabellarni
olib kelish va ularni yotqizish ishlarini, 3-LOÒ simsiz abonent
liniyalarini tizimini tatbiq qilishni, 4-LOÒ televideniye va
radiouzatgichlarni o‘rnatishni o‘z ichiga oladi. Òanlovning
birinchi, ikkinchi va to‘rtinchi lotlari bo‘yicha Yaðoniyaning
”Mitsui” komðaniyasi va uning ðudratchilari – “Nek”,
“Fudjikura”, Xitoyning “Xuavey”, AQSHning “Xarris”
komðaniyalari, 3-LOÒ bo‘yicha Yaðoniyaning “Marubeni”
komðaniyasi va uning ðudratchisi AQSHning “Lyusent
texnolojis” komðaniyasi g‘olib deb toðildi va ular tegishli
shartnomalar asosida amaliy ishlarni boshlab yubordilar.

10
11
Nazorat savollari
1. Aloqa liniyalarining tarixi haqida gaðirib bering.
2. Aloqa liniyalariining bugungi rivoji haqida nimalarni bilasiz?
3. O‘zbekiston aloqa sohasidagi yangiliklar to‘g‘risida so‘zlab
bering.
2-BOB. AXBOROÒ KOMMUNIKAÒSIYASI
BO‘YICHA ME’YORIY HUJJAÒLAR
Keskin iqtisodiy islohotlar jadal olib borilayotgan yillar
aloqa tarmog‘i uchun tub o‘zgarishlar davri bo‘lib qoldi.
O‘zbekiston iqtisodiyotini isloh qilish davrida yagona milliy
aloqa tizimini yangi sharoitlarda moslashib ketishini aloqachilar
o‘zlariga vazifa deb belgiladilar. Bu holatda inqirozning oldini
olish, ðochta va telekommunikatsiyalarni rivojlantirish
siyosatida islohotlar o‘tkazish, qisqa muddat ichida sohaga
zamonaviy texnologiyalarni joriy etish imkoniyatini ta’min-
lash zarur edi.
1993-yili Vazirlar Mahkamasi aloqa korxonalarining
mas’uliyati va ularning huquq hamda burchlari qayd etilgan “Aloqa
to‘g‘risida”gi qonunni qabul qildi.
2.1. Milliy dastur
1995-yil 1-avgustda Vazirlar Mahkamasi tomonidan 380-
sonli qaror qabul qilindi va bu qaror telekommunikatsiya
tarmoqlari uchun milliy dastur maqomini oldi. Bu “O‘zbekiston
Resðublikasida telekommunikatsiya tarmoqlarini 2010-yilga qadar
rivojlantirish va rekonstruksiya qilish” to‘g‘risidagi qarori edi.
Bu qarorda qayd etilgan telekommunikatsiya tarmoqlarining
rivojlanishi uchta bosqichdan iborat:
I bosqich – 1995–2000-yillar.
II bosqich – 2001–2005-yillar.
III bosqich – 2006– 2010-yillar.
Birinchi bosqichda telekommunikatsiya tarmoqlarining
rivojlanishi uchun ancha ishlar amalga oshirildi. Bunga misol
tariqasida, 1998-yil yanvar oyida Resðublika hududidan o‘tgan
ÒOE oðtik tolali aloqa liniyasi ishga tushirilganini aytib o‘tish
mumkin. Bu liniya Xitoyning Shanxay shahrini Germaniyaning
Frankfurt shaharlari bilan bog‘ladi. Uning uzunligi 27 ming
kilometr bo‘lib, 20 ta davlatdan o‘tadi. Liniya O‘zbekiston
bo‘yicha 896 km uzunlikda o‘tgan bo‘lib, quvvati 4824,61 ming
km-kanalni tashkil etadi.
1999-yili Yaðoniya Òashqi Iqtisodiy Banki tomonidan
berilgan imtiyozli kredit hisobiga Qoraqalðog‘iston Resðublikasi,
Xorazm, Buxoro, Navoiy hamda Òoshkent viloyatlarida
telekommunikatsiya tarmoqlari modernizatsiya qilindi va Buxoro–
Nukus yo‘nalishida 607 kilometrli, Òoshkent–Angren
yo‘nalishida 203 kilometrli OÒAL magistrallari qurib bitkazildi.
Angren, Farg‘ona, Andijon, Namangan shaharlari oralig‘ida
422,5 km, Samarqand–Qarshi oralig‘ida 196,8 km masofada
radiorele liniyalari ishga tushirildi. Bu davr mobaynida
Indoneziya – O‘zbekiston qo‘shma korxonasi “UZI” tomonidan
Samarqand, Jizzax, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari
telekommunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish hamda
rekonstruksiya qilish ishlari bajarildi.
Resðublikaning barcha viloyat markazlaridagi shaharlararo
telefon stansiyalari raqamli telefon stansiyalariga o‘zgartirildi va
bu bilan O‘zbekiston aholisi sifatli aloqa bilan ta’minlandi.
Ikkinchi bosqichda, ya’ni 2000–2005-yillar davomida
O‘zbekiston telekommunikatsiya tarmog‘ini rivojlantirish
loyihasining 2-bosqichini amalga oshirish uchun Yaðoniya
Xalqaro hamkorlik Banki tomonidan ajratilgan imtiyozli sarmoya
asosida ko‘ðgina ishlar nihoyasiga yetkazildi.
Uchinchi bosqichda esa, barcha telekommunikatsiya
tarmoqlarini raqamlashtirish 100 foizga yetadi.
2.2. Òelekommunikatsiya
1999-yil 20-avgustda O‘zbekiston Resðublikasi Oliy Majlisida
“Òelekommunikatsiyalar to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Bu
qonun 28 moddadan iborat bo‘lib, unda quyidagi tushunchalar
keltirilgan:
– Òelekommunikatsiyalar – signallar, belgilar, matnlar,
tasvirlar, tovushlar yoki axborotning boshqa turlarini o‘tkazgichli,
radio, oðtik yoki boshqa elektromagnit tizimlaridan foydalangan
holda uzatish, qabul qilish va qayta ishlash tushuniladi;

12
13
– Òelekommunikatsiyalar tarmog‘i – uzatishlarning bir
yoki bir necha turini telefon, telegraf, faksimil turlarini,
ma’lumotlar uzatish va hujjatli xabarlarning boshqa turlarini,
televizion va radioeshittirish dasturlarini translyatsiya qilishni
ta’minlovchi telekommunikatsiya vositalarining majmui;
– Òelekommunikatsiya vositalari – elektromagnit yoki oðtik
signallarni hosil qilish, uzatish, qabul qilish, qayta ishlash,
kommutatsiya qilish hamda ularni boshqarish imkoniyatini
beruvchi texnik qurilmalar, asbob-uskunalar, inshootlar va
tizimlar;
– Òelekommunikatsiya inshootlari – telekommunikatsiya
tarmoqlari va vositalarining ishlashi hamda ulardan foydalanishni
ta’minlovchi binolar, qurilmalar, telekommunikatsiya liniyalari,
moslamalar, tayanchlar, machtalar va boshqa inshootlar;
– Oxirgi (terminal) asbob-uskunalar – telekommunikatsiya
tarmoqlari bilan hamkorlik qiluvchi holda telekommunikatsiya
tarmoqlari orqali uzatiladigan yoki qabul qiladigan signallarni
hosil qilish, o‘zgartirish, qayta ishlashga mo‘ljallangan
foydalanuvchining texnik vositalari (telefon, faksimil, radio-
teleðriyomniklar va boshqa qurilmalar);
– Òarmoqlararo ulanishlar – telekommunikatsiya tarmoq-
larining o‘zaro texnologik hamkorligi bo‘lib, u turli telekom-
munikatsiya oðeratorlarining foydalanuvchilari o‘rtasida axborotni
uzatish va qabul qilishni ta’minlaydi;
– Òelekommunikatsiyalar oðeratori – mulk xuquqi yoki
boshqa ashyoviy huquq asosida telekommunikatsiyalar tarmog‘iga
ega bo‘lgan, uning ishlashi, rivojlanishini ta’minlovchi va
telekommunikatsiya xizmatlari ko‘rsatuvchi yuridik yoki jismoniy
shaxs;
– Òelekommunikatsiya xizmatidagi foydalanuvchi –
telekommunikatsiyalar xizmatining iste’molchisi hisoblangan
yuridik yoki jismoniy shaxs;
– Universal xizmatlar – umumiy foydalanuvchidagi
telekommunikatsiya tarmoqlari barcha foydalanuvchilarga
ko‘rsatiladigan belgilangan sifatdagi majburiy xizmatlar to‘ðlami
(foydalanuvchilarning bu tarmoqdan foydalanishini ta’minlash,
mahalliy, shaharlararo va xalqaro telefon so‘zlashuvlari,
telegrammalar jo‘natish va boshqalar).
2.3. Komðyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va
axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish
O‘zbekiston Resðublikasi Prezidentining “Komðyuter-
lashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalarini joriy etish to‘g‘risida”gi 2002-yil 30-maydagi
3080-sonli farmonini bajarish yuzasidan va Axborot-
kommunikatsiya texnologiyalari sohasida strategik ustuvorlikni
amalga oshirishga doir amaliy chora-tadbirlarni ko‘rish maqsadida
qaror qabul qilindi. Qarorda belgilangan chora-tadbirlarning
amalga oshirilishi axborotlashtirishning milliy tizimlari barðo
etilishiga, iqtisodiyotga va jamiyatning har bir a’zosiga komðyuter
va axborot texnologiyalarini ommaviy joriy etilishiga zamin
yaratadi. Jahon bozorida O‘zbekiston iqtisodiyotining
raqobatbardoshligini oshiradi.
Dasturda telekommunikatsiyalarning yangi obyektlarini
qurish nazarda tutilgan. Jumladan, 2005-yilda xalqaro telefon
kanallari sonini ancha ko‘ðaytirish, ularni 100 % raqamlashtirish
mo‘ljallangan, mintaqaviy darajada kanallar soni 50 mingtaga
ko‘ðayadi va raqamlashtirish 72 foizga erishiladi. Axborot
ayriboshlashni avtomatlashtirish 98 foizga yetadi.
2.4. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
joriy etish
Axborot texnologiyalari – yangi asr jahon hamjamiyati
tomonidan axborot asri deb tan olindi. Chunki ilg‘or axborot
texnologiyalari mamlakatlar taraqqiyotining muhim omil-
laridan biri bo‘lib qolmoqda. Chunonchi, O‘zbekistonda ham
ana shu yo‘nalishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Shu
munosabat bilan Oliy Majlisning navbatdagi XII sessiyasida
“Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi va “Elektron imzo to‘g‘-
risida”gi O‘zbekiston Resðublikasi qonunlari loyihasi birinchi
o‘qishda qabul qilindi. Ular ðarlamentning “Sanoat, qurilish,
transðort va loyiha masalalari qo‘mitasi” tomonidan ishlab
chiqilgan.
Ayni ðaytda dunyoning eng rivojlangan davlatlari tomonidan
global axborot tizimini shakllantirish borasida qator tashabbuslar
ilgari surilmoqda. Fan-texnika yutuqlari asosida axborot va

14
15
kommunikatsiya texnologiyalari keskin ravishda rivojlanib
bormoqda. Masalan, 1991-yilda dunyo bo‘yicha Internet
tarmog‘iga 700 ming komðyuter ulangan bo‘lsa, hozirgi kunda
undan foydalanuvchilar soni 700 milliondan oshib ketdi.
O‘zbekistonning axborot-kommunikatsiya sohasida jahon
hamjamiyati bilan integratsiyalashuv jarayoni jadal rivojlanayotir.
Resðublika Prezidenti tashabbusi bilan bu sohaga e’tibor davlat
siyosati darajasiga ko‘tarilgani bejiz emas. Prezidentning
“Komðyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilish to‘g‘risida”gi
Farmoni chiqdi va hukumat tomonidan 2002–2010-yillarda
komðyuterlashtirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini
rivojlantirish davlat Dasturi qabul qilindi.
Mamlakatda axborot-kommunikatsiya sohasidagi o‘zgarishlar
shuni ko‘rsatadiki, 1993-yilda qabul qilingan “Aloqa to‘g‘-
risida”gi qonunining ayrim me’yoriy qoidalari hozirgi
sharoitlarga to‘g‘ri kelmasligi, ayrim moddalari esa o‘tgan davrda
qabul qilingan boshqa qonunlarda batafsil keltirilganligi bois
amaldagi qonun o‘rniga yangi qonun loyihasini ishlab chiqish
zarurati tug‘ildi.
Amaldagi qonundan farqli o‘laroq, axborot resurslaridan
foydalanish toifalari va ularni aniqlash tartiblari ifodalangan
“Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi yangi qonunning kelajakda qabul
qilinishi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish
uchun huquqiy asos bo‘lib, ushbu sohaga xorij investitsiyalarining
kiritilishiga sharoit yaratadi. Axborot-kommunikatsiya
texnologiyalariga asoslangan – masofadan o‘qitish, teletibbiyot,
elektron tijorat kabi boshqa qator yangi xizmatlarni
rivojlantirishga keng yo‘l ochadi.
Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida transaksion, ya’ni
uzoq masofalarga borib-kelish bilan bog‘liq xarajatlarning keskin
kamayishiga imkon yaratuvchi jahon iqtisodi rivojiga qo‘shimcha
kuch bera oladigan ma’lumotlarni tashqi ta’sirlardan himoyalash
va ularning yoðiq turdagilarining haqiqiyligini ta’minlash
maqsadida ishlatiladi.
“Elektron raqamli imzo to‘g‘risida”gi qonun loyihasida bir
vaqtning o‘zida belgilangan sharoitlarga rioya qilgan holda,
elektron raqamli imzoning qog‘ozdagi shaxsiy imzo bilan
huquqiy tengligini tan olishni ta’minlovchi me’yorlar
belgilangan. Elektron raqamli imzo savdo oðeratsiyalarini
o‘tkazishda xarajatlarni keskin kamaytiradi va tomonlarning uzoq
masofa bilan bog‘liq muammolarini hal qiladigan elektron
tijoratni rivojlantirishda muhim omil hisoblanadi.
Ushbu qonun loyihasining qabul qilinishi kelgusida
axborotlashtirish sohasidagi qonunchilikni yanada rivojlantirishga
va O‘zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuviga
xizmat qiladi. “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi va “Elektron
hujjatlar aylanishi to‘g‘risida”gi yangi qonunlarning qabul
qilinishiga asos yaratadi.
Nazorat savollari
1. Me’yoriy hujjatlarning mohiyati haqida tushuncha bering.
2. Milliy dasturning mohiyati nimadan iborat?
3. Òelekommunikatsiya to‘g‘risida nimalarni bilasiz?
4. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining mohiyati haqida
gaðirib bering.
3-BOB. ALOQA LINIYALARINING
UZAÒISH ÒIZIMLARI
Iqtisodiy tomondan telefon aloqasi uchun qo‘llanuvchi
aloqa liniyasi ko‘ð kanalli deb yuritiladi. Chunki aloqa liniyasi
bo‘yicha uzatilayotgan signallarda bir qancha kanallar bo‘yicha
zichlashtirish usuli qo‘llanilib, buning natijasida bir vaqtning
o‘zida juda ko‘ðlab telefon kanallarini hosil qilish mumkin.
Aloqa liniyasi bo‘yicha uzatilayotgan tovush sðektorida
so‘zlarning tiniqliq va jarangdorlik sathi 85
1
/
4
90 foizni qamrab
olib, uning chastotasi 3100 Ãö. Bu ðolosa 300 dan 3400 Ãö ni
tashkil etadi. Standart telefon kanal sðektr kengligi 4 êÃö
qilib olingan.
Aloqa liniyalari bo‘yicha analog (uzluksiz) va raqamli uzatish
tizimlari orqali axborotlarni uzatish mumkin. Analog uzatish
tizimlari asosan signallarni chastota bo‘yicha bo‘lishga asoslangan
va u elektr filtrlar yordamida butun uzatilayotgan sðektr
chastota ðolosalariga bo‘linadi. Asos sifatida kengligi 4 êÃö
bo‘lgan telefon kanali, ya’ni 300¼3400 Ãö (0,3¼3,4 êÃö)

16
17
olinib, u tonal chastota (Ò×) deb yuritiladi. Aloqa liniyasi
bo‘yicha uzatilayotgan chastotalar ðolosasi qanchalik keng bo‘lsa,
shunchalik ko‘ð kanallar hosil qilish mumkin. Shuning hisobiga
kanallarning narxi ancha arzondir. 1960-yillardan boshlab raqamli
uzatish tizimlarida ÈKM asosidagi aloqa tarmoqlariga kirib kelishi
ðlezixron va sinxron raqamli tarmoqlarni keng ko‘lamda
rivojlanishiga asos bo‘lgan.
Òelekommunikatsiyaning yangi texnologiyasi aloqa
sohasida ma’lumotlarni analog uzatishdan raqamli uzatish
usullariga o‘ta boshladi, ya’ni boshqacha qilib aytganda,
kanallarni ajratish vaqt bo‘yicha olib boriladi va u ma’lumot-
lashtirish deb yuritiladi.
1980-yillardan boshlab oðtik raqamli tarmoqlarning asosiy
elementlaridan biri – oðtik-tolali kabellar ðaydo bo‘la
boshladi va bugungi kunga kelib uzatish muhitining asosini
tashkil qildi. Bugungi kunda ðlezoxron raqamli iyerarxiya
(PDH) asosida ishlovchi aloqa uzatish vositalari keng ko‘lamda
qo‘lanilmoqda. Uning asosiy raqamli kanal tezligi qilib 64
êáèò/ñ qabul qilindi. Raqamli uzatish tizimlari kanallarni
vaqt bo‘yicha bo‘linishiga asoslangan, bunda aloqa liniyalari
bo‘yicha turli xil xabarlar ketma-ket ravishda, ya’ni turli xil
vaqt oralig‘ida uzatiladi. Bunday holatda liniya bo‘yicha ma’lum
ketma-ketlikda va doimiylikdagi imðulslar tarqalib, ular o‘z
navbatida raqamli signallarni hosil qiladi. Buning uchun hamma
ko‘rinishdagi axborotlar (telefon, telegraf, radio, televideniya
va boshqalar) oldindan kodlashtiriladi. Hozirgi ðaytda
telekommunikatsiya tarmoqlarida raqamli uzatish tizimlari
vazifasini imðuls kodli modulyatsiya (ÈKM) bajarib, unda
imðulslar mikrosekund yoki nanosekund doimiyligida
uzatiladi va qabul qilinadi. Raqamli uzatish tizimlarining
afzalliklari – uzoq masofalarga sifatli aloqa tashkil etish, liniya
traktlarida imðulslarni kirish-chiqish jarayoni, tizimini bosh-
qarish, turli xil xalaqitlarga chidamligidan iborat. Kamchiligi
esa, bitta telefon kanali uchun chastota ðolosasining kengligi
64 êÃö (chastota bo‘yicha bo‘linishda esa 4 êÃö) ni tashkil
etishidadir. Quyida keltirilgan 1- va 2-jadvallarda aloqa liniyalari
bo‘yicha ishlovchi aloqa uzatish vositalari haqida ma’lumot
berilgan.
1-jadval
2-jadval
Uzatish
tizimi
Òizim
ishlaydigan
o‘tkazgich
materiali va
diametri
Kanallar
soni
Òizim
ishlaydigan
liniya
sðektori,
êÃö
Kuchay-
tirish
uchastka-
sining
so‘nishi
Kuchaytir-
gichning
uchastka
manzilgohi
orasidagi
masofa, km
Aloqa
tashkil
etish
mumkin
bo‘lgan
masofa, km
1 2 3
4
5 6
7
Â-3-3 Bimetall
3
4...31 43
250 12500
4 ìì
Â-12-2
12
36...143 43
25
12500
Ìis
4 ìì
Â-2-2 Po‘lat
2 4,5...25,7 39
25/30
-
4 ìì
Â-3-3
3
4...31 39
40
-
Uzatish
tizimi
Qo‘llanilgan
kabel turi
Òizimda
ishlaydigan
liniya
sðektori,
êÃö yoki
uzatish
tezligi,
êáèò/ñ
Kuchay-
tirgich
uchastka-
sining
uzunligi,
km
Kuchaytirgich
manzilgohlari
orasidagi
masofa, km
Aloqa
tashkil
etish
mumkin
bo‘lgan
masofa, km
1 2
3
4
5
6
Magistral tarmoqlar
2,6/9,5 turdagi koaksial kabel
Ê-1920 ÊÌ-4
312...85000 6 240 12500
Ê-3600 ÊÌ-8/6 312...17600 3 180 12500
Ê-5400
4332...31100 3 240 12500
Ê-10800
4332...60000 1,5 120 12500
ÈÊÌ-1920
140000
3 240 12500
ÈÊÌ-1920õ2
140000x2 3 240 12500
1,2/4,6 turidagi kichik o‘lchamli koaksial kabel
Ê-300
60...1300 6
240 12500
ÈÊÌ-480
ÌÊÒ-4 34000
3 200 12500
ÈÊÌ-480õ2
34000õ2
3 200 12500

18
19
Bunday kabellar bir qancha kamchilikka ega ekanligi bizga ma’lum.
Bugungi kunda butun dunyo bo‘yicha uchta raqamli iyerarxiya
standartlari qo‘llanilmoqda.
Hozirgi kunda telekommunikatsiya tarmoqlarida juda ko‘ðlab
oðtik kabellar – global tarmoqlardan boshlab lokal
tarmoqlargacha va bunday kabellar SDH texnologiyalari bo‘yicha
ishlovchi ko‘ðlab aloqa uzatish vositalarida qo‘llanilmoqda. SDH
texnologiyasi bo‘yicha raqamli uzatish tizimlari haqidagi
ma’lumotlar 3-jadvalda keltirilgan.
3- jadval
SDH iyerarxiyasi asosida ishlaydigan sinxron modullarning
qisqacha tafsiloti 4- jadvalda keltirilgan.
4-jadval
SDH dagi Uzatish tezligi,
Oqimlar
transðort Máèò/ñ
modul
2 Máèò/ñ 34 Máèò/ñê Hosil qilinadigan
kanallar soni
STM-1
155,52 63 3 1890
STM-4
622,08 252
12 7560
STM-16
2488,32
1004
48 30240
STM-64
9953,28
4016
192 120960
STM-256
39813,12
16256
768 483840
Simmetrik kabel
Ê-60
12...25 20
240 12500
Ê-1020 Ñ ÌÊÑ-4õ4 312...4640 3 280 12500
ÈÊÌ-120
8500
5 240 12500
ÈÊÌ-480
34000 2,5
200 12500
Oðtik kabel
ÈÊÌ-480
34000
30–50
200 -----
ÈÊÌ-1920
140000 30–50
200 -----
Mintaqaviy tarmoqlar
2,1/9,7 turdagi koaksial kabeli
Ê-120
ÂÊÏÀ-1 60...552 va 10
200
600
Ê-420
812...1300 6 300 600
K-1020 c
312...2044 và 3 280 600
2852...4584
Simmetrik kabel
Ê-60 ÇÊÏ-1õ4 12...250 10
240 600
ÈÊÌ-120 ÇÊÏ-1õ4
8500
5
240 600
Oðtik kabel
ÈÊÌ-120
ÎÊ 8500 10...30
200 600
Shahar telefon tarmoqlari
ÊÀÌÀ (30) ÌÊÑ-7õ4 12...252 va 13
80 80
312...552
ÈÊÌ-30 Òàva ÒÏ 2000 2 -
-
ÈÊÌ-30
ÎÊ
2000
30...50
-
-
ÈÊÌ-120
ÎÊ
8500
30...50
- -
Qishloq telefon tarmoqlari
ÊÍÌ-6 ÊÑÏÏ-1õ4 16...60 va 16
80 120
76...120
ÊÍÊ-12 ÊÑÏÏ-2õ4 6...54 va 16 120 120
60...180
ÊÀÌÀ 12...252 va 9 50 50
312...552
ÈÊÌ-15
1000
6 50 50
ÈÊÌ-30
2000
5 50 50
ÎÊ
I z o h : “K” va “B” harflarida ko‘rsatilgan raqamlar alohida uzatish vositalari
bo‘yicha hosil qilinadigan kanallar soni.
Bu jadvallarga nazar soladigan bo‘lsak, hamma tarmoqlarda
rangli metallardan ishlab chiqarilgan elektr kabellar qo‘llanadi.
Raqamli iyerarxiya
sathi
Turli xil standartlar bo‘yicha uzatish
tezligi Káèò/ñ, kanallar soni
AC
ßC
EC
0 (àsosiy)
64 (1)
64 (1) 64 (1)
1 (birinchi)
1544 (24) 1544 (24)
2048 (30)
2 (ikkinchi)
6312 (96) 6312 (96)
8448 (120)
3 (uchinchi)
44736 (672)
32064 (480) 34368 (480)
4 (to‘rtinchi) 274176 (4032)
97728 (1440) 139264 (1920)
5 (beshinchi) -
397200 (5760) 564992 (7680)

20
21
3.1. Yo‘naltiruvchi uzatish tizimlari
Hozirda axborotlarni uzatish uchun aloqa kabellaridan
tashqari, boshqa turdagi yo‘naltiruvchi sistemalar ham
qo‘llaniladi. Bular to‘lqin va nur o‘tkazgichlar, yuza bo‘yicha
harakatlanuvchi to‘lqinli liniyalar, o‘ta o‘tkazgichlar, tasmali
kabellar va boshqalar. Bularning barchasi birgalikda yo‘naltiruvchi
sistemalar deb yuritiladi. Elektromagnit energiyani ma’lum
yo‘nalishda uzatish uchun qo‘llanadigan uskuna yo‘naltiruvchi
sistema deb ataladi. Bunday yo‘nalishda kanal hosil qiluvchi
xususiyatga: simli o‘tkazgichlar, dielektrik va turli xil elektr
xususiyatga ega bo‘lgan muhit chegarasi (metall – dielektrik,
dielektrik-havo) kiradi. Shuning uchun yo‘naltiruvchi sistema
vazifasini metalli liniya (kabel, to‘lqin o‘tkazgich), dielektrik
o‘tkazuvchanlik
ε
> 1 materialdan tayyorlangan dielektrik liniya
(dielektrik to‘lqin o‘tkazgich, tolali nur o‘tkazgich) va metall–
dielektrik liniya (yuza bo‘yicha harakatlanuvchi to‘lqinli liniyalar)
bajaradi.
Zamonaviy yuqori chastotali energiyaning yo‘naltiruvchi
uzatish sistemalari quyidagilarga bo‘linadi:
– havo orqali o‘tgan aloqa liniyalar (HÎO‘ÀL);
– simmetrik kabellar(SÊ);
– koaksial kabellar (ÊÊ);
– o‘ta o‘tkazuvchan kabellar (O‘O‘Ê);
– to‘lqin o‘tkazgichlar (ÒU);
– nur o‘tkazgichlar (NO‘);
– oðtik kabellar (ÎÊ);
– yuza bo‘yicha harakatlanuvchi to‘lqinli liniyalar (YUBHÒL);
– dielektrik to‘lqin o‘tkazgichlar (DÒO‘);
– tasmali kabellar (ÒÊ);
– tasmali liniyalar (ÒL);
– radiochastotali kabellar (RÊ).
Òurli xil yo‘naltiruvchi sistemalarning ko‘rinishi 1-rasmda
keltirilgan.
Havo orqali o‘tgan aloqa liniyalari va simmetrik kabellar va
simmetrik zanjirlar guruhiga taalluqlidir. Bunday zanjirlarning
farqli tomoni shundaki, ularda ikkita bir xil konstruktiv va elektr
xususiyatlarga ega bo‘lgan o‘tkazgichlar qo‘llaniladi. Bularning
birida izolatsiya vazifasini havo bajarsa, ikkinchisida qattiq
dielektrik bajaradi. Odatda simmetrik kabellar bir juftlikdan 2400
juftlikgacha bo‘lib, ular umumiy muhofazalovchi qobiq ostida
joylashadilar (1-a rasm). Koaksial kabelda a – ichki o‘tkazgich,
b – tashqi o‘tkazgichning ichida konsentrik ravishda joylashgan
bo‘lib, tashqi o‘tkazgich butun uzunlik bo‘yicha yorma chok
ko‘rinishda silindrik qilib tayyorlanadi. Koaksial kabellarda ichki
o‘tkazgich tashqi o‘tkazgichdan turli izolatsion qistirmalar
(shayba, balonlar, kordellar va h.k) bilan ajratilib izolatsiya-
lanadi (1-b rasm).
Òo‘lqin o‘tkazgichlar dumaloq ko‘rinishda metall quvur yoki
to‘g‘ri burchakli metall quvurlardan iborat bo‘lib, ichki tarafi yaxshi
o‘tkazgich xususiyatiga ega metallardan tayyorlangan (1- e rasm).
Oðtik kabellar yoki nur o‘tkazuvchi oðtik tolalar ma’lum
bir yo‘nalishda o‘ralgan va ular butun bir qobiq ostiga olinadi
(1-j rasm).
O‘ta o‘tkazuvchan kabellar koaksial kabellar singari kichik
o‘lchamda bo‘lib, juda ham kichik, ya’ni 273° C haroratda
ishlatiladi (1-b rasm.).
Yuza bo‘yicha harakatlanuvchi to‘lqin liniyalari bir dona
dumaloq o‘tkazgichdan iborat va uning ustiga yuqori chastotali
izolatsiya (ðolietilen) materiali qoðlanadi (1-f rasm).
Dielektrik to‘lqin o‘tkazgichlar dumaloq yoki to‘g‘ri burchak
yuzali sterjenli bo‘lib, ular yuqori chastotali dielektrikdan
(ðolietilen, stirofleks) tayyorlanadi (1-g rasm.).
Òasmali liniyalar yuðqa tasmalar orasiga o‘tkazgichlar
joylashtiriladi va ular orasida izolatsiya bo‘ladi. Bunday liniyalarda
xilma-xil tasmali kabellar bor, bu tasmalar yuzasida ko‘ðlab
o‘tkazgichlar joylashadi (1- h, i rasm).
Radiochastotali kabellar koaksial, simmetrik, sðiral
ko‘rinishda bo‘lishi mumkin.

22
23
Yo‘naltiruvchi sistemalar ishlatilishiga qarab birinchi navbatda
to‘lqin uzunligi va chastota diaðazoni bilan tavsiflanadi. 5-jadvalda
turli xil yo‘naltiruvchi sistemalarning chastota bo‘yicha
tavsiflanishi keltirilgan. Shuningdek, ushbu jadvalda radioliniya,
radiorele, yerning sun’iy yo‘ldoshi orqali tashkil etiladigan
liniyalarning va lazer aloqasi uchun ishlatiladigan chastotalar
diaðazoni ko‘rsatilgan.
Keltirilgan ma’lumotlarga nazar solsak, havo orqali o‘tadigan
aloqa liniyalari 10
5
Ãö chastota diaðazonigacha, simmetrik
kabellar 10
6
Ãö, magistral aloqa tarmoqlarida qo‘llaniladigan
koaksial kabellar 10
8
Ãö chastota diaðazonigacha qo‘llanadigan
bo‘lsa, antenna fider traktlarida qo‘llanuvchi koaksial kabellar
esa 10
9
Ãö chastota diaðazonida ishlatiladi.
Yo‘naltiruvchi uzatish sistemalarida koaksial kabellarning
ðaydo bo‘lishi va hayotga tatbiq etilishi to‘lqin va nur
o‘tkazgichlarni (oðtik kabellar) yuqori chastotali, millimetrli
to‘lqin uzunliklar va oðtik diaðazonning zabt etilishiga yo‘l ochib
berdi. Shaharlararo aloqa tarmoqlarida qo‘llanuvchi to‘lqin
o‘tkazgichlar 10
11
Ãö chastota diaðazonida qo‘llansa (millimetrli
to‘lqinlar), nur o‘tkazgichlar 10
14
Ãö chastotalar diaðazonida
(to‘lqin uzunligi 0,85–1,55 mkm bo‘lgan diaðazon) ishlatiladi.
Radioliniyalar esa uzun, o‘rta va qisqa to‘lqinlar diaðazonida
ishlatiladi. Radiorele aloqa liniyalari to‘g‘ri ko‘rinishli, ya’ni
desimetrli (0.3...3 ÃÃö) va santimetrli (3...30 ÃÃö) to‘lqin
diaðazonida ishlatiladi.
5-jadval
Yo‘naltiruvchi sistema Chastota, Ãö Òo‘lqin Radio vositaga
uzunliklari
to‘g‘ri kelishi
Havo orqali o‘tgan aloqa 0-10
5
km Radio liniya
liniyalari
Simmetrik kabellar
10
6
m
Radio liniya
Koaksial kabellar, yuza
bo‘yicha harakatlanuvchi
tasmali kabellar,
radiochastota kabellari
10
8
m
Radioliniya
Koaksial kabellar,
o‘ta o‘tkazuvchan kabellar,
tasmali kabellar,
radiochastotali kabellar
10
9
dm ÐË, ÐÐË
1-rasm. Yo‘naltiruvchi sistemalarning ko‘rinishi:
a) simmetrik zanjir; b) koaksial kabel; d) o‘ta o‘tkazuvchan kabel; e) to‘lqin
o‘tkazgichlar; f) yuza bo‘yicha harakatlanuvchi to‘lqinlar liniyasi; g) dielektrik
to‘lqin o‘tkazgichlar; h) tasmali kabel; i) tasmali liniya; j) nur o‘tkazgichlar
(linzali tolalar).
Radiochastotali kabellar yo‘naltiruvchi sistemalarning oxirgi
turi bo‘lib, asosan radioaloqa tarmoqlari uchun qo‘llanilib, ular
antennadan aððaraturagacha bo‘lgan qisqa masofaga elektro-
magnit energiyani uzatish uchun fider vazifasini bajaradi. Yuza
bo‘yicha harakatlanuvchi to‘lqin liniyasi uzoq bo‘lmagan
masofada (100 km gacha) magistral kabel va kabelli radio
liniyalardan televideniye signallarini ajratish uskunasi va
bog‘lovchi vazifasini o‘taydi, qolgan yo‘naltiruvchi sistemalar
magistral tarmoqlarda uzoqdan-uzoq masofalarga yuqori
chastotali aloqa uzatish vositalari yordamida axborotlarni (telefon,
telegraf, televidiniye, ma’lumotlarni uzatish, radio eshittirish,
fototelegraf, gazeta ðolosalari va boshqalar) uzatish uchun ishlatiladi.
a)
b) d)
e)
f)
g)
h)
i)
j)

24
25
-----------------
10
10
sm
Yo‘ldoshli liniya,
ÐÐË
Òo‘lqin o‘tkazgichlar va 10
10
...10
11
mm -----------
dielektrik to‘lqin
o‘tkazgichlar
------------
10
12
...10
14
ÈÊÍ
Nur o‘tkazgich,
10
14
...10
15
MKM(KÍ)
Aloqa liniyasi
oðtik kabellar
------------
10
15
...10
17
ÓÁÍ
-------------
Ilova: È£Í – infra qizil nurlar; ÓÁÍ – ultra binafsha nurlar; KÍ –
ko‘rinuvchi nurlar.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan shunday xulosaga kelish
mumkinki, yo‘naltiruvchi sistemalarning chastota diaðazoni
qanchalik katta bo‘lsa, shuncha ko‘ð aloqa uzatish kanallarini hosil
qilish mumkin va shuning hisobiga aloqa shuncha tejamli bo‘ladi. 6-
jadvalda keltirilgan ma’lumotlar turli yo‘naltiruvchi sistemalar
bo‘yicha tashkil etilgan kanallar soni, aloqa uzatish vositalari,
ularning chastota diaðazoni, to‘lqin uzunligi, hosil qilsa bo‘ladigan
telefon kanallari soni haqida ma’lumotlar keltirilgan. Bunda oðtik
tolali liniyalarning signallarni uzatishda kichik yo‘qotuvchanligi,
katta o‘tkazish qobiliyati, massasi va gabarit o‘lchovlarining
kichikligi, rangli metallarning tejalishi, o‘zaro va tashqi ta’sirlarga
chidamliligining yuqoriligi bo‘yicha boshqa turdagi yo‘naltiruvchi
uzatish sistemalardan farqlanadi. 2-rasmda esa turli xil
yo‘naltiruvchi sistemalarning chastota diaðazoni keltirilgan.
6- jadval
Yo‘naltiruvchi Chastota, Òo‘lqin Hosil qilsa bo‘ladigan Qo‘llanuvchi aloqa
sistemalar
Ãö uzunligi telefon kanallari soni uzatish vositasi
Havo orqali
10
5
Km
10
B-12
o‘tgan aloqa
liniyalar
Simmetrik kabellar 10
6
100m
100
K-60;
K-1020;
Koaksial kabellar 10
8
m 1000...10000
K-1920;
K-3600;
K-10800;
Òo‘lqin
10
10-11
mm
100000 -
o‘tkazgichlar
Nur o‘tkazgichlar 10
14-15
mkm 100000
ÈKM-480
(oðtik kabellar)
ÈKM-1920
ÈKM-7680
Jadvalga nazar solinsa, oðtik nur o‘tkazuvchi tolalar bugungi
kunga kelib uzatish muhitining asosi bo‘lganligini ko‘rish
mumkin. Bunday yo‘naltiruvchi uzatish sistemalari bo‘ylab
sinxron raqamli aloqa tarmoqlarida juda ko‘ðlab sifatli aloqa
kanallarini hosil qilish mumkin.
Elektr aloqa va radioto‘lqinlar
Mikroto‘lqinlar
Oðtik to‘lqinlar
Havo orqali o‘tgan aloqa liniya
Simmetrik kabel
Koaksial kabel
Yuza bo‘yicha harakatlanuvchi to‘lqinli liniya
Tasmali liniya
Metalli to‘lqin o‘tkazgich
Dielektrik to‘lqin o‘tkazgich
Nur
o‘tkazgich
2-rasm. Òurli xil yo‘naltiruvchi sistemalarining chastota diaðazoni.
Nazorat savollari
1.Uzatish tizimlarining turlarini sanab bering.
2. Òonal chastota sðektori nima?
3. Raqamli uzatish tezligi haqida nimalarni bilasiz?
4. Shaharlararo va mintaqaviy tarmoqlarda qo‘llanuvchi uzatish
tizimlarini sanang.
5. Shahar va qishloq telefon tarmoqlarida qo‘llanuvchi uzatish
tizimlarini sharhlang.

26
27
4-BOB. ALOQA ÒARMOQLARINING ÒUZILISHI
4.1. Aloqa tarmoqlari
Aloqa tarmoqlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi (3-rasm):
1) Axborotni uzatish tizimi (liniya va aððaratura);
2) Kommutatsiya tizimi (uskunasi);
3) Oxirlash uskunasi.
3-rasm. Aloqa tarmoqlari: 
OU – Oxirlash uskunasi; AUҖAxborotni
uzatish tizimi; KÒ – Kommutatsiya tizimi.
Eng katta kaðital xarajatlar liniya tarmoqlari va axborotlarni
uzatish aððaraturalariga tegishli. Shuning uchun tarmoqlar
tuzilishini tanlashda oðtimal variantni tanlash asosiy omillardan
biri hisoblanadi. Òarmoqlar tugunlar (zanjirlar, kanallar,
kommunikatsiya manzillari) dan va bu tugunlarni bir-biri bilan
bog‘lash uchun qo‘llanadigan aloqa liniyalaridan tashkil toðadi.
Odatda aloqa tarmoqlarini tuzishda uni tejamlilik bilan yaratishga
intilinadi. Òarmoq ðuxtaligi odatda tarmoq turi, tomonlarga
tarqalishi va tarqatilgan uchastkalarda turli xil aloqa liniyalarini
qo‘llash va qurish bilan erishiladi. Bunday liniyalarda kerakli aloqa
kanallari aylanma va zaxira yo‘llari bilan tashkil qilinadi. Iloji boricha
har bir tugun boshqa tugunlar bilan ikki-uchta bir-biriga tegishli
bo‘lmagan yo‘llar bilan bog‘lanishi kerak. Bunda tarmoqlar
qurilishi iloji boricha qisqa vaqtda bajarilishi lozim. Òarmoq tuzilishi
bir necha variantlardagi tarkibiy tuzilishga egadir.
Òo‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘langan “har biri bilan yoki to‘liq”
holatda har qanday tugun boshqa tugun bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bog‘lanadi (4-a rasm).
Òugunlashtirilgan holatda bir necha manzilgohlar tugunlarga
guruhlanib, ular bir-biri bilan bog‘lanadi (4-b rasm).
Radial (yulduzsimon) turida tugun bitta markazda bo‘lib, u
liniyalar bilan radius bo‘yicha boshqa manzilgohlar bilan
bog‘lanadi (4-d rasm).
Keltirilgan aloqa tarmoqlarining tuzilish variantlaridan shuni
ko‘rish mumkinki, har bir manzilgohlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bog‘lanish varianti o‘ta mustahkam hisoblanadi, ammo texnik-
iqtisod tomonidan o‘zini oqlamaydi, chunki juda ko‘ð bog‘lovchi
liniyalar mavjud. Òugunli bog‘lanish varianti ham iqtisodiy
tomondan o‘zini oqlamaydi. Bu variantlardan eng ishonchlisi
radial varianti, lekin unda hech qanday zaxira yo‘llari yo‘q. Shuning
uchun u aloqani uzluksiz ishlashini ta’minlay olmaydi.
Bu variantlardan eng yaxshi natija radial va tugunli sistemalarni
birlashgan varianti hisoblanadi. Bunday sistemalar yordamida
tarmoqlashtiruvchi, uzluksiz sistema yaratilib, u o‘z navbatida
tejamli aloqa tarmog‘ini yaratishga imkon beradi (5- a rasm).
à)
b)
d)
4-rasm. Aloqa tarmoqlarining tuzilish variantlari: 
a) to‘g‘ridan-to‘g‘ri
bog‘lanishli; b) tugun bog‘lanishli; d) radial bog‘lanishli.
a)
b)
d)
5-rasm. Aloqa tarmoqlarini tarkibiy tuzilishi: 
a) radial tugunlashgan;
b) aloqa to‘ri; d) ðanjarali tuzilish.
Bunday sistemada bir xil tarkibli aloqa tugunlari aloqa
liniyalari yordamida bir-biri bilan bog‘lanishidan tashqari,
•••••
Asosiy tugun
•••••
Mintaqaviy tugun
Rayon tuguni
♦
♦
♦
♦
♦
Oxirlash stansiyasi
ÎU
ÊÒ
ÎU
ÀUÒ
ÀUÒ

28
29
Davlat
Mintaqa
Viloyat
Shahar
Tuman
6-rasm. Shaharlararo, mintaqaviy va mahalliy tarmoqlarning tuzilishi.
o‘zidan bir ðog‘ona kichik aloqa tugunlari bilan ham
bog‘langandir. Bundan tashqari, bu tugunlar aylanma yo‘llar
bilan ham bog‘langan. Har doim to‘g‘ri aloqa hosil qilishda,
iloji boricha har bir aloqa tuguni o‘ziga yaqin tugun bilan
bog‘lanishi kerak, bu holatda aylanma va zaxira yo‘llar yuzaga
keladi va ular yordamida tugunlarga chiqish uchun ikki-uchta
bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan yo‘llar bilan bog‘lanadi (5- b rasm).
Òo‘rsimon yoki ðanjarali aloqa tarmoqlarining turli xil
ko‘rinishlaridan biri – ðanjarali to‘rdir (5- d rasm). Bunday
to‘rlar yordamida qurilgan tarmoqlar juda mustahkam, lekin
bu tarmoqlarni yaratish uchun juda katta mablag‘ zarur.
4.2. Global, magistral va mintaqaviy tarmoqlar
Butun yer kurrasi bo‘ylab global tarmoq mavjud. Bu tarmoq yer
sharida joylashgan bir qit’adagi davlatlar boshqa qit’alardagi davlatlar
bilan bog‘langan. Davlatlar ham bir-biri bilan bog‘langan bo‘lishi
mumkin. Bunday tarmoq davlatlararo magistral tarmoq deb yuritiladi.
Bitta davlat ichida tuzilgan tarmoq shaharlararo tarmoq deb ataladi.
O‘zbekistonda aloqa tarmoqlari magistral va mintaqaviy
tarmoqlardan (6-rasm) tashkil toðadi. Mintaqaviy aloqa
tarmoqlari mamlakatimiz viloyatlari ichida tashkil etiladi,
mintaqaviy aloqa tarmoqlari o‘z ichiga mintaqa ichi tarmoqlari
va mahalliy tarmoqlarni qamrab oladi.
Mahalliy tarmoqlar o‘z ichiga qishloq telefon tarmoqlarini
(tuman markazi, shirkat xo‘jaliklari va qishloq xo‘jaligi bilan) va
shahar telefon tarmoqlarini qamrab oladi. Bu holda abonent
mintaqalari bir xil, yettita raqamlar bilan raqamlanadi va bu
mintaqada 10
7
tagacha telefon bo‘lishi mumkin.
Magistral tarmoqlar mamlakat ðoytaxtini mintaqa markazlari
bilan va mintaqa markazlarini bir-biri bilan bog‘lash bilan birga
boshqa davlatlar bilan ham bog‘laydi. O‘zbekistonda magistral tarmoq
asosan Òrans-Osiyo-Yevroða (ÒOE) oðtik tolali magistral bilan
bog‘langandir. Mintaqa ichi tarmoqlari Resðublika viloyatlari bosh
shaharlarini bir-biri bilan bog‘lashdan tashqari, yana magistral
tarmoq bilan ham ulangan bo‘ladi. Resðublika aloqa tarmoqlari o‘z
navbatida birlamchi va ikkilamchi tarmoqlarga bo‘linadi. Birlamchi
tarmoq hamma aloqa turlari va kanallarning majmui hisoblanadi.
Birlamchi tarmoq hamma kanallar foydalanuvchilari uchun bir xil
bo‘lib, ikkilamchi tarmoq uchun esa bazani tashkil etadi (7- rasm).

30
31
9-rasm. Birlamchi va ikkilamchi aloqa tarmoqlari.
Ikkilamchi tarmoqlar ishlatilish joyiga qarab turlicha
kanallardan (tovushli eshittirish, telefon, telegraf, faksimil
aloqalar, gazetalarni uzatish, televizion eshittirish, videotelefon
aloqasi, ma’lumotlarni uzatishlardan tashkil toðadi. Ikkilamchi
tarmoqlar o‘z ichiga kommutatsion tugunlar, oxirlash
manzilgohlari va ularni bog‘laydigan kanallardan tashkil toðadi
(10-rasm).
Birlamchi
tarmoqlar
Ikkilamchi
tarmoqlar
Video telefon
aloqa
Televizion
eshittirish
Tovushni
eshittirish
Telefon
aloqa
Telegraf
aloqa
Faksimal
aloqa
Gazetalarni
uzatish
Ma’lumotlar
uzatish
Ý
Ý
Ý
Ý
Ý
Ý
Ý
Ý
Ý
10-rasm. Ikkilamchi aloqa tarmoqlari: 
1–birlamchi tarmoqlarning uzatish
tizimlari; 2–ikkilamchi tarmoqlarning kommutatsiya tugunlari; 3–ikkilamchi
tarmoqlarning oxirlash manzilgohlari; 4–abonent kanallari yoki abonent
liniyalari; 5–birlamchi tarmoqlarning chegarasini ko‘rsatuvchi nuqtalar.
7-rasm. Magistral yoki shaharlararo tarmoq tuzilishi.
Mintaqa 3
Mintaqa 2
Mintaqa 5
Mintaqa 1
Mintaqa 4
Toshkent
8-rasm. Mintaqaviy tarmoqlarning tuzilishi.
Mintaqaviy tugun
Shahar telefon tarmog‘i
Rayon tuguni
Shirkat xo‘jaligi

32
33
12-rasm. Shahar telefon tarmoqlaridagi bog‘lovchi tarmoqlarning tuzilishi:
a) “har-biri-har biri” usuli; b) radial usul; d) xabarlarni tugunlarga kirish
usuli; e) xabarlarni tugunlarga kirish va chiqish usuli.
Abonent tuzilish tarmoqlari turli xil usullarga asoslangan.
Ammo ular ikki xil sistema asosida: shkafli va shkafsiz usulda
tuziladi. O‘zbekistonda abonent liniyalari shkafli usulda tuzilgandir.
4.4. Abonent liniyasining tuzilish sistemasi
Abonent liniyalarining tuzilishi uch xil: shkafsiz, shkafli
va kombinatsiyalangan, ya’ni shkafli va shkafsiz ko‘rinish-
larga ega.
ÐAÒÑ 1
ÐAÒÑ 2
ÐAÒÑ 3
ÐAÒÑ 5
ÐAÒÑ 4
ÕÊÒ 1
ÕÊÒ 2
ÕÊÒ 1
Õ×Ò 1
ÕÊÒ 2
Õ×Ò 2
À)
B)
D)
Å)
4.3. Shahar telefon tarmoqlari
Shahar telefon tarmoqlari abonent va bog‘lovchi
liniyalardan tashkil toðadi. Yirik shaharlarda (odatda shahar
telefon tarmoqlari sig‘imi 10000 raqamdan oshiq bo‘lganda)
liniya tarmoqlarini qurish uchun xarajatlarni kamaytirish va
ularni ishlatish effektini oshirish uchun, bir necha rayon
avtomatik telefon stansiyalari (ÐÀÒÑ) quriladi. Bunday tarmoq
rayonlashtirilgan deb yuritiladi. Bunda telefon aððaratlarini
rayon telefon stansiyasi bilan bog‘lovchi liniyalarni abonent
liniyasi, stansiyalarni bir-biri bilan bog‘lovchi liniyalarni
bog‘lovchi liniyalar deb ataladi (11-rasm).
11-ðacm. Abonent va bog‘lovchi liniyalar tuzilishi.
Rayon avtomatik stansiyalari oralig‘idagi aloqa bir necha
usullar orqali olib boriladi: “har biri-har biri” usuli bo‘yicha
(12-rasm), radial usuli (12-b rasm), xabarlarni tugunga kirish
usuli (12-d rasm), xabarlarni tugunlarga kirish va chiqish usuli
(12-e rasm).
Birinchi usul odatda rayonlashtirilgan tarmoqlarda
qo‘llanadi va bunday tarmoq sig‘imi 80000 raqamgacha borishi
mumkin. Radian usul odatda rayon avtomatik stansiyalarni
ðodstansiya yoki korxona avtomatik stansiyalari oralig‘ida
aloqani tashkil etish uchun qo‘llanadi. Katta tarmoqlarda
tugunlashtirilgan telefon stansiyalarning uchinchi va to‘rtinchi
usuli qo‘llanadi. Bundan tashqari, rayonlashtirilgan
AÒSlarning abonentlari shaharlararo telefon stansiyasiga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki tugunlashtirilgan stansiyalar orqali
bog‘lanadi.
ÐAÒÑ
ÐAÒÑ
a.l.
a.l.
b.l.

34
35
14-rasm. Abonent liniyalarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektr (oziqlantirish)
manbai sxemasi bo‘yicha tuzilishi: 
AÒS– avtomatik telefon stansiya;
ÒQ – taqsimlash qutichasi; ÒA–telefon aððarati; 100x2; 50x2; 30x2; 20x2;
10x2 – kabel sig‘imlari; 1x2 – bir juftlik o‘tkazgich; – kabel
taqsimlash muftasi.
Òo‘g‘ridan-to‘g‘ri elektr manbai bo‘yicha ulanish tuzilishi,
to‘g‘ri ulanish tuzilishiga qaraganda ancha arzon. Òo‘g‘ridan-to‘g‘ri
ulanish tuzilishida bir juftlik aloqa liniyasi telefon aððarati
rozetkasidan taqsimlagich qutichasiga qadar yotqiziladi. Abonent
liniyasining bunday uchastkasi abonent o‘tkazgichi uchastkasi
deb ataladi. Òaqsimlagich qutichaga ulangan bir juftlik aloqa
liniyasi o‘n juftlik kabel bilan ulanadi, ya’ni abonent o‘tkazgichi
uchastkasidan shahar telefon tarmoqlari abonent liniyasining
magistral uchastkasiga o‘tkaziladi. Magistral uchastka esa AÒS
krossi bilan tugaydi. AÒS binosiga keluvchi kichik sig‘imdagi
kabellar yig‘ilib, taqsimlagich muftasi yordamida katta sig‘imdagi
kabellarga jamlanadi.
Òo‘g‘ridan-to‘g‘ri ulanish tuzilishini to‘g‘ri ulanish tuzilishiga
nisbatan afzalligi – aloqa tarmog‘ining tejamli bo‘lishi va
qayishqoqligidir. Birinchidan, abonent o‘tkazgichi ulanish
uchastkasida bir juftlik kabellarning kichik masofada kam uzunlikka
ega bo‘lishi hamda magistral uchastkada ko‘ð juftlik kabellarning
qo‘llanishida ko‘rinadi. Ikkinchidan, magistral uchastkada
normadan ortiq zaxira juftliklarining bo‘lishi, bu esa eksðluatatsiya
Boshqa TQ ga
Abonent
o‘tkazgichi
uchastkasi
Magistral uchastkasi
TQ
TQ
TQ
TQ
ATS
TQ
TA rozetkasi
Abonent
ðunkti
TA
100x2
50x2
10x2
20x2
TA
10x2
10x2
30x2
10x2
1x2
1x2
Abonent liniya uchastkasi
13-rasm. Abonent liniyalarining tuzilishi: 
ÒA–telefon aððarati;
a.l–abonent liniyasi.
Bundan tashqari, abonentlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri AÒS ning
oxirgi uskunasiga ulanishida to‘g‘ri ulanish sistemasi mavjud.
Odatda, abonentlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri AÒS ning oxirgi
uskunalariga ulanishi kichik sig‘imli tarmoqlarda, ya’ni ishlab
chiqarish korxonasi yoki bino ichidagi korxona AÒSlarida bo‘lishi
mumkin. Bunday sistemada har bir abonent oxirgi uskunadan,
ya’ni telefon aððaratidan bir juft o‘tkazgichli aloqa liniyasi
yordamida AÒS ning oxirgi uskunasi bilan bog‘lanadi. Bunday
sistemaning afzalligi shundaki, u oddiy, abonent liniyasining
oralig‘ida hech qanday qo‘shimcha taqsimlagich uskunasi yo‘q;
kamchiligi esa, tarmoqning narxi oshib ketadi, agar bir joydagi
telefon aððarati boshqa joyga ko‘chirilganda yangi aloqa liniyasini
qurish kerak bo‘ladi.
Òarmoq tejamining kamayishi va narxining oshib ketishiga
yana bir sabab, sistemada har bir aloqa liniyasining bir juftlik
kabellardan tashkil etilishi va qo‘llanilgan kabellar sig‘imining
kichik bo‘lishidir.
AÒS
ÒA
ÒA
a.l.
a.l.
a.l.
a.l.
a.l.
ÒA
ÒA
ÒA
Abonent liniyasining shkafsiz sistemasida AÒS binosida
o‘rnatilgan oxirgi uskunalarga abonent liniyalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ulanadi (13-rasm).

36
37
Òo‘g‘ridan-to‘g‘ri ulanish tuzilishidan shkafli tuzilishga
o‘tish jarayoni qo‘shimcha sarf-xarajatlar bilan bog‘liq, bu
sarf-xarajatlar o‘z ichiga taqsimlagich shkafi va shkaf ichiga
o‘rnatiladigan kabel, oxirgi uskunalarini sotib olish, ularni
shkaf ichiga o‘rnatish va ulash ishlari kiradi. Bunday tuzilishda
magistral uchastkada qo‘llanilgan magistral kabellar zaxira
juftliklarining kamayishi bo‘lsa, u o‘z navbatida, loyi-
halashtiruvchi eksðluatatsion zaxira normalarini oshishiga
olib keladi. Umuman olganda, shkafli tuzilishda magistral
kabellar to‘g‘ri elektr manbai tuzilishiga nisbatan tejamli
ishlatiladi.
Shundan xulosa qilish mumkinki, qachonki uskunalarni
sotib olish, ularni o‘rnatish, taqsimlash shkafining oxirgi
uskunalari bilan ulashga ketgan qo‘shimcha xarajatlar magistral
kabelining juftlari tejamli ishlatilganligi sababli ketgan chiqim
qoðlansa, abonent liniyalarining shkafli tuzilishi tejamli
bo‘ladi.
Hozirgi ðaytda abonent liniyalari kombinatsiyalangan
tuzilish bo‘yicha olib boriladi, ya’ni shkafli abonent
liniyalarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektr manba tuzilishi bilan
birgalikda olib boriladi (16-rasm) va qo‘llanuvchi loyihalash
normalari asosida AÒS binosidan 500 metr radiusda to‘g‘ridan-
to‘g‘ri elektr manba zonasi (ÇÏÏ-çîíà ïðÿìîãî ïèòàíèÿ)
ajratiladi. Bu zonadan tashqarida esa shkaf rayonlari ajratiladi
va unda taqsimlagich shkaflari joylashtiriladi. Shu usul asosida
tuzilgan tarmoqdagi abonent liniyalari – abonent o‘tkazgichi,
shkaf rayonlaridagi taqsimlagich uchastkalaridagi taqsimlash
kabellari, magistral uchastkasidagi magistral, to‘g‘ri elektr
manba zonasidagi kabellar va kabel oxirgi uskunalari
jamlamasidan tashkil toðadi. Òo‘g‘ri elektr manba tuzilishi va
to‘g‘ridan-to‘g‘ri elektr manba tuzilishini 500 metrlik zonadan
tashqarida ham qo‘llash mumkin. Misol uchun, to‘g‘ridan-
to‘g‘ri elektr manba zona tashqarisida joylashgan binoda 98 ta
shaxsiy abonent telefoni mavjud bo‘lsa, u holda 100 juftlik
magistral kabelni taqsimlagich shkafiga emas, to‘g‘ridan-to‘g‘ri
binoga kiritish mumkin.
jarayonida ishdan chiqqan va shikastlangan juftliklarni zaxiradagi
juftliklar hisobiga almashtirish mumkinligi, shuning uchun
zaxiradagi juftliklar eksðluatatsion zaxira juftliklari deb yuritiladi.
Bu holatda abonent oxirgi uskunalarida bir juftlikdan boshqa
juftlikka ulash imkonini beradi va qo‘shimcha sarf-xarajatlarsiz
hamda yangi qurilishsiz boshqa abonentlarni ulash mumkin.
Agar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ulanish tuzilishida abonent liniyasi
ikkita uchastkadan – magistral va abonent o‘tkazgichi
uchastkasidan tashkil toðsa, abonent liniyasining shkafli
sistemasida uchta: magistral, taqsimlagich va abonent o‘tkazgichi
uchastkalaridan iborat bo‘ladi (15-rasm).
Òaqsimlash shkafi o‘rnatilgan tumandagi abonent
liniyasining magistral uchastkasi AÒSdan taqsimlash shkafigacha
bo‘lsa, taqsimlagich shkafidan taqsimlagich qutichasigacha yoki
taqsimlagich yashikkacha bo‘lgan uchastka taqsimlagich
uchastkasi deb yuritiladi. Abonent liniyasining taqsimlagich
qutichasidan abonent telefon aððarati ulanadigan rozetkagacha
bo‘lgan uchastka esa abonent o‘tkazgichi uchastkasi deb ataladi.
15-rasm. Abonent liniyasining shkafli tuzilishi: 
AÒS–avtomatik telefon
stansiyasi; ÒSH–taqsimlash shkafi; ÒQ – taqsimlash qutichasi;
– taqsimlash muftasi; ÒYA–taqsimlash yashigi; 800x2; 500x2; 300x2;
200x2 – magistral uchastkasi kabellari sig‘imlari; 100x2; 50x2; 30x2;
20x2; 10x2 – taqsimlash uchastkasi kabellari sig‘imlari.
Magistral uchastka
TSH
Boshqa TQga
Boshqa KYAga
Taqsimlagich
uchastka
TA
rozetkasi
Abonent 
o‘tkazgichi
uchastkasi
Abonent 
ðunkti
Boshqa TSHga
135–16
Taqsim-
lagich
muftalar
Taqsimlagich
muftalar
TSHga
abonent liniyasi
TA
135-ATS
TQ
TA
TA
800x2
135-16-21
100x2 50x2 20x2 10x2
tya
Boshqa TQga
100x2
500x2
300x2
200x2
100x2
300x2
50x2
10x2
1x2
1x2
1x2
135-16-21
30x2

38
39
Qishloq tarmoqlarining joylashishiga qarab qishloq telefon
stansiyalari quyidaglarga bo‘linadi:
1. Markaziy stansiya (MÑ) – tuman markazida joylashgan
bo‘lib, u o‘z navbatida rayon stansiyasi vazifasini bajaradi.
2. Òugunlashtirilgan stansiya (ÒÑ) – qishloq rayonning turli
aholi yashaydigan manzilgohlarida joylashtirilib, bu stansiya
oxirlash staniyalari bilan bog‘lovchi liniyalar bilan bog‘lanadi.
3. Oxirlash stansiyasi (OÑ) – qishloq rayonlarning aholi
yashaydigan manzilgohlarida joylashtiriladi.
Qishloq telefon tarmoqlari tuzilishiga qarab radial-
tugunlashgan sistema bo‘yicha quriladi va ularning namunaviy
ko‘rinishi 17-rasmda keltirilgan.
17-rasm. Qishloq telefon aloqa tarmoqlarining tuzilishi.
Bu rasmga razm solinsa, oxirlash stansiyalari to‘g‘ridan-
to‘g‘ri tugunlashgan stansiyaga ulangan. 7 va 8 oxirlash stansiyalari
oralig‘ida bir-biriga nisbatan katta tortilish bo‘lgani uchun ular
orasida roked aloqa tuzilgan.
Qishloq rayonlarining markazlarida quvvati 1, 2, 5 yoki
10 êÂò bo‘lgan radio translatsiya tuguni tashkil etiladi.
Radiotranslatsiya tuguni orqali ikkita yoki uchta mahalliy
ÒÑ 2
ÎÑ 2
ÎÑ 26
ÎÑ 25
ÎÑ 14
ÎÑ 13
ÎÑ 7
ÌÑ
ÒÑ
ÎÑ 9
ÎÑ 10
ÎÑ 11
ÎÑ 12
ÏÑ
ÎÑ 8
ÎÑ 3
ÎÑ 4
ÎÑ 6
ÒÑ
ÎÑ 5
16-rasm. Abonent liniyalarning kombinatsiyalangan tuzilishi: 
ÒA–telefon
aððarati; AO‘– abonent o‘tkazgich; ÒQ – taqsimlash qutichasi;
ÒSH – taqsimlash shkafi; MU – magistral uchastka; MK– magistral
uchastka kabeli.
Bunday ulanishlarning maqsadga muvofiqligi abonentlarni
ulash bo‘yicha turli xil variantlarni bir-biriga nisbatan solishtirish
yo‘li bilan texnik-tejam asosida tasdiqlanadi.
4.5 Qishloq telefon tarmoqlari va simli o‘tkazgich
bo‘yicha tovush eshittirish
Odatdagi tuman hududidagi qishloq joylarda aloqa kanallari
va liniya tarmoqlari asosida mintaqa ichi tasarrufida qishloq telefon
tarmoqlari tashkil qilinadi. Òaqsimlagich qutichalarini ham bir
nechtasini ðarallel ulash mumkin. Bunday holda tarmoq sifati
oshadi, shahar telefon tarmoqlarini tuzishda kombinatsiyalangan
(oralash) sistema qo‘llash mumkin bo‘ladi, bunday usulni
qo‘llash tarmoq tannarxini kamaytirishga olib keladi. Qishloq
joylarda elektr aloqa asosida quyidagi ko‘rinishdagi tarmoqlar
hosil qilinadi:
– umumiy foydalanuvchi (telefon aloqasi, faksimal aloqasi,
tovush eshittirish);
– ichki ishlab chiqaruvchi (shirkatlar ichidagi aloqa,
korxanalar ichidagi aloqa);
– korxonalar aloqasi (turli xil korxonalar ichida aloqa).
TA AO‘
TK
TSH
MU
ATS
TQ
TA
R=500m
TQ
AO‘
TA
MK
TA
TSH
To‘g‘ri
elektr
manba
zonasi
TQ
Shkaf rayonlari
Shkaf
rayonlari

40
41
Hozirgi zamon kabellari ishlatilish joyi, yotqizish sharoiti,
uzatilayotgan chastotalar sðektrlari, tuzilishi, izolatsiyaning
materiali va turi, o‘ramalar sistemasi hamda muhofaza etish
qobiqlari bo‘yicha bir necha turlarga bo‘linadi.
Ishlatilish joyiga qarab aloqa kabellari shaharlararo,
mintaqalararo, qishloq, shahar, suvosti tarmoqlari hamda
bog‘lovchi liniyalar uchun qo‘llanadi va u ham qator turlarga
bo‘linadi. Yotqizish va xizmat qilish joyiga qarab, aloqa kabellari
yerosti, suvosti, osma va telefon kanalizatsiyalarida yotqizish
uchun foydalaniladi. Aloqa kabellari axborotlarni uzatish chastota
sðektrlariga qarab, ðast chastotali (tonal) va yuqori chastotali
(12 êÃö va undan yuqori), tuzilishi va kabellardagi zanjirlar
uchun ishlatiladigan o‘tkazgichlarning joylanishiga qarab esa,
simmetrik, koaksial va oðtik bo‘ladi.
Simmetrik zanjir elektr xususiyati va tuzilishiga qarab,
ikkita bir xil izolatsiyalangan o‘tkazgichlardan tashkil toðadi
(19-a rasm). Koaksial zanjir ikkita silindr shaklidagi
o‘tkazgichlardan iborat, unda bitta o‘tkazgich to‘liq silindr,
ikkinchisi esa, silindrning ustida konsentrik joylashgan
o‘tkazgichdir (19- b rasm).
19-rasm. Kabel zanjirlari: 
a) simmetrik; b) koaksial.
radiodasturlar eshittiriladi. Buning uchun radiotranslatsiya
tugunidan katta kuchlanishli fiderlar chiqib, ular aholi
yashaydigan joylargacha boradi va fiderdagi axborotning
transformator orqali kuchlanishi kamaytirilib, abonentning
radiokarnayiga ulanadi.
Nazorat savollari
1. Aloqa tarmoqlarining tuzilish variantlari haqida gaðirib bering.
2. Aloqa va global tarmoqlarining tarkibiy tuzilishini sharhlang.
3. Magistral va mintaqaviy tarmoqlarining tarkibiy tuzilishi
nimalardan iborat?
4. Mahalliy tarmoqlar to‘g‘risida ma’lumot bering.
5. Birlamchi va ikkilamchi aloqa tarmoqlari deganda nimani
tushunasiz?
6. Shahar telefon tarmoqlari va abonent liniyalari haqida gaðirib
bering.
5-BOB. ALOQA KABELLARINING ÒUZILISHI VA
ÒAVSILOÒLARI
5.1. Kabellarning turlari va belgilanishi
Kabel deb, bir nechta izolatsiyalangan o‘tkazgichlarning
bir xil tizimga keltirib, ma’lum bir metall yoki ðlastmassali
qobiq bilan o‘ralgan va tashqi qobig‘i zirhli qatlamdan iborat
elektrotexnik anjomga aytiladi (18-rasm).
18-rasm. Kabelning tashqi ko‘rinishi: 
1–o‘zak; 2–tashqi qobig‘;
3–zirhli qatlam.
a)
b)

42
43
MKCAÊïØï, simmetrik stirofleks izolatsiyali to‘lqinsimon
ðo‘lat qobiqlardan iborat kabellar MKCCØï turlarga bo‘linadi.
Koaksial aloqa kabellari qo‘rg‘oshinli qobiqqa o‘ralgan turlari
KMÃ, KMÁ, KMK, aluminiyli qobiqqa o‘ralgan turlari KMA,
KMAÁ, KMAK bo‘ladi. Kombinatsiya qilingan (bir necha
turlardan iborat) koaksial kabellarning belgilanishlari, kasr
ko‘rinishida bo‘lib, suratidagi son o‘rta o‘lchamli koaksial
juftliklarni, ya’ni 2,6/9,5 mm, maxrajdagi sonlar esa kichik
koaksial juftliklarni, ya’ni 1,2/4,6 mm ni ko‘rsatadi. Misol
uchun, KMÁ-8/6, KMÁ-6/4 va boshqa kichik o‘lchamli koaksial
kabellar qo‘rg‘oshinli qobiqda hamda ðolietilen ichakka o‘ralgan
kichik o‘lchamli koaksial – MKÒAØï, MKÒÑ kabellardir.
Poriy-ðolietilen izolatsiyali bir juftlik koaksial aloqa kabellari
asosan mintaqalararo tarmoqlarda qo‘llanilib, koaksial juftlikning
tashqi o‘tkazgichi aluminiydan iborat, ularning turlari ÂÊÏÀÏ,
ÂÊÏÀÏò, bu yerda, “ò” harfi kabelning tashqi qobig‘iga tros
joylashtirilganligini bildiradi.
Shahar telefon tarmoqlarida ishlatiladigan juftlik o‘ramlardan
iborat aloqa kabellarining turlari: ÒÃ, ÒÁ, ÒK bo‘lib, rusmlari:
ÒÏÏ, ÒÏÏÁ (tashqi qobig‘i ðolietilen), ÒÏÂ, ÒÏÂÁ (tashqi
qobig‘i ðolivinixlorid). O‘tkazgichlarning belbog‘li izolatsiyasi
orasiga germetik gidrofob to‘ldirgich bilan to‘ldirilgan
kabellarning belgilanishi – ÒÏÏÇ.
Òo‘rtlik (yulduz) o‘ramidan iborat hamda aloqa tugunlarini
bog‘lovchi aloqa liniyalari uchun ÒÇÃ, ÒÇÁ (kordel-qog‘ozli),
ÒßÏÏ, ÒßÏÏÁ (ðoriy ðolietilen izolatsiyali) turidagi kabellar
ishlatiladi. Bundan tashqari, xuddi shu turdagi tashqi muhitdan
saqlovchi aluminiy qobiqli hamda uning ustidan ðolietilen ichak
o‘ralgan kabellarning turlari ÒÇÀØï va ÒÇÀÁïØï.
Mintaqalararo aloqa tarmoqlarida bitta to‘rtlik o‘ramdan iborat
ÇÊÏ (ðolietilen izolatsiyali) va ÇÊÏÀï (aluminiy qobiqli va
uning ustidan ðolietilen ichak o‘ralgan) turidagi kabellar
ishlatiladi.
Qishloq telefon tarmoqlari uchun ðolietilen izolatsiya va
ðolietilen qobiqli KÑÏÏ, KÑÏÏÁ, KÑÏÏK turidagi bir
yoki ikki to‘rtlik kabellar ishlatiladi. Bu kabellarning o‘tkazgichlari
misdan, diametri 0,9 mm yoki 1,2 mm. Bundan tashqari, qishloq
telefon tarmoqlarining abonent aloqa liniyalarida ÏÐÂÏÌ (ïðî-
âîä ðàäèîôèêàöèîííûé ñ ïîëèâèíèëõëîðèäíîé èçîëÿöèåé
Bundan tashqari, aloqa kabellari quyidagicha bo‘linadi:
kabelning ichiga kirgan elementlarga qarab – bir tarkibli va har
xil tarkibli; izolatsiyaning materiali va tuzilishiga qarab – havo-
qog‘ozli, kordel-qog‘ozli, kordel-stirofleksli (ðolistirolli), to‘liq
ðolietilenli, ðolietilen shaybali, ftoroðlastli va boshqa turdagi
izolatsiyalarga bo‘linadi.
Izolatsiyalangan o‘tkazgichlarning o‘ram guruhlariga qarab,
aloqa kabellari – juftlik va to‘rtlik (yulduzsimon), o‘zaklari esa,
qatlamli va bog‘lamlidir. Nihoyat aloqa kabellari tashqi qobiqlariga
qarab – metalli (qo‘rg‘oshin, aluminiy, ðo‘lat), ðlastmassali
(ðolietilen, ðolivinilxlorid), metalloðlastmassali (alðet, stalðet)
bo‘ladi. Odatda tashqi qobiqlarning zirhi bo‘yicha tasmasimon
yoki simli zirhlar, djutli yoki ðlastmassali qobiqlarga ham
bo‘linadi.
Kabellarning ishlatilishiga qarab, ularga ma’lum bir
belgilanish qo‘yilib, sinflarga bo‘linadi. Bu bo‘linish kabellarning
rusumi (markasi) hisoblanadi. Magistral va shaharlararo aloqa
kabellari M (mejdugorodniy) harfi bilan, koaksial magistral
aloqa kabellari KM (koaksialniy mejdugorodniy) harfi bilan
belgilanadi. Shahar telefon kabellariga Ò (telefonniy) harfi
qo‘yilgan. Stirofleks (ðolistirolli) izolatsiyali bo‘lsa, unda C harfi,
ðolietilen izolatsiyaga Ï harfi kiritilgan, aluminiyli qobiqdan
iborat bo‘lgan kabellarga A harfi va to‘lqinsimon ðo‘lat qobiqli
bo‘lsa, qo‘shimcha Ñ harfi bilan belgilanadi.
Muhofaza etish qobiqlariga qarab, kabellar quyidagi harflar
bilan belgilanadi: Ã (ãîëûé) – yalang‘och qo‘rg‘oshinlangan,
Á (áðîíèðîâàííèé) –tasmasimon zirh va Ê (êðóãëîïðàâî-
ëî÷íàÿ) – dumaloq simli zirh, ðlastmassadan iborat bo‘lgan
qobiq Ï (ïîëèýòèëåí) harfi yoki Â (ïîëèâèíõëîðèä) harfi
bilan belgilanadi.
Shunga qarab, shaharlararo simmetrik, kordel-qog‘ozli
izolatsiya va qo‘rg‘oshin qobiqli aloqa kabellari ÌÊà (ìåæäó-
ãîðîäíûé êàáåëü ãîëûé), MKÁ (ìåæäóãîðîäíûé êàáåëü
áðîíèðîâàííûé) – ikki qavat ðo‘lat tasmali zirh, MKK
(ìåæäóãîðîäíûé êàáåëü ñ êðóãëî ïðîâîëî÷íîé áðîíåé),
dumaloq simli zirh kordel-stirofleks izolatsiyali kabellar –
MÊÑÃ, MKÑÁ, MKÑÊ, ðolietilen izolatsiyali kabellar –
MKÏÃ, MKÏÁ, MKÏÊ, simmetrik stirofleks izolatsiyali
hamda aluminiyli kabellar MKÑÀØï, MKÑAÁïØï,

44
45
0,01754 Oì õ ìì
2
/ì va o‘zgarmas tok bo‘yicha qarshiligining
temðeraturaviy koeffitsiyenti 0,004 bo‘lishi kerak. Diametri 1–
1,5 mm o‘tkazgichlarning uzilishga bo‘lgan mustahkamligi 260
H/mm
2
va nisbiy cho‘zilishi 25 foizdan kam bo‘lmasligi lozim,
misning solishtirma og‘irligi – 8,89 g/sm
3
.
Aluminiy solishtirma qarshiligi 0,295 Oì õ ìì
2
/ì bo‘lib, u
misnikidan 1,65 marta katta, temðeraturaviy koeffitsiyenti 0,0042
va solishtirma og‘irligi – 2,72 g/sm
3
.
Misli o‘tkazgichlarning diametri 0,32; 0,4; 0,5; 0,64; 0,7
mm bo‘lib, bunday o‘tkazgichlar mahalliy tarmoqlarning
abonent liniyasi uchun 0,8; 0,9; 1,0; 1,1; 1,2 mm li o‘tkazgichlar
shaharlararo va bog‘lovchi liniya aloqa tarmoqlarida ishlatiladi.
Yuqorida ko‘rsatilgan har xil diametrdagi o‘tkazgichlardan
asosan diametri 0,4 va 0,5 mm li o‘tkazgichlar mahalliy hamda
diametri 1,2 mm o‘tkazgichlar shaharlararo va bog‘lovchi liniya
aloqa tarmoqlaridagi kabellarda qo‘llaniladi.
Aluminiydan iborat o‘tkazgichli aloqa kabellarida diametri
1,15; 1,55; 1,8 mm li o‘tkazgichlar ishlatiladi, bunday
diametrdagi o‘tkazgichlarning elektr o‘tkazuvchanligi diametri
0,9; 1,2 va 1,4 mm li mis o‘tkazgichlarnikiga tengdir. Yuqorida
aytib o‘tilganidek, silindr ko‘rinishdagi o‘tkazgichlardan
tashqari, juda murakkab, boshqa ko‘rinishdagi o‘tkazgichlar ham
ishlatiladi (21-rasm).
21-rasm. Kabel uchun ishlatiladigan o‘tkazgichlarning ko‘rinishi:
a) to‘liq; b) egiluvchan; d) bimetall; e) suv osti kabellari uchun.
Kabel o‘tkazgichlarining egiluvchanligi va mexanik
mustahkamligini oshirish uchun tok o‘tkazgichlar bir-biri bilan
aylantirilib o‘raladi. Bunda 7, 12, 19 ta simlar o‘rami bo‘lishi
a)
b)
d)
e)
â ïîëèýòèëåíîâîé îáîëî÷êå ñ ìåäíûìè æèëàìè) yoki
ÏÐÂÏA (ïðîâîä ðàäèîôèêàöèîííûé ñ ïîëèýòèëåíîâîé
èçîëÿöèåé â ïîëèýòèëåíîâîé îáîëî÷êå ñ àëþìèíèåâûìè
æèëàìè) turidagi bir juftlik kabellar, qishloq radioeshittirish
tarmoqlarida magistral fiderlar uchun MÐM-1x2 va abonent
liniyalari uchun ÏÐÏÏÌ-1x2 turidagi kabellar qo‘llaniladi.
Keyingi ðaytda mis o‘tkazgichlar o‘rniga ingichka kvars
shishali nur o‘tkazgichlardan tashkil toðgan oðtik kabellar
telekommunikatsiya tarmoqlarida keng o‘rin olgan.
20-rasm. Aloqa kabellarining sinflarga bo‘linishi.
Oðtik kabellar, asosan, shaharlararo, shahar hamda qishloq
tarmoqlarida qo‘llanilmoqda. Bunday oðtik kabellar uch guruhga
bo‘linadi: qatlamli, ðrofillangan o‘zakli va yassi tasmasimon
shaklda. Oðtik kabellarning tolalari 2, 4, 6, 8, 10 ta va undan
ortiq bo‘lishi mumkin. 20-rasmda aloqa kabellarining sinflarga
bo‘linishi ko‘rsatilgan:
5.2. O‘tkazgichlar
Òok o‘tkazuvchi o‘tkazgichlar odatda dumaloq shaklda ishlab
chiqarilib, yuqori elektr o‘tkazuvchanlikka, egiluvchan hamda
katta mexanik mustahkamlikka ega bo‘lishi kerak. Bularga xos
materiallar mis va aluminiydan iborat. Mis odatda kuydirilgan,
yumshoq MM (ìåä ìÿãêàÿ) turida hamda solishtirma qarshiligi
Aloqa kabellari
Magistral
(Shaharlararo)
Minta-
qaviy
Qishloq Shahar
Suv osti
Fider
Abonent
imkoniyatlari
Bog‘lovchi
va
ulanuvchi
Koaksial
Oðtik
Simmetrik
Oðtik
Simmetrik
Simmetrik abonent
Oðtik
Oðtik
Simmetrik
Oðtik
Koaksial
Oðtik
Koaksial
tasmasimon
sðiral
Simmetrik
Oðtik
Simmetrik
Oðtik

46
47
5.3. Kabel izolatsiyalari
Êabel o‘tkazgichlarining izolatsiyasi elektr tavsilotlari
bo‘yicha katta va o‘zgarmas, egiluvchan, mexanik tomondan qattiq
hamda ishlab chiqarish texnologiyasi bo‘yicha oson bo‘lishi kerak.
Elektr xususiyatlari bo‘yicha izolatsiyalar quyidagi o‘lchamlar
bo‘yicha tavsiflanadi:
– elektr mustahkamlik – U, izolatsiyaning teshilishi;
– solishtirma elektr qarshilik – 
ρ
, dielektriklarga tokning
oqib ketishi;
– dielektrik o‘tkazuvchanlik – 
ε
, elektr maydoni ta’sirida
zaryadlarning dielektrikda siljishi;
– dielektrik yo‘qotuvchanlikning tangens burchagi –tg 
@
(dielektrik yo‘qotuvchanlik), yuqori chastotali energiyaning
dielektrikdagi yo‘qotuvchanligi tushuniladi.
Ko‘rsatilgan tafsilotlar bo‘yicha eng yaxshi dielektrik havo
hisoblanadi, unda 
ε
®1
; 
ρ
®
¥
va tg 
@
®0
bo‘ladi, ammo
havo bilan izolatsiyani hosil qilish mumkin emas, shuning
uchun kabelning izolatsiyasi kombinatsiyalanib, u qattiq
dielektrik va havo bilan hosil qilinadi. Bu talablarni qondirish
uchun qattiq dielektrik miqdori kamroq, kabelning mustahkamligi
hamda chidamligi yuqori bo‘lishi lozim. Kabel o‘tkazgichlarini
bir-biridan ajratish uchun ular izolatsiyalanadi, bu holda guruhda
joylashgan o‘tkazgichlarning joyi siljimasligi kerak.
Aloqa kabellarida dielektrik vazifasini asosan ðolarizatsion
ðlastmassalar turkumiga kiruvchilar tashkil etadi, bular –
ðolistirol (stirofleks), ðolietilen, ftoroðlast, ðolivinilxlorid va
boshqalar. Yuqori chastotalarda elektr xususiyatlarining
yuqoriligi, har xil ta’sir etuvchi moddalarga chidamliligi, ishlab
chiqarishda qiyin bo‘lmagan texnologiya jarayonlaridan iborat
ðlastmassalar aloqa kabellarida izolatsiya va tashqi muhitlardan
saqlovchi qobiq vazifasini bajarish uchun keng o‘rin olgan.
Qo‘llanish jarayonlarida u yoki bu kabelni ishlatishda asosan
kabel bo‘yicha uzatilayotgan chastota ðolosasining kengligiga va
kabelda ishlatilayotgan dielektrikning xosiyatlariga (
ε 
va tg 
@
)
bog‘liq, bu xossalarning asosiysi 
a
D

– dielektrik yo‘qotuvchanlik
hisoblanadi. Kabel dielektriklarida yuqori chastotali energiyalarni
yo‘qotuvchanligi tg 
@
bilan bog‘liq, chastota o‘sishi bilan u
to‘g‘ri chiziq bo‘yicha o‘sadi. Misol uchun 1 ÌÃö chastotada
mumkin. Bundan tashqari, aluminiy va mis aralashmalaridan
iborat bimetall o‘tkazgichlar qo‘llanadi. Suv osti kabellarida
ko‘ð simli o‘tkazgichlar ishlatilib, bunda simlarning qalinligi
har xil, o‘rtada katta diametrli va uning atroflarida esa kichik
diametrdagi simlar joylashtirib o‘raladi. Yuqorida ko‘rsatib
o‘tilgan o‘tkazgichlar asosan simmetrik kabellar uchun va
koaksial kabellarning ichki o‘tkazgichi vazifasini bajarishi uchun
muhimdir. Koaksial kabellarning tashqi o‘tkazgichi esa, tekis
yoki to‘liq silindr shaklida, aluminiy yoki misdan iborat bo‘ladi.
Elektr jihatdan koaksial kabellar uchun tashqi o‘tkazgich bir
xil naychadan iborat bo‘lishi kerak, lekin bu holdagi uzun to‘liq
silindr shakldagi tashqi o‘tkazgichni ishlab chiqarish qiyin,
shuning uchun kabel ishlab chiqaruvchi korxonalar koaksial
kabellarning tashqi o‘tkazgichi uchun 22-rasmda ko‘rsatilgan
egiluvchan o‘tkazgichlar ishlab chiqarmoqdalar.
22-rasm. Koaksial kabellarning tashqi o‘tkazgichlarini ko‘rinishi:
a) yoriq chok shaklida; b) to‘lqinsimon shaklida; d) sðiral shaklida;
e) to‘qima shaklida.
Bu rasmdan ko‘rinib turibdiki, elektr ðarametrlari, ishlab
chiqarishi hamda uzunligi bo‘yicha bir xil tarkibli koaksial
kabellarning tashqi o‘tkazgichi uchun ko‘ð qo‘llaniladigani yoriq
chok shaklidagi o‘tkazgich hisoblanadi.
a)
d)
e)
b )

48
49
Polietilen suyuq etilen ðolimerizatsiya yo‘li bilan olinadi, u
oððoq rangda (ba’zi bir ðaytda oq-sariq rangda ham bo‘ladi),
ushlaganda ðarafinga o‘xshaydi. Yondirilganda sekin-asta yonadi
va havorang alanga bilan tutaydi. U termoðlastik material, uning
yumshatish temðeraturasi 110°C atrofida, odatdagi
temðeraturada unga hech qanday kislota va ishqorlar ta’sir
qilmaydi. Polietilenni ikki xil yo‘l bilan olish mumkin: yuqori
bosim ostida (150 – 300 MÏa yoki 1500 – 3000 atm),
ya’ni +200°Ñ va ðast bosim ostida (0,3 – 0,4 MÏa yoki 3 – 4
atm), ya’ni +70°Ñ temðeraturada. Past bosim ostida olingan
ðolietilenning solishtirma zichligi katta (0,97 g/sm
3
gacha) va
kristalsimon shakliga ega. Polietilen asosan mayda granul
bo‘laklardan, o‘lchamlari 3 mm bo‘lgan holatida ishlab
chiqariladi.
Poriyli (ðo‘kaksimon) ðolietilen tarkibiga gaz hosil
qiluvchilar yoki ðarofor yuborilib, u ma’lum bir haroratlarda
gazsimon shakliga o‘tadi va undan olinadi.
Polivinilxlorid vinilxloridni ðolimerizatsiya qilish yo‘li
bilan olinadi. Polivinilxloridning yumshoq material shaklida
olish uchun uning tarkibiga ðlastifikator aralashtiriladi.
Polivinilxlorid har xil kimyoviy elementlarga ta’sirchan,
ammo u qizdirilganda tezda eriydi va o‘zidan xlorid vodorod
ajratib chiqaradi. Uning yaxshi tomoni yonmasligida, shuning
uchun u stansiya kabellari izolatsiyasini ishlab chiqarish uchun
keng qo‘llanilmoqda. Polivinilxloridning kamchiligi, issiqqa
chidamsizligidir (70°Ñ gacha). Past haroratlarda u o‘zining
mustahkamligini yo‘qotadi va yuqori haroratlarda elektr
xosiyatlarini kamaytiradi. Hozirgi ðaytda dielektrik materiallar
asosida turli ko‘rinishdagi izolatsion qatlamlar ishlab
chiqarilmoqda. Aloqa kabellarida asosan quyidagi turdagi
izolatsiyalar qo‘llanilmoqda:
– naychasimon qog‘oz yoki ðlastmassa tasmalari bir-biri
ustiga naycha ko‘rinishida qilib o‘raladi (23- a rasm);
– kordelli – kordel iðini o‘tkazgich ustiga sðiral shaklida
o‘rab, uning ustiga tasma o‘raladi (23- b rasm);
– to‘liq – o‘tkazgich ustiga to‘liq qilib ðlastmassa qatlami
qoðlanadi (23- d rasm);
kordel-qog‘ozli izolatsiyada elektr yo‘qotuvchanlik 400x10
-4
bo‘lsa, ðolietilenniki esa 5õ10
-4
ni tashkil etadi. Chastota o‘sishi
bilan yo‘qotuvchanlikning farqi o‘zgaradi va yuqori chastotalarda
ðlastmassa uchun o‘zgarmas bo‘ladi.
Izolatsion materiallarning asosiy fizik, mexanik va elektr
xususiyatlari 7-jadvalda ko‘rsatilgan.
7- jadval
Qog‘oz, asosan, ðast chastotali kabel o‘tkazgichlari uchun
ishlatiladi, u sulfat sellulozasidan ishlab chiqariladi. Shaharlararo
aloqa tarmoqlarida ishlatiladigan kabellar uchun qog‘ozning
qalinligi 0,12 va 0,17 mm o‘lchamda bo‘lib, kabellarning montaji
oson bo‘lishi uchun qog‘oz turli xil ranglarga bo‘yaladi: qizil,
havorang, ko‘krang va hokazo.
Qog‘ozli kordel ið holida bo‘lib, diametri 0,6; 0,76 va 0,85
mm qilib kabel qog‘ozining tagidan o‘raladi, qog‘ozli kordelning
uzilishga bo‘lgan mustahkamligi 80 ìÏà yoki 8 kgs/mm
2
.
Polistirol (stirofleks) suyuq stirol moddasidan ishlab
chiqariladi, uning asosiy manbai neft yoki toshko‘mir. U
ochiluvchan, tiniq va yuðqasimon material, undan qalinligi 0,045
mm va kengligi 10 – 12 mm li tasma ishlab chiqariladi. Yuqori
chastotali aloqa kabellari uchun diametri 0,8 mm bo‘lgan
kordellar izolatsiya uchun qo‘llaniladi. Izolatsiyalar uchun
ishlatiladigan ðolistirollar bir-biridan rangi jihatidan farq qiladi,
ularning rangi qizil, havorang va ko‘k rang. Polistirolning
kamchiligi ðast issiqlikka chidamsizligi, ya’ni 65 – 80°Ñ da o‘z
xususiyatini o‘zgartiradi.
Materiallar Solishtirma Cho‘zilish 1 êÃö
Dielektrik
og‘irlik, xususiyati chastotada, singdiruvchanlik
g/sm
3
kgc/cm
2
tg@x10
-4
Kabel qog‘ozi 0,7
800
80
2...25
Polistirol
1,05
300...50
2
2,5...2,7
Òo‘liq ðolietilen
0,92
120...180
3
2,28...2,30
Poriyli ðolietilen
0,47
25...50
4
1,45...1,50
Polivinilxlorid 1,26...1,40 100...220 300...1000 3...6

50
51
vazifasini bajaradi) izolatsiyalar, suv osti havzalaridan o‘tishda
ishlatiladigan koaksial kabellar uchun to‘liq ðolietilen
izolatsiyalar ishlatiladi.
5.4 Guruhlardagi o‘ramlar turi
O‘tkazgichlar odatda guruh qilib o‘raladi, bunday o‘ram
simmetrik kabelning elementi deyiladi. O‘ralgan o‘tkazgichlardan
iborat zanjir o‘tkazgichlari bir-biriga nisbatan bir xil sharoitda
bo‘lib, bu ðaytda zanjirlar orasida elektromagnit ta’sirlar
kamayadi va tashqi ta’sirlarga hamda bir-biriga nisbatan o‘zaro
ta’sirlardan muhofaza etishi oshadi. O‘ram kabelni egilish chog‘ida
o‘tkazgichlarni bir-biriga nisbatan siljishi bo‘shaydi va kabel
o‘zagini dumaloq shaklida qolishini ta’minlaydi. O‘tkazgichlarning
guruh o‘ramlari bir necha xil bo‘lishi mumkin:
– juftlik o‘ram – ikkita bir xil izolatsiyalangan o‘tkazgichlar
bir-biri bilan 300 mm o‘ram qadami bilan bir juftlik qilib o‘raladi
(24- a rasm);
– to‘rtlik yoki yulduzsimon o‘ram – to‘rtta bir xil
izolatsiyalangan o‘tkazgichlar kvadratning burchaklarida
joylashganidek, bir-biri bilan 150 – 300 mm o‘ram qadamida
bitta to‘rtlik qilib o‘raladi, bu holda zanjirlarni hosil qiluvchi
juftliklari diagonal joylashgan o‘tkazgichlardan iborat bo‘ladi
(24-b rasm). Bu yerda “a” va “b” o‘tkazgichlar bir juftlikni,
“c” va “d” o‘tkazgichlar ikkinchi juftlikni hosil qiladi;
– ikki juftlik o‘ram – oldindan juftlik qilib o‘ralgan ikkita
zanjirlardan (a,b, va c, d) iborat o‘tkazgichlar bir-biri bilan
to‘rtlik o‘ram shaklida o‘raladi (24-d rasm), bunda juftlikning
o‘ram qadamlari 400 – 800 mm va to‘rtlikning o‘ram qadamlari
150–300 mm bo‘ladi;
f)
e)
d)
c
d
d
a
a
a
c
b
b
b)
b
a )
24-rasm. O‘tkazgichlarni guruhlar bo‘yicha o‘rami.
23-rasm. Aloqa kabellarining izolatsiya turlari.
– ðoriyli – ðenoðlast qoðlamlarini qoðlash natijasida hosil
qilinadi (23- e rasm);
– ballonli – yuðqa qavat ðlastmassa naychasidan iborat
bo‘lib, ichida bemalol o‘tkazgich joylashadi, naycha ma’lum
bir nuqtalarda yoki sðiral bo‘yicha siqiladi, bu ðaytda izolatsiya
o‘tkazgichni o‘rtada mustahkam ushlab turadi (23- f, g rasm);
– shaybali – qattiq dielektrik ftoroðlast shaybalar ichki
o‘tkazgich ustida ma’lum bir masofada joylashtiriladi (23- h rasm);
– sðiral (gelikoidal) – butun o‘tkazgich bo‘ylab to‘g‘ri
burchak yuzali ðlastmassa sðiral qilib buralgan bo‘ladi (23- i rasm).
Bundan tashqari, kordel-naychali izolatsiya turi ðlastmassa
kordeli va tasmani naycha qilib o‘ralishidan yuzaga keladi. Òurli
ko‘rinishdagi dielektriklardan hozirda ham kabel ishlab chiqarish
korxonalarida keng ishlab chiqarilmoqda.
Shahar va qishloq telefon tarmoqlari uchun qog‘oz-havo
naycha o‘rami ko‘rinishidagi qog‘oz tasmalarning o‘ramidan,
to‘liq ðolietilen, ðoriyli qog‘oz yoki ðolietilendan tayyorlangan
izolatsiyalar qo‘llanilmoqda.
Shaharlararo aloqa tarmoqlarida qo‘llaniladigan simmetrik
kabellar uchun kordel-qog‘oz, kordel-stirofleks, ðoriyli
izolatsiyalar; koaksial kabellar uchun ftoroðlast shayba, ballon,
gelikoidal va ðoriy (hamma turdagilar uchun ðolietilen dielektrik
i)
g)
e)
a)
h)
f)
d)
b)

52
53
shaharlararo aloqa kabellarida va mahalliy tarmoqlarda keng
foydalanilmoqda. Hozirgi ðaytda juftlik o‘ramning ishlab
chiqarilishi osonligi uchun u asosan shahar telefon tarmoqlari
kabellarida, ikki juftlik va ikki to‘rtlik o‘ramlar esa lokal va abonent
tarmoqlarida keng qo‘llanilmoqda.
5.5. Kabel o‘zaklarining tuzilishi
Elementar guruhlardan iborat izolatsiyalangan o‘tkazgichlar
ma’lum qonun bo‘yicha sistemalashtirilib, kabelning o‘zagini
hosil qiladi. O‘zaklarning tuzilishiga qarab, ular ikkita – qatlamli
va bog‘lamli o‘ram guruhini tashkil qiladi.
Bog‘lamli o‘ram guruhi avval bog‘lam bo‘yicha o‘raladi, bu
bog‘lamlar bir necha guruhlarni (50 yoki 100 ta dan iborat
guruhlar), undan keyin bu bog‘lamlar bir-biri bilan o‘ralib,
kabelning o‘zagini hosil qiladi (25-a rasm).
Bog‘lam o‘ramli kabellar asosan ðast chastotali shahar
telefon tarmoqlarida ishlatiladigan kabellarda qo‘llaniladi. Hozirgi
zamon shahar va shaharlararo aloqa kabellarida ishlatiladigan
o‘ramlardan biri – qatlamli o‘ramdir (25-b rasm).
25-rasm. O‘zakdagi guruhlar o‘rami: 
a) bog‘lamli va b) qatlamli.
Qatlam o‘ramlarida guruhlar avval ketma-ket konsentrik
qatlamlar bilan, bittadan beshtagacha guruhlardan iborat o‘zak
atrofiga o‘raladi. Aralash (yonida joylashgan) o‘ramlar esa
a)
b)
– ikki to‘rtlik o‘rami – tok o‘tkazgichlar, to‘rtlik shaklida
yoki sakkiz shaklini hosil qilib o‘raladi (24-e rasm), juftlik
o‘ramlarining qadamlari 150–250 mm, sakkizlik hosil qiluvchi
o‘ramning o‘ram qadamlari 200–400 mm. Bu holda juftlik hosil
qiluvchi va sakkizlik hosil qiluvchi o‘ramlar bir-biriga qarama-
qarshi qilib o‘raladi.
– sakkizlik o‘ram – o‘zagi izolatsiyalangan to‘liq kordeldan
(stirofleks yoki ðolietilenli) iborat material bo‘lib, uning atrofiga
sakkizta o‘tkazgich konsentrik ravishda joylashtiriladi (24-f rasm),
ular o‘z navbatida sakkiz o‘tkazgich yoki ikkita to‘rtlik hosil
qilib, birinchi to‘rtlik toq raqamli o‘tkazgichlardan, ikkinchi
to‘rtlik esa juft raqamli o‘tkazgichlardan iboratdir. Bunday
sakkizlikdagi to‘rtta asosiy juftliklardan ikkitasi bir xil uzatish
o‘lchamga ega fantom zanjirlarini hosil qiladi. Zanjirlar orasidagi
bir-biriga nisbatan o‘zaro ta’sirlarni kamaytirish maqsadida butun
aloqa liniyasi uzunligi bo‘yicha joylashgan muftalarda
o‘tkazgichlar joylashuvi almashtiriladi.
Havo-qog‘oz izolatsiyasidan iborat kabellarda guruh
elementlari o‘ralayotganda, izolatsiya siqiladi va bunday siqilgan
guruhlar ham mustahkamligini oshirish uchun bir-biri bilan
siqib o‘raladi. O‘tkazgich o‘ramlarining diametri 8-jadvalda
keltirilgan.
8-jadval
O‘ramlar turi
O‘ram diametri
Juftlik – d
j
1,71 d
1
Òo‘rtlik – d
t
2,42 d
1
Ikki juftlik – d
ij
2,72 d
1
Ikki to‘rtlik – d
it
3,98 d
1
Sakkizlik – d
s
3,60 d
1
Bu jadvalda keltirilgan d
1
qiymati bitta izolatsiyalangan
o‘tkazgich diametri bo‘lib, u o‘tkazgich uchun qo‘llanilgan
izolatsiya turiga bog‘liq.
Yuqorida ko‘rib chiqilgan o‘ramlardan eng foydali o‘ram –
bu to‘rtlik o‘ram, chunki bunday o‘ram hisobiga elektr
ðarametrlar stabil bo‘ladi, shuning uchun bunday to‘rtlik o‘ram

54
55
qo‘llanuvchi aluminiy qobiqlar yuqori chastota yordamida
uzunasiga chok ko‘rinishida ðayvandlanib qoðlanadi. Agar kabel
o‘zagi katta bo‘lsa (20 – 30 mm ortiq), u holda aluminiy qobiq
to‘lqinsimon qilinib qoðlanadi. Bugungi kunda kabel ishlab
chiqaruvchi korxonalar qo‘rg‘oshin qobiq o‘rniga aluminiy
qobiqdan keng foydalanmoqdalar, chunki aluminiy qobiq
yengil, arzon bo‘lishi bilan birga yuqori ekranlashtirish
xususiyatiga ega. Ammo aluminiy qobiq elektroximiya korroziyaga
chidamsiz bo‘lganligi uchun, ustiga oldindan bitum qatlam
qoðlanib uning usti ðolietilen ichak bilan muhofazalanadi.
Aluminiy qobiq qalinligi ham qo‘rg‘oshin qobiq singari bir
necha faktorlarga bog‘liq, shuning uchun tekis aluminiy qobiq
qalinligi 0,95 – 1,7 mm, to‘lqinsimon aluminiy qobiq qalinligi
esa 0,65 – 0,85 mm qilib tayyorlanadi.
Po‘lat qobiq qalinligi 0,3 – 0,5 mm bo‘lgan tasma
ðayvandlash usuli bilan o‘ralib, naycha, qobiqlarning
egiluvchanligini oshirish maqsadida esa o‘ram to‘lqinsimon
ko‘rinishga keltiriladi. Korroziyadan muhofazalash maqsadida
esa oldindan qoðlangan bitum ustiga ðolietilen ichak qoðlanadi.
Po‘lat qobiqlarning narxi qo‘rg‘oshin qobiqning 50 foizini,
aluminiy qobiqning 64 foizini tashkil etadi. Shuning uchun
bunday turdagi qobiq qo‘shimcha mexanik ta’sirdan
muhofazalashni talab etmaydi.
Bugungi kunda kabel ishlab chiqaruvchi korxonalar asosan
ðlastmassali qobiqlardan keng foydalanmoqdalar, bular –
ðolietilen, ðolivinilxlorid va ðolizobutilenli aralashmalardir.
Plastmassali qobiqlar namgarchilikni o‘tkazmasligi bilan birga
elektr va kimyoviy korroziyalarga chidamli, kabellarni yengil,
egiluvchan va vibrochidamlik bo‘lishini ta’minlaydi. Ammo
ðlastmassa orqali suv ðarlari diffuziyalanib, kabelning izolatsiya
qarshiligini kamayib ketishiga olib keladi. Shuning uchun
ðlastmassali qobiqlar ðolietilen, ðolivinilxlorid va ftoroðlast
izolatsiyali kabellarda qo‘llaniladi.
Plastmassali ðolietilen va ðolivinilxloridli qobiqlarning
qalinligi kabel o‘zak diametriga bog‘liq va normal sharoitlarda
qo‘llanuvchi kabellarda 0,6 – 2,3 mm, og‘ir sharoitlarda
qo‘llanuvchi kabellarda esa 1,2 – 4,0 mm bo‘ladi. Abonent
imkoniyati va lokal tarmoqlarda qo‘llanuvchi kabellarda esa
kombinatsiyalangan metallo-ðlastmassali qobiqlar keng ravishda
o‘tkazgichlar orasidagi o‘zaro ta’sirlarni kamaytirish va kabelning
o‘zagini mustahkamlash maqsadida qarama-qarshi tomonga
o‘raladi. Qatlamlarni bunday joylanishi kabelning montaji uchun
va qatlamlarni bir-biridan ajratish uchun qo‘llaniladi.
Agar markaziy qatlamdagi guruhlar (elementlar) sonini
bilsak, unda keyingi qatlamda joylashgan guruhlar sonini ham
bilish mumkin. Misol uchun qandaydir kabelda markazdan
boshlab hisoblanganda qatlam “m” guruhidan iborat bo‘lsa,
unda keyingi qatlamda m
1
=m+2
p
≈
m+6 bo‘ladi. Shundan xulosa
qilish mumkinki, qatlamli o‘ramlarda markazdan boshlab keyingi
qatlamlar oltitadan oshgan holda o‘zgarib boradi. Bundan
mustasno tariqasida, ikkinchi qatlam o‘zgarishi mumkin, agar
birinchi (markaziy) qatlamda bitta guruh bo‘lsa, bu holda ikkinchi
qatlam oltitaga emas, balki beshtali guruhga o‘zgarib boradi.
Bunday guruhlar ustiga o‘raladigan keyingi guruhlar qarama
qarshi tomonga vint ko‘rinishida o‘raladi, bunday o‘ralish hisobiga
kabelning o‘tkazgichlari kabelning uzunligiga qaraganda
birmuncha uzunroqdir. Kabel o‘tkazgichlari uzunlashish
koeffitsiyenti orqali aniqlanadi, bu ðarametr c=1,02–1,07
bo‘ladi.
5.6 Muhofazalovchi qobiqlar
Ma’lum bir guruh sistemasi bo‘yicha o‘ralgan o‘tkazgichlar
kabelning o‘zagini tashkil etadi, bunday kabelning o‘zagi
qog‘ozdan yoki ðolietilen tasma bilan o‘raladi va u belbog‘li
izolatsiya deb ataladi. Kabelning belbog‘li izolatsiyasi kabelning
o‘zagini mahkam ushlab turadi. Uning ustidan esa o‘zak ichiga
namgarchilik kirmasligi uchun germetik qobiq bilan qoðlanadi.
Kabel ishlab chiqaruvchi korxonalar tomonidan quyidagi
qobiqlar qo‘llanadi: metalli, ðlastmassali va metalloðlastmassali.
Metall qobiqlarga aluminiy, qo‘rg‘oshin va ðo‘lat kiradi.
Qo‘rg‘oshin qobig‘ kabel o‘zagi ustiga issiq holda ðresslash
usuli bilan qoðlanadi. Qo‘rg‘oshin qobiq katta kuchlanganlikka
va vibrochidamli bo‘lishi uchun uning tarkibiga 0,4 – 0,8 %
miqdorida surma aralashtiriladi. Odatda qo‘rg‘oshin qobiq qalinligi
kabel o‘zagiga hamda qo‘rg‘oshin ustiga qoðlanadigan zirh
qalinligiga bog‘liq bo‘lib u 1,2 – 2,6 mm ni tashkil etadi.
Aluminiy qobiq issiq holda ðresslash yoki sovuq holda
tasmalar o‘rami uzunasiga chok qilib qoðlanadi. Hozirgi ðaytda

56
57
Á turdagi zirh qalinligi 0,3 – 0,8 mm va kengligi 25 – 45
mm bo‘lgan ðo‘lat tasmadan, K turdagi zirh esa diametri 4 mm
li ðo‘lat simlardan iborat va kabel yostig‘i ustiga katta o‘ram
qadamlari bo‘yicha o‘raladi.
Òashqi muhofazalovchi qatlam esa chirimaslik uchun bitum
aralashmasiga shimdirilgan ið to‘qimalari ostiga va ustiga bo‘r
maydalanib seðiladi. Kabelni o‘ralgan g‘altakdan ajratib yoyish
uchun va kabel qatlamlari bir-biriga yoðishib qolmasligi uchun
bo‘r aralashmasi bilan qoðlanadi.
Hozirgi ðaytda kabel ishlab chiqaruvchi korxonalar ðo‘latli
to‘lqinsimon, butun uzunasiga chok qilib tayyorlangan zirhlar
ishlab chiqarmoqda.
9-jadval
Muhofaza - Muhofazalovchi qatlam tuzilishi Kabelni yotqizish joyi
lovchi qatlam
turi
Ã
Yalang‘och
Kanalizatsiyada
Á
Ikki qavat ðo‘lat tasma o‘ramidan va Òo‘g‘ridan-to‘g‘ri yer
muhofazalovchi qoðlamidan iborat qa’riga
bo‘lgan zirh
ÁÃ
Ikki qavat ðo‘lat tasma o‘ramidan va Kollektorlarda, tonel-
muhofazalovchi qoðlamasiz
larda va shaxtalarda
Áâ
Ikki qavat ðo‘lat tasma o‘rami Kuchli agressiv
kuchaytirilgan yostiq ustida qoðlangan tuðroqlarda va yerlarda
Áï
Ikki qavat ðo‘lat tasma o‘rami Òurli xil kategoriyali
ðolietilen ichak ichida va kabel ið
yerlarda
to‘qimasi bilan muhofazalash
uchun qoðlangan
Áë
Polivinilxlorid ðlastik qatlami ustiga ikki Kuchli agressiv yerlarda
qavat ðo‘lat tasma o‘rami kabel ið
va tuðroqlarda
to‘qimalari bilan muhofazalash
uchun qoðlangan
ÁïØï
Ikki qavat ðo‘lat tasma o‘rami tashqi Kuchli yashin
ðolietilen ichak bilan o‘ralgan
bo‘ladigan tumanlarda
Øï
Yoðishtiruvchi qatlam ustiga ðolietilen Kanalizatsiyalarda,
ichak qoðlangan
kollektorlarda, uncha
katta bo‘lmagan tashqi
elektromagnit ta’sir
tumanlarda
qo‘llanmoqda, bulardan “alðet”, “stalðet” va “sviðet” qobiqlar
aluminiy, ðo‘lat va qo‘rg‘oshin qobiqlarni ðolietilen bilan
birgalikda qoðlanishidir.
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan xulosa qilish mumkinki,
kelajagi eng ðorloq qobiqlardan aluminiy va ðo‘lat, ular
ðolietilen ichak bilan mustahkam ravishda muhofazalanadi.
5.7 Muhofazalovchi zirh qatlamlari
Kabel o‘zagi ustidan, ya’ni qobiq ustidan zirh qatlamlari
bilan qoðlanib, ular kabelni mexanik ta’sirlardan va shikast-
lanishidan muhofazalaydi. Metall qobiqli aloqa kabellarning
muhofazalovchi qoðlam tuzilishi va qo‘llanish joylari bo‘yicha
ma’lumotlar 9-jadvalda va 26-rasmda keltirilgan.
Aloqa kabellarini yotqizish va eksðluatatsiya jarayonida mexanik
ta’sirlarning turiga qarab ikki xil zirh qatlamlari qo‘llanadi:
– ikkita ðo‘lat tasma o‘rami (Á);
– dumaloq ðo‘lat simlar qatlami (K).
Bundan tashqari, ikki qavat qilib kuchaytirilgan zirh qatlami
turli xil zirhlarning kombinatsiyasidan (ÁK, KK) iborat.
Qo‘rg‘oshin qobiqli aloqa kabellari Á, Áâ, K va Kë rusumdagi
muhofazalovchi qoðlamlardan va ular ikki qavat ðo‘lat tasma
yoki ðo‘latli dumaloq simlar o‘ramidan hamda ikkita
to‘qimasimon qatlamdan iborat bo‘lib, ular zirh ostiga va zirh
ustida joylashadi. Pastki qatlam odatda “yostiq” deb atalib, u
qo‘rg‘oshin qobiq ustiga zirh qatlami tomonidan hosil bo‘ladigan
bosimni kamaytiradi, ikkita metall massalar oralig‘ida qistirma
vazifasini bajaradi. Òo‘qimasimon qoðlam esa kabel ið
to‘qimalarini bitum aralashmasi bilan shimdirilgan djut
qoðlamini tashkil etadi.
Aluminiy va ðo‘lat qobiqli aloqa kabellari qattiq korroziya
ta’siri ostida bo‘lganligi uchun kuchaytirilgan namgarchilikni
o‘tkazmaydigan qoðlam qo‘llanadi. Bu qoðlam qobiq ustiga
yoðishadigan yoðishtiruvchi bitum qatlami, ðolietilen ichakdan
iborat va uning ustiga qo‘shimcha ðo‘lat tasma yoki dumaloq sim
o‘ramlari mavjud. Po‘lat o‘ram qatlamlarini korroziyadan
muhofazalash va ko‘ð yillar mobaynida muhofazalovchi ta’sir
koeffitsiyenti qiymatini ushlab turish maqsadida qo‘shimcha
tashqi ðolietilen ichak bilan qoðlanadi.

58
59
26-rasm. 
Muhofazalovchi 
qoðlam 
turlari.
5.8. Shaharlararo simmetrik aloqa
kabellarining tuzilishi va rusumlari
Shaharlararo simmetrik aloqa kabellari shaharlar orasidagi
kabel magistrallarida va shahar telefon tarmoqlarining bog‘lovchi
liniyalarida ishlatilib, bu kabellar orqali axborotlarni uzatishda
aloqa vositalari yordamida ko‘ðlab tonal chastotali telefon
kanallari hosil qilinadi.
Magistral tarmoqlardagi kabellar, ko‘ð kanalli aloqa uzatish
vositalari yordamida zichlashtirilgan holda ishlatiladi. Bunday
tarmoqlarda analog K-60Ï, K-1020 va K-1020Ñ rusumdagi va
raqamli ÈKM- 120, ÈKM-480 va ÈKM-1920 aloqa vositalari
qo‘llanadi. Mintaqaviy tarmoqlarda esa K-60Ï va ÈKM-120
turidagi aloqa uzatish vositalari yordamida tonal chastotali telefon
kanallari vujudga keltiriladi. Shahar telefon tarmoqlarida esa
KAMA analog uzatish vositasi, ÈKM – 30 va ÈKM – 120
raqamli aloqa uzatish vositalarini orqali analog va raqamli
kanallarni yuzaga keltirish mumkin.
K
Dumaloq simlardan iborat zirh
Daryolarda va yil bo‘yi
muzlagan yerlarda
Kë
Polivinilxlorid ðlastik qatlami ustiga Kuchli agressiv yerlarda
dumaloq simli zirh va suv havzalaridan
o‘tishda
KïØï
Dumaloq sim o‘ramlaridan hosil
Kuchli tortish
bo‘lgan zirh o‘rami tashqi ðolietilen
kuchlanganligi bo‘lgan
ichak bilan qoðlagan
yerlarda
Turi
Ã
Á
ÁÃ
Áâ
Áï
Áë
Turi
ÁïÃ
畯ʕ
Øï
Ê
Êë
摯ʕ
Yostiq
Djut
Ichak
Bitum
Djut
Polietilen 
ichak
Bitum
Po‘lat 
tasma
Qo‘rg‘oshinli 
qobig‘
Po‘lat 
tasma
P
B
X
tasma
Q
obi
g‘
Po‘lat 
tasma
PBX 
tasma 
Aluminiy 
qobig‘
Tuzilishi
Dumaloq 
simlar
B
itum
Polietilen 
ichak
ðolietilen 
ichak
Aluminiy 
qobig‘
Po‘lat 
tasma
Bitum
Polietilen 
qobig‘
Polietilen 
ichak 
Aluminiy 
qobig‘
Yoðishtiruvchi 
qatlam
P
olietilen 
qobig‘
T
o‘lqinsimon 
ðo‘lat 
yoki 
aluminiy 
qobig‘
Po‘lat 
tasma
Qo‘rg‘oshinli 
qobig‘
Dumaloq 
simlar
PBX 
tasma
Djut
Yostiq
Q
obi
g‘
Dumaloq 
simlar
Q
obi
g‘
Djut
Yostiq
Tuzilishi
Po‘lat 
tasma
PVX 
tasma
Qo‘rg‘oshinli 
qobig‘
Djut
Yostiq
Djut 
Yostiq
Q
obi
g‘
Dumaloq 
simlar
Bitum
Polietilen 
ichak
Polietilen 
ichak 
Aluminiy 
qobig‘

60
61
27-rasm. MKC – 4x4x1,2 turdagi kabelning ko‘ndalang kesim yuzasi:
1 – diametri 1,2 mm mis o‘tkazgich; 2 – qalinligi 0,05 mm ðolistirol (stirofleks)
tasma; 3 – diametri 0,8 mm kordel; 4 – diametri 1,1 mm markaziy kordel;
5 – turli xil rangdagi iðlar o‘rami; 6 – kabel qog‘ozidan tashkil toðgan belbog‘li
izolatsiya; 7 – qo‘rg‘oshin qobiq; 8 – ikki qavat ðo‘lat zirh qobig‘i; 9 – zirh
usti muhofazalovchi qatlam (djut); 10 – ðo‘lat simli zirh.
Kabel o‘zagidagi tok o‘tkazuvchi simlar diameti 1,2 mm
misdan iborat bo‘lib, to‘rtlik o‘tkazgichi turli rangdagi, diametri
0,8 mm ðolistirol kordel va uning ustidan 0,05 mm qalinlikdagi
ðolistirol tasma bilan o‘ralgan. Har bir to‘rtlikning birinchi juftlik
o‘tkazgichlari qizil va sariq, ikkinchi juftligi esa havorang va yashil
rangda. Kabel o‘zagidagi har bir to‘rtlik har xil rangdagi ið
to‘qimalari bilan o‘ralgan, to‘rtlik markazida 1,1 mm diametrdagi
ðolistirol kordel joylashgan. Kabelning o‘ram o‘zagi ustida olti-
sakkiz qavat K-17 turdagi kabel qog‘ozi belbog‘li izolatsiya
vazifasini bajarsa, uning usti namgarchilikni o‘tkazmaydigan
qo‘rg‘oshin qobiq bilan qoðlangan. Bu turdagi kabellar MKÑÃ-
4x4x1,2 rusumda. Hamma turdagi kabellarning qurilish uzunligi
825 metr.
MKÑA turdagi kabel (28-rasm) misdan iborat tok o‘tkazgichi
kordel-ðolistirol izolatsiyali aluminiy qobiqda bo‘lib, kabel o‘zagi
bundan oldingi kabel tuzilishiga ega. Aluminiy qobiq ustiga bitum
surkalib, ustidan ðolietilen ichak qoðlangan. Muhofazalovchi qobiq
tuzilishiga qarab kabellar turli xil rusumlarga ega:
Kordel – ðolistirol izolatsiyali MKÑ turidagi kabellar o‘zak
tuzilishi bir xil, tok o‘tkazgich misli hamda o‘zak o‘ramlari
bitta, to‘rtta va yettita to‘rttalikdan iborat. MK turidagi kordel
qog‘oz izolatsiyali kabellar sig‘imi esa 3x4, 4x4, 7x4 hamda
13x2 va 32x2 o‘zak o‘ramlidir.
O‘tkazgich izolatsiyasi kordel ðolistirolli shaharlararo
kabellar muhofazalovchi qatlam tuzilishiga qarab quyidagicha
turlanadi:
– MKÑà – shaharlararo aloqa kabeli kordel stirofleks
(ðolistirolli) izolatsiya hamda qo‘rg‘oshin qobiqli;
– MKÑÁ – ðo‘lat tasmalar o‘ram zirhni tashkil etadi;
– MKÑÁï – ðo‘lat tasmalar bilan zirhlangan bo‘lib,
qo‘rg‘oshin qobiq ðolietilen ichak yoki tasma bilan
muhofazalangan;
– MKÑK – dumaloq simlar bilan zirhlangan;
– MKÑK dumaloq simlar bilan zirhlanib, qo‘rg‘oshin
qobiq ðolietilen ichak yoki tasma bilan muhofazalangan;
– MKÑÁà – anikorroziya komðaund qoðlamali ðo‘lat
tasmalar bilan zirhlangan (tashqi djut qatlamisiz).
Shaharlararo simmetrik kabellar quyidagi turlarga bo‘linishi
mumkin:
– MKÑà – o‘tkazgichlar izolatsiyasi kordel ðolistirolli
qo‘rg‘oshin qobiqda;
– MKÑA (shaharlararo simmetrik kabel) – o‘tkazgichlar
izolatsiyasi kordel ðolistirolli aluminiy qobiqda;
– MKÑÑ (shaharlararo simmetrik kabel) – o‘tkazgichlar
izolatsiyasi kordel ðolistirolli to‘lqin simon ðo‘lat qobiqda.
Hamma kordel ðolistirolli kabellar bir xil o‘zak tuzilishiga
ega, ular to‘rtta va yettita to‘rtlik o‘ramli, diametri 1,2 mm mis
simdan iborat. O‘tkazgich izolatsiyasi kordel-qog‘ozli MK
turdagi kabellar 1x4; 4x4; 7x4 hamda 13x2; 21x2 va 32x2
sig‘imlidir.
MKÑ turdagi kabelning ko‘ndalang kesim yuzasi 27-rasmda
keltirilgan.

62
63
ekran qarshiligini kamaytiradi. Kabel o‘zagi to‘lqinsimon ðo‘lat
qobiq ichiga joylashtirilgan, bu qobiq qalinligi 0,4 mm, ustidan
esa qalinligi 2,5 mm li ðolietilen ichak qoðlangan (29-rasm).
29-rasm. Òo‘lqinsimon ðo‘lat qobiqli kabel: 
1 – ðolietilen ichak;
2 – ðolietilen ichak osti yoðishtiriluvchi qatlam; 3 – to‘lqinsimon ðo‘lat
qobiq; 4 – aluminiy ekran; 5 – qalaylangan mis sim;
6 – o‘tkazgichlar.
Hozirda telekommunikatsiya tarmoqlarida tok o‘tkazgichlar
kordel-qog‘oz izolatsiyali va qo‘rg‘oshin qobiqli MK turdagi
shaharlararo aloqa kabellari ham ishlatilmoqda. Ularni
muhofazalovchi qobiqlariga qarab quyidagi turlarda bo‘lish
mumkin:
– MKà– shaharlararo aloqa kabeli o‘tkazgich izolatsiyasi
kordel-qog‘ozli qo‘rg‘oshin qobiqli (yalong‘och);
– MKÁ – shaharlararo aloqa kabeli o‘tkazgichlari kordel-
qog‘oz bilan izolatsiyalangan, ðo‘lat tasmalar bilan zirhlangan;
– MKÏ – shaharlararo aloqa kabelli o‘tkazgich izolatsiyasi
kordel-qog‘ozli yassi simlar bilan zirhlangan;
– MKK – shaharlararo aloqa kabelli o‘tkazgich izolatsiyasi
kordel-qog‘ozli antikorroziya qoðlamli ðo‘lat tasmalar bilan
zirhlangan, djut qoðlamisiz.
Kabel o‘zagi tuzilishiga qarab bir jinsli, ya’ni 1,2 mm
diametrdagi izolatsiyalangan mis o‘tkazgichlar bir, to‘rt yoki
yetti to‘rtlik o‘ramidan iborat; kombinatsiyalashtirilgan kabellar
yuqori chastotali to‘rtlik o‘ramlaridan tashqari 1,4 mm
diametrdagi izolatsiyalangan mis o‘tkazgichlar ekranlashtirilgan
juftliklardan hosil bo‘ladi.
28-rasm. MKCA turdagi kabel ko‘ndalang kesimi yuzasi:
1 – mis o‘tkazgich; 2 – kordel; 3 – ðolistirol izolatsiya; 4 – markaziy kordel;
5 – to‘rtlikni ajratuvchi turli xil ið o‘rami; 6 – belbog‘li izolatsiya; 7 – aluminiy
qobiq; 8 – ðolietilen ichak; 9 – zirh osti yostig‘i; 10 – ikki qavat ðo‘lat tasma
zirh; 11 – ðolietilen ichak; 12 – dumaloq simli zirh.
– MKÑAØï – aluminiy qobiq ðolietilen ichak bilan
qoðlangan;
– MKÑAÁ aluminiy qobiq ðo‘lat tasmali zirh va djut
qoðlamiga ega;
– MKÑAÁïØ aluminiy qobiq ustidan ðo‘lat tasmali
zirh va u ðolietilen ichak bilan qoðlangan;
– MKÑÁïà– aluminiy qobiq ustidan korroziyaga chidamli
ðo‘lat tasmali zirh bilan qoðlangan;
– MKÑAKïØ aluminiy qobiq ustidan dumaloq simli
zirh va u tashqi ðolietilen ichak bilan qoðlangan.
MKÑÑ turdagi kabellarda ham tok o‘tkazgichlar kordel-
ðolistirol izolatsiyali tuzilishga ega, tashqi qobig‘i to‘lqinsimon
ko‘rinishdagi ðo‘latdan iborat. Bu turdagi kabellar 4x4 yoki 7x4
sig‘imda ishlab chiqariladi. MKÑÑØï rusumdagi kabel o‘zagi
MKÑ turdagi kabel o‘zagi tuzilishiga ega. Belbog‘li izolatsiya to‘rt-
besh qavat kabel qog‘ozi bilan o‘ralgan, ustidagi 0,2 mm
qalinlikda aluminiy folga ekran vazifasini o‘taydi va uning tagidan
0,4 mm diametrdagi qalaylangan mis sim joylashganki, bu sim

64
65
Kabel o‘zagi bitta yuqori chastotali to‘rtlik o‘ramli, tok
o‘tkazuvchi sim diametri 1,2 mm mis va izolatsiyasi 1,1 mm
qalinlikdagi ðolietilendan iborat. Izolatsiyalangan o‘tkazgichlar
o‘rami 1,8 mm diametrli ðolietilendan tayyorlangan markaziy
kordel atrofida to‘rtlik hosil qiladi. Birinchi juftlikning rangi qizil
va sariq, ikkinchi juftlikning rangi esa havorang va ko‘k rangli.
Òo‘rtlik o‘ram ðolietilen va butil-kauchuk-gidrofob to‘ldirgichi
bilan to‘ldirilgan holda kabel diametri 11,4 millimetrni tashkil
etadi. Ekran qalinligi 0,15 mm aluminiy va 0,10 mm qalinlikdagi
mis tasmalaridan tashkil toðgan. Aluminiy tasmasi orasida 0,3 –
0,5 millimetrli ikkita qalaylangan mis simlar joylashgan. Ekran
usti bitum komðaundi bilan qoðlanib, ustidan 2,2 mm qalinlikda
ðolietilen (ÇKÏ) yoki ðolivinilxlorid (ÇÊÂ) bilan o‘raladi.
ÇÊÏÁ va ÇÊÂÁ turidagi kabellarda tashqi qobiq ustiga 0,3 mm
qalinlikda ikkita ðo‘lat tasma, ÇÊÏÊ va ÇÊÂÊ turdagi kabellarda
esa diametri 1,8 mm rux bilan qoðlangan ðo‘lat simlar qatlami
kabel zirhini tashkil etadi. Bitta to‘rtlik turidagi kabelning qurilish
uzunligi 1000 metr. 30-rasmda ÇK turdagi kabelning ko‘ndalang
kesim yuzasi keltirilgan.
30-rasm. ÇK turdagi kabelning ko‘ndalang kesim yuzasi:
1 – ðolietilenli markaziy kordel; 2 – mis simli o‘tkazgichlar;
3 – ðolietilen izolatsiya; 4 – to‘ldirgich; 5 – aluminiyli qobiq (ÇKÏA);
6 – ekran tasma (ÇKÏ); 7 – bitum djut qorishmasi; 8 – ðolietilen ichak;
9 – yostiq; 10 – ðo‘lat zirh tasmallar; 11 – tashqi muhofazalovchi
qoðlama.
Yuqori va ðast chastotali, ekranlashtirilgan elementga ega
kombinatsiyalashtirilgan kabellar shaharlararo va mintaqaviy
tarmoqlarda qo‘llanib, ekranlashtirilgan juftliklar simli
radioeshittirish dasturlarini uzatish uchun ishlatiladi. Bunday
turdagi kabellar 21 juftlik sig‘imda, 9x4 o‘ramda, uchta
ekranlashtirilgan juftlik; 32 juftlik kabeldagi 14x4 o‘ram sig‘imida
to‘rtta ekranlashtirilgan juftlik va 13 juftlik, kabelning 6x4 o‘ram
sig‘imida bitta ekranlashtirilgan juftlik mavjud. Bundan tashqari,
kabellar 0,9 mm diametrdagi signal simlariga egadirlar. Qurilish
uzunligi 850 metrli yuqori chastotali to‘rtliklarda diametri 1,2
mm mis o‘tkazgichlar diametri 0,81 mm qog‘oz-kordeliga K-
17 turdagi kabel qog‘ozli ikkita tasma bilan izolatsiya vazifasi
uchun o‘ralgan.
5.9 Mintaqaviy kabellar
Mintaqalararo aloqani, ya’ni viloyat markazlarini tuman
markazlari bilan bog‘lash uchun bitta to‘rtlikdan iborat,
o‘tkazgichlari to‘liq ðolietilen yoki kordel-ðolistirol izolatsiyali
simmetrik kabellar yordamida analog K-60 raqamli ÈKM-30
yoki ÈKM-120 uzatish vositalari yordamida aloqa tashkil etish
mumkin.
Bitta to‘rtlik kabellarning bir necha turlari mavjud:
– ÇÊÏ – 1x4 mintaqaviy aloqa kabeli tok o‘tkazgichlari
to‘liq ðolietilen izolatsiyali va ðolietilen qobiqli;
– ÇÊ – 1x4 o‘tkazgichlari ðolietilen izolatsiyali va
ðolivinilxlorid qobiqli;
– ÇÊÏÀØ 1x4 o‘tkazgichlari ðolietilen izolatsiyali va
aluminiy qobiqli hamda ðolietilen ichakli;
– MKÑ – 1x4 o‘tkazgichlari ðolistirol izolatsiyali qo‘rg‘oshin
yoki aluminiy qobiqli.
Mintaqaviy tarmoqlarda ishlatiladigan o‘tkazgichlar
izolatsiyasi ðolietilen va ðlastmassa qobiqli, ularni muhofazalovchi
qobiqlariga qarab quyidagi rusumlarga bo‘lish mumkin:
– ÇÊÏ – ðolietilen qobiqli;
– ÇKÏÁ – ðolietilen qobiqda va zirhli tasmaga ega;
– ÇÊÏÊ – dumaloq simli zirhlarga ega;
– ÇÊ – ðolivinilxlorid qobiqli.

66
67
Kabeldagi har bir tok o‘tkazgich izolatsiyasi boshqacha
o‘tkazgichlar izolatsiyasiga va qo‘rg‘oshin qobiqqa nisbatan 20° C
haroratda, izolatsiya qarshiligi 5000 MOì dan kam bo‘lmasligi
kerak. Zavodda ishlab chiqarilgan kabel o‘tkazgichlar bir-biriga
nisbatan va o‘tkazgich hamda qo‘rg‘oshin qobiqqa nisbatan 2
minut mobaynida, chastotasi 50 Ãö o‘zgaruvchan tokda 500 Â
kuchlanishga chidamli bo‘lishi lozim.
ÒÏ turdagi simmetrik aloqa kabellarida tok o‘tkazgich mis
materialidan tayyorlanib, diametri 0,32; 0,4; 0,5; 0,64 va 0,7
mm hamda o‘tkazgichlar izolatsiyasi to‘liq ðolietilen ko‘rinishda
bo‘lib, har bir o‘tkazgich izolatsiyasi o‘zining rangi bilan
farqlanadi, o‘tkazgich o‘ramlari juftlik yoki to‘rtlik (yulduz)
o‘ramda, o‘zak o‘rami esa qatlamli yoki bog‘lamli o‘ramdan
iborat (31-rasm).
31-rasm. Shahar telefon kabellari:
a – qatlamli; b – bog‘lamli.
Bugungi kunda kabel tok o‘tkazgichlari diametri 0,32; 0,4 va
0,64 mm, izolatsiyasi 0,2¼0,4 mm qalinlikdagi ðolietilendan
iborat juftlik o‘ramli kabellar 1200 juftlikgacha, to‘rtlik o‘ramli
kabellar esa 600 to‘rtlik o‘ramidan iborat. Kichik diametrdagi
(0,32 va 0,4mm tok o‘tkazgichli) kabellar sig‘imi 2400 juftlikgacha
borishi mumkin. ÒÏ turidagi kabellarning qurilish uzunliklari
kichik sig‘imli (100 juftlikgacha) 300¼500 m gacha borsa, katta
sig‘imdagi (2400 juftlikgacha) kabellar esa 125¼250 m bo‘ladi.
5.10. Shahar telefon kabellari
Shahar telefon tarmoqlarida aloqa kabellari ikkita yo‘nalishda
qo‘llanadi: abonent (AÒS dan abonentgacha bo‘lgan masofada
abonentga aloqa tashkil etish uchun); bog‘lovchi (AÒSlarni bir-
biri bilan va Shaharlararo Òelefon Stansiyalar (ØÒÑ) bilan
bog‘lanish uchun).
Bunday tarmoqda quyidagi turdagi shahar telefon kabellari
qo‘llaniladi:
– qo‘rg‘oshin qobiqli va qog‘oz-havo izolatsiyali (Ò)
kabellar;
– ðlastmassa qobiqli va ðlastmassa izolatsiyali (ÒÏ) kabellar.
Ò turdagi kabel o‘tkazgichlari misli, diametri 0,4; 0,5 va 0,7
mm. Ularning izolatsiyasi havo-qog‘ozli o‘tkazgich ustiga ðo‘kak
qog‘oz massasidan olingan qog‘oz tasma naycha ko‘rinishida
o‘ralib chiqiladi. Izolatsiyalangan o‘tkazgichlar juftlik o‘ram bilan
o‘raladi, ularning o‘ram qadami 70 – 250 mm, har bir juftlik
o‘ramidagi o‘tkazgich izolatsiyasi rangi oq, ikkinchi o‘tkazgich
izolatsiyasi rangi esa butun o‘tkazgich izolatsiyasi uzunasi bo‘yicha
qizil yoki havorang chiziq bilan bo‘yalgan. Kabel o‘zak o‘rami
qatlamli yoki bog‘lamli. Bog‘lamli o‘ramlar kabel sig‘imi 100
juftlikdan oshiq bo‘lganda qo‘llanadi. Qatlamli o‘ramda esa o‘zakning
har bir qatlamli nazorat juftligi, ya’ni izolatsiya rangi bilan
farqlanadi. Bunday o‘zakli kabelning markaziy va oxirgi
qatlamlaridan tashqari boshqa hamma qatlamlari rangli ið bilan
sðiral ko‘rinishida aylantirilib o‘raladi. Kabel o‘ramlari ustidan
qalinligi 0,12 mm kabel-qog‘ozi ikki-uch qavat qilib o‘raladi va bu
o‘ram belbog‘li izolatsiya deb yuritiladi. Belbog‘li izolatsiya usti mm
qalinlikdagi 1,1¼2,6 mm qo‘rg‘oshin bilan qoðlanadi. Kabellarning
muhofazalovchi qatlam tuzilishi va Ò turdagi kabeldagi juftliklar
sonini o‘tkazgichlar diametriga bog‘liqligi 10-jadvalda ko‘rsatilgan.
10-jadval
Kabel turi
O‘tkazgichlar diametridagi va juftliklar soni
0,4 va 0,5 mm
0,7 mm
ÒÃ
10; 20; 30; 50; 100; 200; 300; 400;
10 – 600
500; 700; 800; 900; 1000; 1200
ÒÁ
10 – 600
10 – 600
ÒÁÃ
10 – 600
10 – 600
ÒK
20 – 600
20 – 600
a)
b)

68
69
uchun uchta yuz juftlik bog‘lam 3x(100x2) yoki oltita ellik juftlik
bog‘lamlar (1+5)x(50x2) uch yuz juftlik kabel o‘zagini tashkil
etadi (33-rasm).
33-rasm. Shahar telefon tarmoqlarida qo‘llanuvchi kabellarning
bog‘lam tashkil etish sxemasi: 
a) 5x4 yoki 10x2; b) 50x2; d) 100x2;
e) 300x2; f) 600x2; g) 1200x2.
Kabel o‘zagi belbog‘li izolatsiya bilan o‘ralgandan so‘ng,
uning ustiga 0,1¼0,2 mm qalinlikdagi aluminiy tasma ekran
vazifasini bajarish uchun sðiral shaklida o‘raladi, ekran ostida
esa diametri 0,5 mm qalaylangan sim o‘raladi. Bu mis sim aluminiy
ekranning qarshiligini kamaytirish bilan birga, bir vaqtning
o‘zida oxirlash uskunalariga ulash uchun qo‘llaniladi. Belbog‘li
izolatsiya ustida 2¼4 mm qalinlikdagi ðolietilen qobiq qoðlanadi.
Plastmassa qobiqli kabellar quyidagi turlarda bo‘linadi:
– ÒÏÏ – telefon kabelli tok o‘tkazgich izolatsiyasi ðolietilen
tashqi qobiqli;
– ÒÏÏÁ – kabel o‘zagi ÒÏÏ rusumli kabel singari faqat
tashqi muhofaza qobig‘i zirh qatlamida ikki qavat ðo‘lat tasmalar
bilan o‘ralib, ustida djut qatlami qoðlanadi.
ÒÏÏ turdagi kabellar shahar telefon tarmoqlarining turli
uchastkalarida qo‘llanadi. Abonent liniyasining magistral
uchastkasida yuz juftlik va undan ortiq sig‘imli kabellar qo‘llansa,
taqsimlanish uchastkasida o‘n juftlikdan yuz juftlikgacha bo‘lgan
kabellar ishlatiladi. ÒÏÏ turdagi kabellar telefon kanali-
zatsiyatsida, bino devorlarida va simyog‘ochlarga osish yo‘li bilan
yotqizilsa, ÒÏÏÁ turidagi kabellar faqatgina yerda yotqizilishi
mumkin. ÒÏÏ turidagi kabellar zavodda ishlab chiqarilgandan
so‘ng, chastotasi 50 Ãö o‘zgaruvchan tok yordamida 2 minut
a)
b) d)
e)
f )
g)
32-rasmda ÒÏ turdagi kabellarning tuzilish sxemasi
ko‘rsatilgan.
Kichik sig‘imdagi (100 juftlikgacha) kabellarning tok
o‘tkazgichlar izolatsiyasini namgarchilikdan muhofaza etish
uchun gidrofob to‘ldirgich bilan to‘ldirilgan havo ishlab
chiqariladi, bunday kabellar ÒÏÏÇ deb rusumlanadi.
Kabelning bog‘lam o‘ram turida o‘ramlar bir xil sig‘imdan,
ya’ni 50x2 va 100x2 (yoki 25x4 va 50x4) dan iborat. Bunday
bog‘lamlar o‘z navbatida elementar bog‘lamlardan, sig‘imi
10x2 (5x4) ni tashkil etadi. Bulardan eng ko‘ð qo‘llaniladigan
bog‘lam 100x2 bo‘lib, uning sig‘imi telefon boksining sig‘imiga
to‘g‘ri kelsa, 10x2 bog‘lam taqsimlash qutichasi sig‘imiga to‘g‘ri
keladi.
32-rasm. ÒÏ turdagi kabelning tuzilishi sxemasi: 
1 – ðolietilenli markaziy
kordel; 2 – mis simli o‘tkazgichlar; 3 – ðolietilen izolyatsiya; 4 – to‘ldirgich;
5 – aluminiyli qobig‘ (ÇKÏA); 6 – ekran tasma (ÇKÏ); 7 – bitum djut qorishmasi;
8 – ðolietilen ichak; 9 – yostiq; 10 – ðo‘lat zirh tasmalar; 11– juftlik yoki
to‘rtlik o‘ram; 12 –10 x 2 yoki 5 x 4 elementar bog‘lamlardan tashkil toðgan
kichik juftlik o‘zak; 13 – 50 x 2 yoki 100 x 2 (25 x 4 yoki 50 x 4) asosiy
bog‘lamlardan tashkil toðgan ko‘ð juftlik o‘zak; 14 – belbog‘lik izolyatsiya;
15 – ekran; 16 – tashqi qobig‘.
100x2 kabelning o‘ram sistemasi (3+7)x10x2 yoki
(3+7)x5x4. 100x2 dan yuqori kabel o‘zaklari 50 yoki 100 juftlik
(25 yoki 50 to‘rtlikdan) o‘ramlaridan hosil bo‘ladi. Misol

70
71
– KCÏÏK-1x4 – qishloq telefon tarmoqlarida qo‘llanuvchi
aloqa kabeli dumaloq simlar yordamida zirhlangan va suv
havzalari va daryolardan o‘tish uchun qo‘llanadi;
– KÑÏÏò – qishoq telefon tarmoqlarida qo‘llanuvchi aloqa
kabeli simyog‘ochlarga osish uchun kabel ichiga o‘rnatilgan qulay
tros o‘rnatilgan.
Ichiga nam o‘tmasligi uchun kabellar o‘zagi gidrofob
to‘ldirgich bilan to‘ldirilgan bo‘ladi. Bunday holda kabel rusumida
Ç harfi yoziladi va KÑÏÇÏ, KÑÏÇÏÁ, KÑÏÇÏò ko‘rinishida
belgilanadi.
Bir to‘rtlik aloqa kabellari misdan tayyorlangan tok
o‘tkazgichlardan iborat va ularning diametri 0,9 yoki 1,2 mm,
o‘tkazgich izolatsiyasi 0,7¼0,8 mm qalinlikdagi ðolietilendan.
Òo‘rtlik o‘ram ustidan 0,9¼1,0 mm qalinlikda ðolietilen
belbog‘li izolatsiya va qalinligi 0,1 mm aluminiy ekran kabel
zanjirlarini tashqi elektromagnit maydonlardan muhofaza etish
uchun qo‘llanadi. Kabel ekrani oxirlash uskunasi bilan ulashga
aluminiy ekran tagidan diametri 0,5 mm qalaylangan mis
o‘tkazgich joylashgan. Kabel tashqi qobig‘i 1,2¼1,5 mm
ðolietilendan iborat KÑÏÏ-1x4x0,9 kabelining tashqi
diametri 12 mm va massasi 106 kg/km, KCÏÏ-1x4x1,2
kabelining diametri 14 mm va massasi 131 kg/km.
Ikkita to‘rtlikdan iborat KÑÏÏÁ-2x4 turdagi kabel ikkita
bitta to‘rtlikdan va tashqi qobig‘i zirhlangan hamda umumiy tashqi
qobig‘i ðolietilendan, kabel o‘zagi sakkiz ko‘rinishdan iborat.
Ikkita to‘rtlik o‘zagidan iborat kabelning elektr tavsifnomalari
bitta to‘rtlik kabel elektr tavsifnomalari bilan bir xil. KCÏÏÁ-
2x4 kabelining afzalliklaridan biri – turli to‘rtliklardagi zanjirlar
orasidagi o‘zaro o‘tish so‘nishi juda ham yuqori (A
0
=100¼110
dB/k.q.u). Bu esa bitta kabel bo‘yicha raqamli va analog aloqa
uzatish vositasi yordamida ikki tomonlama aloqa tashkil etish
imkonini beradi.
Qishloq telefon tarmoqlaridan bir juftlik aloqa kabellari
asosan abonent liniyalarida qo‘llanadi (35-rasm). Bunday
kabellarning tok o‘tkazgichlari misli bo‘lib, diametri 0,8; 0,9;
1,2 mm. Òok o‘tkazgich izolatsiyalari ðolietilendan, uning ustidan
ichakli ðolietilen (ÏÐÏÏM-1x2) o‘tkazilgan.
mobaynida tok o‘tkazgichlar juftliklari 1000  kuchlanishga,
o‘tkazgich va ekran orasidagi kuchlanishi 500 Â chidamli bo‘lishi
kerak.
5.11. Qishloq telefon tarmoqlarida qo‘llanadigan
kabellar
Qishloq telefon tarmoqlarida qo‘llanadigan kabellar
stansiyalararo bog‘lovchi va abonent kabellariga bo‘linadi.
Stansiyalararo bog‘lovchi aloqa kabellarida yuqori chastotali bitta
va ikkita to‘rtlik kabellardan KÑÏÏ-1x4 va KÑÏÏ-2x4 turidagi
kabellar qo‘llanadi. Bunday kabellar bo‘yicha yuqori chastotali
KÍK-6 va KÍK-12 analog aloqa uzatish vositalar bilan birgalikda
ÈKM-15 va ÈKM-30 raqamli aloqa uzatish vositalari ishlatiladi.
Keltirilgan sistemalar bo‘yicha bitta to‘rtlikda 12 tadan 60 tagacha
aloqa kanallarini hosil qilish mumkin. Bog‘lovchi liniyali aloqa
uzatish masofasi 100 km gacha boradi.
Abonent liniyalarida shahar telefon tarmoqlarida qo‘llanuvchi
ÒÏÏ turidagi kabellar ishlatilib, ularning sig‘imi 10x2; 20x2;
30x2; 50x2 va 100x2 bo‘ladi. Abonent liniyalarning uzunligi 15
km dan oshmasligi kerak. Bunday liniyalarda ÏPÏÏM-1x2x0,9
rusumdagi kabellar qo‘l keladi.
Qishloq telefon tarmoqlarida qo‘llanadigan aloqa kabellarida
misdan tayyorlangan tok o‘tkazuvchilar ishlatilib, ular ðolietilen
izolatsiya va ðolietilen qobiqqa ega. Ba’zi ðaytlarda tok o‘tkazgich
vazifasini aluminiyli o‘tkazgichlar yoki bimetal (aluminiy,
ðo‘lat) o‘tkazgichlar o‘taydi. Qishloq joylarida radioeshittirish
dasturlarni uzatishda bir juftlik kuchaytirilgan tuzilishga ega MPM-
1x2 turdagi va ÏPÏÏM-1x2 turdagi bir juftlik kabellardan
foydalaniladi.
KÑÏÏ-1x4 turdagi yuqori chastotali bitta to‘rtlik aloqa kabeli
(34-rasm) bir necha rusumda bo‘lishi mumkin:
– KÑÏÏ-1x4 – qishloq telefon tarmoqlarida qo‘llanuvchi
aloqa kabeli tok o‘tkazgichlar izolatsiyasi ðolietilen va tashqi
qobig‘i ðolietilendan;
– KÑÏÏÁ-1x4 – qishloq telefon tarmoqlarida qo‘llanuvchi
aloqa kabeli ikki qavvat ðo‘lat tasma yordamida zirhlangan va
ðolietilen muhofazalovchi ichak bilan qoðlangan, u to‘g‘ridan-
to‘g‘ri yer ostiga yotqizish uchun qo‘llanadi;

72
73
5.12 Abonent o‘tkazgichi va o‘tkazgichli
radioeshittirishlar uchun qo‘llanuvchi kabellar
Abonent o‘tkazgichi va o‘tkazgichli eshittirish tarmoqlarida
mis o‘tkazgichli ðolietilen (ðolivinilxlorid) izolatsiyali bir juftlik
kabellar keng qo‘llanilmoqda. Bir juftlik kabellar ÏÐÏÏÌ,
ÏÐÏÂÌ, ÌÐÌÂ, ÌÐÌÏ, ÌÐÌÏÝ va ÌÐÌÏÝÁ turidagi
kabellarning konstruktiv tuzilishi 35-rasmda keltirilgan.
35-rasm. Abonent o‘tkazgichi va o‘tkazgichli eshittirishlar uchun
qo‘llanuvchi kabellarning tuzilishi: 
a) ÏÐÏÏM; b) ÏÐÏÂM; d) ÏÒÏÆ,
ÏÒÂÆ, ÒÐÏ, ÒÐÂ; e) MÐMÂ, MÐMÏ, MÐMÏÏÁ; f) MÐMÏÝ;
g) MÐMÏÝÁ. 1 – kabel qobig‘i; 2 – kabel o‘tkazgichi; 3 – o‘tkazgich izolatsiyasi;
4 – o‘tkazgichlar orasidagi oraliq; 5 – aluminiyli ekran tasma; 6 – ekran simi;
7 – belbog‘li izolatsiya; 8 – ðo‘lat zirh tasma; 9- ðlastmassa
(ðolietilen) tasma.
a)
b)
d)
e)
f)
g)
34-rasm. KÑÏÏ-1x4 turdagi kabelning tuzilishi: 
1 – misli tok o‘tkazgich;
2 – ðolietilen izolatsiya; 3 – gidrofob to‘ldirgich; 4 – belbog‘li izolatsiya;
5 – aluminiy ekran; 6 – tashqi ðolietilen qobiq; 7 – ikki qavat ðo‘lat tasma –
zirh; 8 – zirhni muhofazalovchi qoðlam; 9 – dumaloq simli zirh;
10 – ðo‘lat tros.
Bunday turdagi kabellar ðolivinilxlorid izolatsiyadan
(ÏÐÂÏÌ-1x2), bir juftlik kabel o‘tkazgichlari aluminiyli
(ÏÐÏÏA-1x2) va ðo‘lat simlardan (ÏÒÏÆ-1x2) ham iborat
bo‘lishi mumkin. Bugungi kunda qishloq telefon tarmoqlarida
ÏÐÏÏM-1x2 – ðolietilen izolatsiyali va tashqi qobig‘i ðolietilen
bilan qoðlangan kabellardan keng foydalanilmoqda.
Qishloq telefon tarmoqlarida radioeshittirish dasturlarini
uzatish uchun MÐM-1x2 turidagi magistral fider kabellari
ishlatiladi. Radioeshittirish uchun qo‘llanadigan bir juftlik
magistral kabelning tok o‘tkazgichlari misdan tayyorlangan
o‘tkazgichlar orasidagi izolatsiyasi ðo‘kakli ðolietilendan, uning
qalinligi ÏÐÏÏM-1x2 kabeli izolatsiyasidan ancha katta. Bu
kabelning o‘tkazgichlari misdan, diametri 1,2 mm. MÐM-1x2
turidagi kabelning o‘tkazgichlar izolatsiyasi bir muncha qalinligi
bois radioetitirish tarmoqlarida 960 V gacha kuchlanish uchun
qo‘llash mumkin. Hozirgi ðaytda ekranlashtirilgan MÐMÝ-
1x2x1,2 rusumdagi kabellar ham keng qo‘llanilmoqda.

74
75
qobiq qoðlanib, uning ustidagi 0,1¼0,15 mm qalinlikdagi
ðolietilen tasma antikorroziya qoðlamli zirh osti yostig‘ini tashkil
etadi.
MÐMÂ va MÐMÏ kabellarining qurilish uzunligi 1000
metrda ortiq, eksðluatatsiya jarayoni 12 yil. Bir juftlik ÏÒÂÆ va
ÏÒÏÆ (35-d rasm) turdagi kabellar diametri 0,6; 1,2; 1,8
mm li rux qatlami bilan qoðlangan ðo‘lat o‘tkazgichlardan iborat.
Bu o‘tkazgichlar ðaralell ravishda joylashgan bo‘lib, ular
ðolietilen yoki ðolivinilxlorid izolatsiya bilan o‘ralgan. Bunday
o‘tkazgichlar radioeshittirish uchun abonent o‘tkazgich
vazifasini bajaradi.
Mahalliy tarmoqlarda abonent liniyasining abonent
o‘tkazgichi vazifasini ÒÐÏ turdagi bir juftlik o‘tkazgichli kabellar
bajaradi, ularning o‘tkazgichlari misdan tayyorlanib, izolatsiyasi
ðolietilen (35-d rasm).
5.13 Magistral tarmoqlarda qo‘llanuvchi KM-4 turidagi
koaksial kabellar
KM-4 turidagi koaksial magistral kabel K-1920Ï, K-3600,
K-5400, K-10800 analog aloqa uzatish vositalari – 8,5 MÃö,
17,6 MÃö, 31 MÃö, 60 MÃö chastota diaðazonida hamda
raqamli ÈKM-1920 aloqa uzatish vositasi yordamida 140 Mbit/s
uzatish tezligida ishlatiladi.
KM-4 turidagi koaksial magistral kabelning qurilish uzunligi
600 metr, dumaloq simli zirh ostidagi kabelning qurilish
uzunligi 400 metr. Bu turdagi kabel to‘rt dona koaksial juftlikdan
va bitta simmetrik to‘rtlik o‘ramidan tashkil toðadi. Koaksial
juftlikning ichki o‘tkazgichi to‘liq mis o‘tkazgichdan iborat va
uning diametri 2,6 mm, tashqi o‘tkazgich qalinligi 0,26 mm
yumshoq mis tasmasi dumaloq naycha shaklida butun uzunasiga
chok qilib o‘ralgan, tashqi o‘tkazgichning ichki diametri 9,5
mm ni tashkil etadi. Ichki va tashqi o‘tkazgich oralig‘ida, ya’ni
ichki o‘tkazgich ustiga qalinligi 2,2 mm li ftoroðlast shayba har
25 mm oralig‘ida joylashtirilgan bo‘lib, u koaksial juftlikning
izolatsiyasi deb yuritiladi. Diametri 10,02 mm li tashqi o‘tkazgich
ustiga qalinligi mm li ikki qavat yumshoq ðo‘lat tasma o‘rami
koaksial juftlikning ekranini hosil etadi, ekran ustida esa K-12
turidagi kabel qog‘ozlari o‘rami koaksial juftlikning ustki
Bir juftlik ÏÐÏÏM – radioeshittirish uchun qo‘llanuvchi
mis o‘tkazgich ðolietilen bilan izolatsiyalangan va ðolietilen
qobiq bilan qoðlangan. ÏÐÏÂM – radioeshittirish uchun
qo‘llanuvchi mis o‘tkazgich ðolietilen qobiqli yoki ðolivinilxlorid
qobiqli kabelning o‘tkazgich diametri 0,8; 0,9 va 1,2 mm, ular
yonma-yon ðaralell ravishda joylashgan bo‘lib, 0,6 mm qalinlikda
ðolietilen izolatsiya va 0,8 mm qalinlikda ÏÐÏÏM turdagi kabelda
ðolietilen, ÏÐÏÂM turdagi kabelda 0,7 mm qalinlikda
ðolivinilxlorid qobiq bilan qoðlangan (35- a, b rasm). Bunday
kabellarning qurilish uzunligi 500 metr o‘ram buxtalarda
o‘raladi, ishlatish muddati 8 yil. Ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri yerga,
bino devorlarida, bino ichkarisida yotqizish hamda havo orqali
o‘tgan liniyalarning simyog‘ochlarida osib ishlatishga ruxsat etiladi.
Bu kabellar abonent liniyaning abonent o‘tkazgichi uchastkasida
yoki radioeshittirish tarmoqlarining 360 Â kuchlanishga ega fider
liniyalarida qo‘llanadi.
MÐM magistral radioeshittirish tarmoqlarida qo‘llanuvchi
bir juftlik kabel mis o‘tkazgichlardan iborat bo‘lib, ðolivinilxlorid
qobiqli. MÐMÏ turdagi ðolietilen qobiqli kabellarning o‘tkazgich
diametri 1,2 mm mis bo‘lib, o‘tkazgichlar orasidagi izolatsiya
2,6 mm qalinlikda ðoriy-ðolietilen bilan qoðlanib, ustidan
0,1¼0,2 mm qalinlikda aluminiy ekran tasmali o‘ram o‘raladi.
Aluminiy ekranning qarshiligini kamaytirish maqsadida hamda
ekranlarni oxirlash uskunasiga ulash oson bo‘lishi uchun
aluminiy tasma tagidan diametri 0,4 yoki 0,5 mm qalaylangan
mis o‘tkazgich joylashtiriladi. Ekran ustidan esa 1,7 mm qalinlikda
MÐMÂ turidagi kabel uchun ðolivinilxlorid qobiq, MÐMÏ
turdagi kabel uchun esa ðolietilen qobiq qoðlanadi. Bu turdagi
kabellarning qurilish uzunligi 1000 metr, ular kabel g‘altagiga
o‘raladi. Bunday kabellar 2000  kuchlanishdagi magistral
fiderlarda qo‘llanilib, ularni telefon kanalizatsiyalarida yotqizish
va simyog‘ochlariga osish mumkin (35- g rasm).
O‘tkazgichli radioeshittirish dasturlarini 2000  kuchla-
nishdan yuqori magistral fiderlar bo‘yicha uzatishda MÐMÏÝ
va MÐMÏÝÁ turdagi kabellardan foydalanadi. Bu kabellarning
o‘tkazgich diametri 1,2 mm misdan iborat, o‘tkazgichlararo
izolatsiyasi – ðoriy-ðolietilen. Izolatsiyalangan o‘tkazgichlar
belbog‘li izolatsiya, ustidagi aluminiy tasma o‘rami esa ekran
vazifasini bajaradi. Ekran ustidan 1,7 mm qalinlikda ðolietilen

76
77
36-rasm. KM-4 turidagi kabel: 
1 – ichki o‘tkazgich; 2 – shaybali izolatsiya;
3 – tashqi o‘tkazgich; 4 – ikkita ðo‘lat tasmali ekran; 5 – koaksial juftlikning
tashqi qog‘ozli izolatsiyasi; 6 – simmetrik to‘rtlik o‘ram; 7 – qog‘oz tasmadan
iborat belbog‘li izolatsiya; 8 – qo‘rg‘oshin qobiq; 9 – zirh osti yostig‘i;
10 – ðo‘lat tasmali zirh; 11 – ðo‘lat simli zirh; 12 – tashqi qoðlam (djut).
MKÒ-4 turidagi kabel
MKÒ-4 turidagi koaksial kabellar (MKÒ – ìàëîãàáàðèò-
íûé êîàêñèàëüíûé êàáåë ñ òðóá÷àòîé èçîëÿöèåé) kichik
o‘lchamli koaksial kabel turkumiga kiradi, ular asosan
mintaqaviy tarmoqlarda 10 MÃö chastota diaðazonida K-300 va
K-1020 analog aloqa uzatish vositalari hamda raqamli ÈKM-
480 aloqa uzatish vositasiga 34 Mbit/s uzatish tezligida ishlatiladi.
Bu kabelning qurilish uzunligi 600 metr.
MKÒ-4 turidagi koaksial kabel to‘rtta 1,2/4,6 turidagi koaksial
juftliklardan, beshta simmetrik juftlikdan va birta nazoratlovchi
sim o‘tkazgichidan tashkil toðgan. Koaksial juftlikning ichki
o‘tkazgichi dumaloq ko‘rinishda mis materialidan tayyorlanib,
diametri 1,2 mm. Òashqi o‘tkazgich to‘lqinsimon tasma ko‘rinishda
bo‘lib, qalinligi 0,6 mm va dumaloq shaklga keltirilib o‘raladi,
ichki diametri 4,6 mm. Ichki va tashqi o‘tkazgichlar orasida qalinligi
0,45 mm li ballon-ðolietilenli izolatsiya, ya’ni ðolietilen naycha
ma’lum bir masofada siqilgan ko‘rinishda bo‘ladi, tashqi o‘tkazgich
diametri esa 5,1 mm, ustida qalinligi 0,1 mm li ikkita ðo‘lat tasma
ekran vazifasini bajaradi. Ekran asosan koaksial juftlik zanjirlari
orasidagi o‘zaro ta’sirlardan muhofazalaydi. har bir koaksial juftlik
qalinligi 0,23 mm li ðolivinilxlorid tasma bilan izolatsiyalanadi,
qolgan koaksial juftliklar ham xuddi shunday ko‘rinishda bo‘ladi.
izolatsiyasini hosil qiladi. Bunday holda bir dona izolatsiyalangan
koaksial juftlikning diametri 11,3 mm bo‘ladi.
Qolgan koaksial juftliklar ham shunday holda o‘ralib,
kabelning o‘zagini tashkil etadi.
Yuqorida qayd etilganidek, KM-4 turidagi koaksial magistral
kabeli to‘rt dona koaksial juftlikdan tashqari, beshta simmetrik
to‘rtlik o‘ramidan tashkil toðadi. Simmetrik to‘rtlik o‘tkazgichlari
mis materialidan tayyorlanib, diametri 0,9 mm, o‘tkazgichlar
0,17 mm qalinlikdagi qog‘oz bilan izolatsiyalangan, to‘rtlik
diametri 2,2 mm bo‘ladi. Kabel o‘zagi markazida joylashgan
to‘rtlik tok o‘tkazgichi emal bilan qoðlangan, izolatsiya qog‘ozi
havolidir. Simmetrik to‘rtliklar turli rangda, birinchi zanjir qizil-
sariq, ikkinchi juftlik yashil-ko‘k rangdadir. har bir to‘rtlik
sðiral bo‘yicha turli rangli ið to‘qimalari bilan o‘ralgan,
markazda birinchi to‘rtlik sariq, ikkinchisi qizil, uchinchisi
ko‘k, to‘rtinchisi oq va beshinchisi jigarrang ið bilan o‘ralgan,
koaksial kabel o‘zagi to‘rt-olti qavat qilib o‘ralgan qog‘oz
o‘rami belbog‘li izolatsiyani tashkil etadi, diametri 28,2 mm.
Kabelning tashqi qobig‘iga qarab ular turli rusumlarda bo‘lishi
mumkin:
– KMÃ-4 – koaksial magistral kabeli qo‘rg‘oshin qobiqli
va u hech qanday tashqi muhofazalovchi qobiqsiz, asosan,
telefon kanalizatsiyasida, kollektorlarda va quvurlar ichida
yotqaziladi;
– KMÁ-4 – qo‘rg‘oshin qobiqli va u muhofazalovchi ikki
qavat ðo‘lat tasmalar bilan o‘ralgan zirh qatlamli, to‘g‘ridan-
to‘g‘ri yerga yotqiziladi;
– KMK-4 – qo‘rg‘oshin qobiqli va muhofazalovchi zirh
qobig‘i dumaloq simlardan iborat, u suv havzalarida yoki katta
tashqi mexanik kuch ta’siri bor yerlarda va tog‘lik yerlarda
yotqiziladi;
– KMAØï-4 – aluminiy qobiqli va ustidan ðolietilen ichak
qoðlangan, bu turdagi kabel ko‘ðriklarda va uncha agressiv
bo‘lmagan yerlarda yotqiziladi.
36-rasmda KM-4 turidagi koaksial magistral kabelining
ko‘ndalang kesimi tasvirlangan. Bu turdagi kabel uch xil rusumda
(KMÃ-4, KMÁ-4 va KMK-4) bo‘lib, ular bir-biri bilan tashqi
muhofazalovchi qobig‘i bilan farq qiladi.

78
79
MKÒ-4 turdagi kabel turli xil tashqi qobiq bilan qoðlan-
ganligi uchun ular quyidagi rusumda bo‘ladi:
– MKÒC-4 kichik o‘lchamli koaksial kabel qo‘rg‘oshin
qobiqli bo‘lib, ular telefon kanalizatsiyada, quvurlarda,
kollektorlarda yotqizilishi mumkin;
– MKÒCÁ-4 kichik o‘lchamli koaksial kabel qo‘rg‘oshin
qobiqli va ustidagi ikki qavatli ðo‘lat tasma zirh vazifasini bajaradi,
bunday kabel to‘g‘ridan-to‘g‘ri yerga yotqizilishi mumkin.
KM-8/6 turidagi kabel
KM-8/6 koaksial magistral kabeli 8 dona 2,6/9,5, olti dona
1,2/4,6 turidagi koaksial juftliklaridan hamda bir dona simmetrik
to‘rtlik, sakkiz dona simmetrik juftlik va olti dona izolatsiyalangan
o‘tkazgichlar o‘ramidan tashkil toðadi. Bunday kabelning
qurilish uzunligi 490 metr.
Koaksial juftlikning ichki o‘tkazgichi to‘liq mis o‘tkazgich-
dan, diametri 2,6 mm, tashqi o‘tkazgich qalinligi 0,26 mm li
yumshoq, mis tasmasi dumaloq naycha shaklida butun uzunasiga
chok qilib o‘ralgandir. Òashqi o‘tkazgichning ichki diametri 9,5
mm. Ichki va tashqi o‘tkazgich oralig‘ida, ya’ni ichki o‘tkazgich
ustiga qalinligi 2,2 mm li ftoroðlast shayba har 25 mm oralig‘ida
joylashtirilgan, bu koaksial juftlik izolatsiyasi deb yuritiladi.
Diametri 10,02 mm li tashqi o‘tkazgich ustiga qalinligi mm
bo‘lgan ikki qavat yumshoq ðo‘lat tasma o‘rami koaksial
juftlikning ekranini hosil etadi. Ekran ustidagi K-12 turidagi
kabel qog‘ozlar o‘rami koaksial juftlik ustki izolatsiyasi vazifasini
bajaradi. Bunday holda bir dona izolatsiyalangan koaksial
juftlikning diametri 11,3 mm.
1,2/4,6 turidagi koaksial juftliklarning ichki o‘tkazgichi
misdan, dimetri 1,2 mm. Òashqi o‘tkazgich qalinligi 0,6 mm li
mis tasma to‘lqinsimon ko‘rinishda, qalinligi 0,25 mm. Ichki
o‘tkazgich tashqi o‘tkazgich bilan balon-ðolietilenli izolatsiyaga
ega, tashqi o‘tkazgichning ichki diametri 4,6 mm. Òashqi
o‘tkazgichi ustiga qalinligi 0,1 mm ikkita ðo‘lat tasma o‘rami
ekran vazifasini bajaradi. Koaksial juftlikning tashqi izolatsiyasi
0,23 mm qalinlikdagi ðolivinilxlorid tasmasi bilan o‘ralgan,
diametri 6,4 mm. Qolgan kichik o‘lchamli koaksial juftliklar
ham shunday holda tayyorlanadi.
Mintaqaviy tarmoqlarda qo‘llanuvchi kichik o‘lchamli koaksial
kabeldagi beshta simmetrik juftliklar kuchaytirgich uchastkasidagi
kuchaytirgichlar uchun elektr manba va xizmat aloqalarini tashkil
etishda qo‘llanadi. Bunday simmetrik juftliklarning o‘tkazgichi
misdan, diametri 0,7 mm va ular 0,6 mm qalinlikdagi ðolietilen
bilan izolatsiyalangan. Koaksial kabelning markazida joylashgan
0,7 mm li bir dona mis o‘tkazgich va diametri 0,3 mm qalinlikdagi
ðolietilen bilan izolatsiyalangan, bunday elementlarning hammasi
kabelning o‘zagini, kabel o‘zagi ustidan 0,8 mm qalinlikda
ðolietilen tasma belbog‘li izolatsiyasini tashkil etadi.
Agar kabel MKÒÑ-4 rusumida bo‘lsa, u holda belbog‘li
izolatsiya ustiga 1,5 mm qalinlikda qo‘rg‘oshin qobiq qoðlanadi va
kabel diametri 20,5 mm ni tashkil etadi. MKÒÑÁ-4 rusumdagi
kabelning belbog‘li izolatsiyasi ustiga 1,25 mm qalinlikda
qo‘rg‘oshin qoðlanadi, qo‘rg‘oshin ustidan esa zirh qatlami ostiga
1,5 mm qalinlikda mum shimdirilgan qog‘oz, bitum qatlami,
ðolivinilxlorid tasma, mum bilan shimdirilgan ið to‘qimalari zirh
osti yostig‘ini tashkil etadi. Bu turdagi kabelning zirh qalinligi 1
mm li ikki qavat ðo‘lat tasmadan iborat. Zirh qatlamni korro-
ziyadan muhofazalash maqsadida, uning ustiga 2,0 mm qalinlikda
bitum bilan shimdirilgan ið to‘qimalari, bitum va bo‘r kukuni
qoðlamlari tashqi muho-
fazalovchi qatlamni tash-
kil etadi. Bunday rusum-
dagi kabelning tashqi
diametri 29,5 mm.
MKÒ-4 turidagi
koaksial kabelning ko‘n-
dalang kesim yuzasi 37-
rasmda keltirilgan.
37-rasm. MKÒ-4 turidagi koaksial kabel: 
1-ichki o‘tkazgich;
2 – ichki va tashqi o‘tkazgichlar oralig‘idagi ðolietilen balonli izolatsiyasi;
3 – tashqi o‘tkazgich; 4 – ikkita ðo‘lat tasmali ekran; 5 – ðolivinilxlorid tasmali
tashqi izolatsiya; 6 – simmetrik juftlik; 7 – nazorat o‘tkazgichi; 8 – belbog‘li
izolatsiya; 9 – namgarchilikni o‘tkazmaydigan qo‘rg‘oshin qobiq; 10 – zirh
osti yostig‘i; 11 – ðo‘lat tasmali zirh; 12 – dumaloq simlarli zirh;
13 – aluminiy qobiq; 14 – ðolietilen shlang.

80
81
Kabel belbog‘li izolatsiya ustidan 2,5 mm qalinlikda qo‘rg‘oshin
qobiq qoðlanadi, u holda KMÃ-8/6 rusumli kabelning diametri
48,0 mm ni tashkil etadi. Kabelning ustiga zirh qatlam o‘ralishidan
avval qo‘rg‘oshin qobiqli kabel ustiga 1,6 – 5 – 2,0 mm qalinlikda
ðolivinilxlorid tasmali yoki bitum aralashmasi shimdirilgan kabel-
qog‘oz to‘qimalari zirh osti yostig‘ini tashkil etadi. KMÁ-8/6
rusumli kabelning zirh qatlami qalinligi 1,0 mm li ikki qavat
ðo‘lat tasmadan iborat bo‘ladi. KMK-8/6 rusumli kabelning zirh
qatlami diametri 4,0 mm li ðo‘lat sim o‘ramidan iborat va uning
ustidagi 2,0 mm li bitum shimdirilgan va bo‘r bilan qoðlangan
ið to‘qimalar (djut) muhofazalovchi qobiq qatlamini tashkil etadi.
KMÁ-8/6 rusumli kabelning tashqi diametri 56,4 mm bo‘lsa,
KMK-8/6 kabelning tashqi diametri 64,4 mm. Qolgan koaksial
juftliklarning o‘rami shunday holda o‘raladi va kabelning o‘zagini
tashkil etadi.
KM-8/6 turidagi kombinatsiyalangan koaksial magistral kabellar
uch xil rusumda (KMÃ-8/6, KMÁ-8/6, KMK-8/6) bo‘lib, ular
bir-biri bilan tashqi muhofazalovchi qobig‘i bilan farq qiladi:
– KMÃ-8/6 koaksial magistral kabeli qo‘rg‘oshin qobiqli va
u hech qanday tashqi muhofazalovchi qobiqsiz, asosan, telefon
kanalizatsiyasida, kollektorlarda va quvurlar ichida yotqaziladi;
– KMÁ-8/6 – qo‘rg‘oshin qobiqli va u muhofazalovchi
ikki qavat ðo‘lat tasmalar bilan o‘ralgan zirh qatlamli,
to‘g‘ridan-to‘g‘ri yerga yotqiziladi;
– KMK-8/6 – qo‘rg‘oshin qobiqli va muhofazalovchi zirh
qobig‘i dumaloq simlardan iborat, u suv havzalarida yoki katta
tashqi mexanik kuch ta’siri bor yerlarda va tog‘lik joylarda yotqiziladi.
ÂKÏA-1 turidagi kabel
Mintaqaviy tarmoqlarda va qishloq telefon tarmoqlarining
bog‘lovchi liniyalarida K-120 va K-420 aloqa uzatish vositalari
yordamida ÂKÏA-1 turidagi koaksial kabel bo‘yicha 1,3 MÃö va
4,6 MÃö chastota diaðazonida aloqa tashkil etish mumkin, bu
kabelning qurilish uzunligi 600 metr.
ÂKÏAÏ-1 rusumdagi mintaqaviy tarmoqlarda qo‘llanuvchi
bir juftlik koaksial kabel ðo‘kak-ðolietilen izolatsiyali, tashqi
o‘tkazgichi aluminiydan iborat bo‘lib, tashqi qobig‘i ðolietilenli.
Bunday kabellar diametri 2,1 mm li bir dona mis o‘tkazgichdan
Kabel o‘zagining markazidagi mis materialidan tayyorlangan
bir dona simmetrik to‘rtlik o‘ramidagi tok o‘tkazgichlar (diametri
0,9 mm izolatsiyasi) 0,4 mm qalinlikdagi to‘liq ðolietilendan iborat.
Òo‘rtlik markazida diametri 0,8 mm li kordel joylashgan. Koaksial
kabeldagi to‘rtlik o‘rami 0,2 mm qalinlikda metallashtirilgan qog‘oz
bilan ekranlashtirilgan. Kabel o‘zagidagi 3 dona simmetrik
juftliklardagi o‘tkazgichlar misdan tayyorlanib (diametri 0,9 mm),
0,4 mm qalinlikdagi to‘liq ðolietilen bilan izolatsiyalangan.
Agar 38-rasmga nazar soladigan bo‘lsak, kichik o‘lchamli
koaksial juftliklar atrofida olti dona simmetrik o‘tkazgichlar
joylashtirilgan, bu o‘tkazgichlar misdan tayyorlangan (diametri
0,9 mm), uning ustidan esa 0,4 mm qalinlikda to‘liq ðolietilen
izolatsiya qoðlangan.
Kabel o‘zagi to‘rt-olti qavat kabel qog‘ozi yordamida o‘ralgan,
o‘rami belbog‘li izolatsiya vazifasini bajaradi, bu holda uning diametri
44 mm.
38-rasm. KM-8/6 turdagi kabel: 
1 – 2,6/9,5 turidagi koaksial juftlik;
2 – 1,2/4,6 turidagi kichik o‘lchamli koaksial juftlik; 3 – simmetrik juftlik;
4 – simmetrik to‘rtlik; 5 – bir dona izolatsiyalangan o‘tkazgich; 6 – qog‘oz
tasmalar o‘ramidan iborat belbog‘li izolatsiya; 7 – qo‘rg‘oshin qobiq; 8 – zirh
osti yostig‘i; 9 – ðo‘lat tasmali zirh; 10 – ðo‘lat simli zirh; 11 – tashqi
muhofazalovchi qatlam (djut).

82
83
– ÂKÏAÏò-1 kabelining diametri 17,2 mm bo‘lsa,
ÂÊÏÀÏóò-1 kabelining diametri 18,2 mm.
39-rasm ÂKÏAÏ-1 va ÂKÏAÏò-1 rusumdagi kabelning
ko‘ndalang kesimi keltirilgan.
Nazorat savollari
1. Aloqa kabellarining turlarini sanab bering.
2. Òok o‘tkazgich simlarning tuzilishi va turlari haqida tushuncha
bering.
3. O‘tkazgichlarning izolatsiya turlari nechta?
4. O‘zakning o‘ram sistemasi haqida gaðiring.
5. Belbog‘li izolatsiya nima vazifani bajaradi?
6. Namdan saqlovchi qobiqning vazifasi nimalardan iborat?
7. Zirh qoðlamlarning vazifasi va tuzilishini tushuntiring.
8. Òashqi izolatsiyalovchi qoðlam deganda nimani tushunasiz?
9. Aloqa kabellarning rusumlarini sanab bering.
6-BOB. ÒASHQI ÒA’SIRLAR VA MUHOFAZALANISH
CHORALARI
6.1. Elektromagnit ta’sir manbalari
Aloqa inshootlariga ta’sir etuvchi tashqi elektromagnit
ta’sirlarning manbalari quyidagilardan iborat:
– atmosferadan hosil bo‘luvchi elektr ta’sir (yashin,
chaqmoq, momaqaldiroq);
– elektr uzatish liniyalari (ÝÓË);
– elektrlashtirilgan temir yo‘llar;
– radiostansiyalar;
– industrial xalaqitlar (maishiy xalaqitlar, shahar
transðorti) magnit bo‘ronlari va h.k.
Elektr uzatish liniyalari va elektrlashtirilgan temir yo‘llarning
ta’siri ba’zi bir hollarda yuqori voltli liniyalar deb yuritiladi.
Òashqi elektromagnit maydonlar ta’siri hisobiga aloqa
inshootlarida kuchlanish va tok bo‘ladi.
Bunday xavfli holatda katta kuchlanish va toklar hosil bo‘lib,
ular inshootlarga xizmat ko‘rsatuvchi ishchi-xizmatchilarga hamda
inshootdan foydalanuvchi abonentlar hayotiga xavf solishi yoki
liniya inshootlarini, aloqa uskunalarini shikastlab, ishdan
tashkil toðgan, tashqi o‘tkazgichi esa 1,0 mm qalinlikdagi aluminiy
naychali, bunday boshqa o‘tkazgichning ichki diametri 9,7 mm
ni tashkil etadi. Koaksial juftlikning o‘tkazgichlararo izolatsiyasi
3,8 mm li ðo‘kak-ðolietilendan iborat. Aluminiyli tashqi o‘tkazgich
naycha shaklida, butun uzunasiga chok ko‘rinishida ulangan. Òashqi
o‘tkazgich 2,5 mm qalinlikda ðolietilen bilan qoðlanib, u kabelning
qobig‘ini tashkil etadi, bunday kabelning tashqi diametri 12,7
mm. ÂKÏAÏ-1 rusumdagi koaksial kabel asosan telefon
kanalizatsiyalarida yotqiziladi yoki qo‘shimcha osma simlar
yordamida simyog‘ochlarga osish mumkin. Hozirgi ðaytda kabel
ishlab chiqaruvchi korxonalar simyog‘ochga osish uchun kabel
qobig‘iga biriktirilgan va o‘zini ushlab turadigan troslar bilan ishlab
chiqarmoqda, bunday kabellar quyidagi rusumlarda bo‘ladi:
39-rasm. ÂÊÏÀÏ-1 va ÂKÏAÏò-1 turdagi koaksial kabellar:
1 – ichki o‘tkazgich; 2 – o‘tkazgichlararo ðoriy-ðolietilenli izolatsiya;
3 – aluminiyli tashqi o‘tkazgich; 4 – Øï turidagi ðolietilen ichakli
tashqi muhofazalovchi qobiq; 5 – ðo‘lat tros.
– ÂÊÏÀÏò-1 rusumdagi kabel qobiqqa mahkamlangan va
o‘zini ushlab turgan 8,2 kN kuchlanganlikka ega 1 mm
qalinlikdagi yetti dona trosga ega, uni 83,3 metr oraliqlardagi
simyog‘ochlarga osish mumkin;
– ÂKÏAÏóò-1 koaksial kabel yetti dona 1,3 mm qalinlikdagi
tros bilan kuchaytirilgan, uning kuchlanganligi 15,5 kÍ va u
150 metr oraliqdagi simyog‘ochlarga osish uchun qo‘llanadi;

84
85
ataladi. Liniya va aloqa uskunalarini hamma ko‘rinishdagi ta’sirlardan
muhofazalash uchun maxsus muhofazalanish choralari ko‘riladi.
6.2. Atmosfera elektr ta’siri
Atmosferadan hosil bo‘luvchi xavfli elektr ta’sirlar o‘z
navbatida havo orqali o‘tgan aloqa liniyalariga va kabelli aloqa
liniyalariga ta’sir etishi mumkin.
O‘zbekistonda momaqaldiroqlar asosan tog‘li hududlarda va
bahor faslida, ya’ni bir yilda momaqaldiroq kunlari 5–10
kundan oshmaydi. Yer kurrasida esa bunday kunlar ba’zi bir
hududlarda 80 kungacha davom etishi mumkin.
Kabellarni yashindan shikastlanish ehtimolligi shikastlanish
zichligini xarakterlab, u bir yil mobaynida 100 km uzunlikdagi
kabelli liniyada umumiy aloqada buzilishlar sonini bildiradi va
quyidagi formula bilan aniqlanadi:
n=(N
•
100)/KL.
Bu yerda N – xavfli yashin urish hisobiga bo‘ladigan umumiy
shikastlanishlar soni; K – shikastlanishlar bo‘lib o‘tgan davr,
yil; L – trassa uzunligi, km. Olib borilgan tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, yiliga 20 – 25 kun momaqaldiroq hisobiga har
100 km trassada sakkiz-o‘n holatda yashin to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa
liniyasini shikastlaydi.
Kabelli liniyada shikastlanish xavfi yer qa’rining tuðrog‘iga
va kabel qobig‘ining o‘tkazuvchanligiga bog‘liqdir.
Aluminiy qobiqli kabellarni yashindan shikastlanishi qo‘rg‘oshin
qobiqli yoki ðo‘lat qobiqli kabellarga nisbatan ancha kam, chunki
aluminiy qobiqli kabelning qarshiligi bir muncha ðast.
Yashin – havo orqali razryadlanish holatidir. Atmosferaviy
elektr hisobiga hosil bo‘luvchi razryadlanish yo‘li yashin kanali
deb ataladi. Yashin kanali taxminan quyidagi ðarametrlarga ega:
kuchlanish 1
1
/
4
10 mln Â; yashin toki – 20
1
/
4
30 kA; yashin
urish davri 0,3
1
/
4
0,5 sekund; bitta yashin urish hisobiga hosil
bo‘luvchi razryadlar soni 3
1
/
4
10 ta; bitta razryadning vaqti
100
1
/
4
200 mks; asosiy tebranish chastotasi 5
1
/
4
10 êÃö; yashin
to‘lqinining kengayish fronti 10
1
/
4
40 mks; yashin to‘lqinining
tushish fronti 40
1
/
4
120 mks; yashin kanalining uzunligi 2
1
/
4
3 km;
yashinning harakatlanish tezligi 100 km/s; yashin kengligidagi
harorat 20000°C.
chiqarishi mumkin. Xavfli kuchlanishi >36 Â va xavfli tok I>15mA
bo‘lgan holda hisoblanadi.
Xalaqit beruvchi bunday holatda xalaqitlar, shovqinlar hosil
bo‘lib, ular aloqa uskunalarini normal holatda ishlashini buzishga
olib keladi. Xalaqit beruvchi kuchlanish U
≈
1
1
/
4
2mB tok esa
I
≈
2mA holatda ro‘y beradi.
Òashqi ta’sirlar o‘z navbatida uzoq muddatli va qisqa vaqtli
turlarga bo‘linadi. Bular orasidagi bo‘linish chegara vaqti t=1
sekund hisoblanadi.
Òashqi manbalarning chastota sðektori odatda keng ðolosani
egallaydi. Òa’sir etuvchi kuchlanish va tok amðlitudasi asosan
uskuna quvvati va uning aloqa liniyasi joylashgan masofaga
bog‘liqdir. Yuqorida qayd etib o‘tilgan xalaqit beruvchi ta’sir
manbalardan ko‘ð tarqalgan ta’sirlar elektr uzatish liniyalari,
elektrlashgan temir yo‘llarning kontakt tarmoqlari va radio
stansiyalar hisoblanadi. Òashqi ta’sir manbalaridan eng xavflisi
atmosferadan hosil bo‘luvchi elektr ta’sir va yuqori voltli
liniyalarning avariyavió holati hisoblanadi.
Òa’sirlarning xarakteri bo‘yicha ular quyidagi ko‘rinishdagi
tashqi ta’sirlarga bo‘linadi (40-rasm):
– elektr – elektr maydoni ta’siri hisobiga hosil bo‘ladi;
– magnit – magnit maydoni ta’siri hisobiga hosil bo‘ladi;
– galvanik – yerdagi daydi toklar ta’siri hisobiga hosil bo‘ladi.
Daydi toklar yuqori voltli liniyalarda qarama-qarshi tomonga
yo‘naltirilgan tok o‘tkazgich vazifasini yer bajarganda hosil bo‘ladi.
Daydi toklar ta’siri hisobiga aloqa kabellari qobiqlarida
kuchlanish hosil bo‘ladi va
aloqa zanjirlarida ta’sirlar
ro‘y beradi. Galvanik ta’sir
kuchi katta bo‘lishi yuqori
voltli liniyalarning avariya
holatida va elektr stansiya-
lar joylashgan yerlarda
yuzaga keladi. Bundan tash-
qari, kabellarning metall
qobiqlari daydi toklar ta’siri
hisobiga va yerdagi elektro-
ximik jarayonda buziladi.
Bunday holat korroziya deb
40-rasm. Òashqi ta’sir turlari:
E – elektr; N – magnit; I – galvanik;
YUVL – yuqori voltli liniya;
AL – aloqa liniyasi.

86
87
mumkin. Yashin toki yer yuzasi bo‘ylab har tomonlama tarqalib
ketadi, agar shu yaqin atrofda aloqa kabellari yoki metall
uskunalar yer ostida bo‘lsa, u holda tokning katta qismi metall
qobiqlar bo‘ylab harakatlanadi. Yashin urgan joy va kabel
oralig‘ida kattadan-katta kuchlanish yuzaga kelib, bu elektr
oraliqda yoy hosil bo‘ladi. Bu yoy uzunligi 30 metr va undan
ortiq masofada bo‘lishi mumkin.
Yashin tokidan shikastlangan kabel turli ko‘rinishda bo‘ladi:
kuchli qizish hisobiga qo‘rg‘oshin qobiq erib ketadi; djut o‘rami
yonib ketadi; izolatsiya kuyib ketadi; kabel tok o‘tkazgichlari esa
erib, bir-biri bilan yoðishib ketadi.
Yer ostida joylashgan aloqa kabellarini yashin tokidan
shikastlanishi shu kabel yotgan yer atrofida o‘sgan daraxt ildizlari
orqali ham bo‘lishi mumkin. Daraxtlarni yer osti kabellari bilan
oralig‘idagi masofa quyidagicha bo‘ladi:
l
≈
1,5h (agar h=10): 
l
=1,25h (agar h=20): 
l
=h (agar
h=30metr bo‘lsa).
Bu yerda h – daraxtning o‘rtacha balandligi, metr.
Agar kabelli liniya uchastkalarida yashin tokidan shikast-
lanish ehtimolligi ruxsat etiladigan miqdordan oshib ketadigan
bo‘lsa, u holda quyidagi choralar ko‘riladi: yashinga chidamli
kabellar qo‘llanadi, ya’ni qobiq o‘tkazuvchanligi yuqori kabellar
(aluminiy qobiqli kabellar) izolatsiyasi yuqori elektr
mustahkam kabellar, muftalar ichiga kichik o‘lchamli
razryadniklar qo‘llanadi, yashindan muhofazalovchi troslar
yotqiziladi.
Aloqa zanjirlariga yashin elektrligidan tashqari, magnit
bo‘ronlari ham ta’sir etishi mumkin. Magnit bo‘ronlari ma’lum
bir vaqtlarda yer yuzasida magnit maydoni kuchlanganligini
keskin o‘zgarishi hisobiga yuzaga keladi va yer yuzasida ma’lum
bir nuqta oralig‘ida ðotensiallar farqi hosil bo‘ladi, natijada
hosil bo‘lgan yer toklari bir o‘tkazgichli aloqa zanjirlariga kuchli
xalaqit ta’sirlarini ko‘rsatadi. Uzoq vaqt mobaynida bunday
zanjirlar bo‘ylab oqib o‘tuvchi yer osti toklari ÍÐÏ dagi
aloqa uskunalarini shikastlanishiga olib keladi.
Yashin razryadlanish holatida havo orqali o‘tgan aloqa
liniyalarining tok o‘tkazgichlarida yuzaga keladigan yuqori voltli
kuchlanish, osmondagi bulutlarni yerga razryadlanish hisobiga
bo‘ladigan induksiyalanishi yoki yashin razryadini to‘g‘ridan-
to‘g‘ri aloqa liniyasiga urishidan hosil bo‘ladi.
Ba’zi bir ðaytlarda esa yashin yer yuzasidagi baland
o‘rnatilgan uskunalarni shikastlashi mumkin. Ma’lum bir hollarda
esa yashin tekis yer yuziga ham urilib, yerning katta elektr
o‘tkazuvchanlik joylariga intilib boradi (41-rasm). Agar yer ostida
yotqizilgan kabel tuðrog‘i katta solishtirma qarshilikga ega bo‘lsa,
u holda yashin razryadlari yer qarida joylashgan. Yashin
o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan kabel qobiqlariga yetib borib, ularni
shikastlantiradi.
41-rasm. Yashin urishi:
a) to‘g‘ridan-to‘g‘ri kabelga; b) daraxt orqali.
Ko‘ðchilik hollarda yer osti kabellarini shikastlanishi kuchli
qarshilikka ega bo‘lgan tuðroqlarda (toshloq, qumlik va h.k.) ro‘y
beradi.
Havo orqali o‘tgan aloqa liniyalarining tok o‘tkazgichlariga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri yashin urishi hisobiga kuchli tok ta’siri ostida
bitta yoki bir nechta simyog‘ochlar oraliqlari kuyib ketishi,
simyog‘ochlar esa yorilib yoki yonib ketishi, simyog‘ochlarga
mahkamlangan izolatorlar esa yorilib, yaroqsiz holga kelishi
a)
b)
Kabel
Kabel

88
89
fazasi yer bilan ulangan sistemaning avariya rejimida katta
miqdordagi tokka egaligi uchun kuchli magnit ta’sirlar hosil
bo‘ladi (I
®
H). Elektr uzatish liniyalari yer bilan ulanganda
galvanik ta’sirlar ro‘y beradi.
Aloqa liniyalariga elektr uzatish liniyalarining o‘zgarmas va
o‘zgaruvchan toklari ta’sir etadi. O‘zgaruvchan tok, asosan,
50 Ãö chastotada ta’sir etib, uning ta’siri tonal chastotada ro‘y
beradi. O‘zgarmas tok ta’siri esa o‘zgaruvchan tokni o‘zgarmas
tokka aylantirishda qo‘llanuvchi simobli o‘zgartirgichlarning
ðulsatsiyasi hisobiga yuzaga keladi. Uning garmonik tashkil
etuvchilari 30 êÃö chastota diaðazonida ta’sir etib, yuqori
chastotali uchta kanal bo‘yicha ishlaydigan Â-3 aloqa uzatish
vositasiga ta’sir ko‘rsatadi.
Aloqa liniyalariga elektr uzatish liniyalarining o‘zgaruvchan
va o‘zgarmas tok ta’sirlarini solishtiradigan bo‘lsak, u holda
o‘zgaruvchan tok kuchli ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun aloqa
liniyalarini elektr uzatish liniyalaridan ma’lum bir masofaga
olib ketish zarur. Chastota diaðazoni bo‘yicha o‘zgarmas elektr
uzatish liniyalari ko‘ðroq ta’sir ko‘rsatadi (11-jadval).
11-jadval
Ko‘rsatgichlar O‘lchov birligi O‘zgaruvchan tok O‘zgarmas tok
1
2
3
4
Chastota
êÃö
0,05
1
/
4
3,0
30,0
Òa’sir kuchi
Shartli belgi
50
1
Aloqa liniyasini
km
5,0
0,1
chetga olib ketish
masofasi
Òa’sir xarakteri
-
Xavfli Xavfli va xalaqit
beruvchi
Aloqa liniyalarining zanjirlarga ta’sirini ko‘rib chiqishda
quyidagi yuqori voltli ta’sir rejimlarini e’tiborga olish lozim.
Majburiy ishlash, zo‘rlab va avariya.
Normal ish rejimi deganda, to‘liq ishlashi tushuniladi.
Majburiy ishlash rejimida esa, liniya shu rejimda ma’lum vaqt
6.3. Elektr uzatish liniyalari ta’siri
Elektr uzatish liniyalari bo‘yicha elektroenergiya o‘zgarmas
tok va o‘zgaruvchan tok ko‘rinishida uzatilishi mumkin (42-rasm).
42-rasm. O‘zgaruvchan tok uzatish liniyasi.
O‘zgaruvchan tok elektr uzatish liniyalarining kuchlanishi
3,3 : 6,6: 11: 35: 220: 500 va 750 kB bo‘lsa, o‘zgarmas tok 400:
500: 600: 800: 1000 va 1500 kB bo‘lgan kuchlanish elektr uzatish
liniyalari bo‘yicha uzatiladi. O‘zgaruvchan elektr uzatish
liniyalarida uch fazali tok uzatiladi.
Elektr uzatish liniyalari bo‘yicha o‘zgaruvchan tok uzatishda
quyidagi ish rejimlari mavjud: simmetrik tok o‘tkazuvchilarning
neytrali izolatsiyalangan yoki neytrali yer bilan; tok o‘tkazgichlari
simmetrik bo‘lmasdan “ikkita o‘tkazgich-yer“ sxemasi qo‘llanadi;
neytralli izolatsiyalangan liniyalar 35 kB kuchlanishgacha bo‘lgan
elektr uzatish liniyalarida qo‘llanadi; texnika xavfsizligi bo‘yicha
katta kuchlanishdagi elektr uzatish liniyalarida neytrali albatta
yer bilan ulanishi lozim.
Elektr uzatish liniyalarini aloqa liniyalariga ta’siri elektr va
magnit ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Ularning ish rejimi bo‘yicha
ta’sirlar u yoki bu ko‘rinishda bo‘lib, simmetrik sistemalar yuqori
ðotensiallikka ega bo‘lganligi uchun kuchli elektr ta’sirlar
ko‘rsatadi (U
®
E). Simmetrik bo‘lmagan sistemalarda, ya’ni

90
91
43-rasmga razm soladigan bo‘lsak, havo orqali o‘tgan aloqa
liniyalariga bir vaqtning o‘zida elektr va magnit maydoni, kabelli
liniyalarga esa magnit maydoni ta’sir ko‘rsatadi. Elektr
maydonining kuchlanganlik liniyalari kabelning metall qobiqlariga
tutashib, kabelning o‘zagiga kirib bormaydi. Kabelli liniyalarga
magnit ta’sirlar kabel qobig‘ining ekranlovchi xususiyati hisobiga
kamayib boradi. Yerda yotqizilgan kabelli liniyalar va havo orqali
o‘tgan aloqa liniyalari “o‘tkazgich-yer” sistemasi bo‘yicha ishlashi
hisobiga ularga galvanik ta’sirlar ko‘rsatadi.
6.4. Elektrlashtirilgan temir yo‘l ta’siri
Shaharlararo va shahar tashqarisiga qatnaydigan
elektrlashtirilgan temir yo‘llarning kontakt tarmoqlari, tramvay,
troleybuslar aloqa liniyalariga ta’sir ko‘rsatadi. Kontakt
tarmoqlarining o‘zgarmas tok kuchlanishi tramvay-troleybuslar
uchun 0,6 êÂ, shahar tashqarisiga qatnaydigan elektrlashtirilgan
temir yo‘l uchun 1,65 êÂ, shaharlararo qatnaydigan
elektrlashtirilgan temir yo‘l uchun 3,3 ê bo‘lsa, magistral
elektrlashtirilgan temir yo‘llarda esa 25 ê kuchlanishga ega
o‘zgaruvchan tok qo‘llanadi.
Elektrlashtirilgan transðort bir o‘tkazgichli simmetrik
bo‘lmagan sistema, unda yer (rels) qaytaruvchi o‘tkazgich
vazifasini bajaradi, bunday o‘tkazgich bo‘ylab kuchli tok oqib
o‘tadi va kuchli magnit ta’sir (I
®
H) ko‘rsatadi. Elektrlashtirilgan
temir yo‘llarning kontakt tarmoqlarida qo‘llanuvchi tok bir necha
yuz amðerga yetadi.
Elektrlashgan transðort aloqa liniyalariga xavfli va xalaqit
beruvchi ta’sir manbai bo‘lib hisoblanadi, bundan tashqari,
magnit ta’sir bilan birga galvanik ta’sir mavjuddir.
O‘zgaruvchan tok yordamida harakatlanuvchi elektrlash-
tirilgan temir yo‘llar asosan 50 Ãö chastotada va tonal
chastotalarda ta’sir ko‘rsatadi. O‘zgarmas tok yordamida
harakatlanuvchi elektrlashtirilgan temir yo‘llarda esa o‘zgaruv-
chan tokni o‘zgarmas tokka o‘zgartirilgandagi garmonik tashkil
etuvchilar tonal chastotada va 30 êÃö chastotagacha bo‘lgan
diaðazonda ta’sir etadi.
Aloqa liniyalariga elektr uzatish liniyalari va elektrlashtirilgan
temir yo‘l ta’siri 12-jadvalda keltirilgan.
ishlab, normal ish rejimidan bir muncha farq qiladi. Avariya
rejimida esa, yuqori voltli liniyani normal ishlash rejimini
buzilishidir, bu holatda liniya uzilishi va neytrali yer bilan ulangan
uch fazali liniyani bitta fazasini yer bilan ulangan holati
tushuniladi. Elektr uzatish liniyasining bitta fazasi yer bilan
ulangan holatda moslashmagan kuchlanish hosil qiladi.
Òashqi elektromagnit ta’sirlar havo orqali o‘tgan aloqa
liniyalariga va kabelli aloqa liniyalariga turlicha ta’sir ko‘rsatadi
(43-rasm).
43-rasm. Aloqa liniyalariga ta’sirlar:
a) havo orqali o‘tgan aloqa liniyalari; b) kabelli liniya.
a)
b)

92
93
6.5. Radiostansiyalar ta’siri
Radiostansiyalar yuqori chastotali aloqa kanallariga xalaqit
beruvchi ta’sir ko‘rsatadi, chunki radiostansiyalarning ishchi
chastotasi yuqori chastotali sistemalar diaðazoniga to‘g‘ri keladi.
Aloqa liniyalariga, ayniqsa, o‘ta uzun to‘lqin diaðazonidagi,
ya’ni 3-30l Ãö chastota diaðazoni, uzun to‘lqinlar – 30 –300 êÃö
va va o‘rta to‘lqinlar 300 – 3000 êÃö chastota diaðazoni to‘g‘ridan-
to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi va radiostansiyalar stansiya binosiga
kiritiladigan vertikal o‘tkazgichlarga ko‘ðroq ta’sir ko‘rsatadi.
Aloqa liniyalari zanjirlariga radiostansiyalarning xalaqit ta’sir
darajasi ko‘ðgina faktorlarga bog‘liq: tarqatish quvvatiga; aloqa
liniyasi trassasiga ta’sir etuvchi radiostansiyani joylanishiga;
yerning o‘tkazuvchanligiga; zanjir o‘tkazgichlarini yerga nisbatan
simmetriyasiga. Shu munosabat bilan turli radiostansiyalardan
har xil liniyalarga ruxsat etiladigan masofa quyidagicha:
– havo orqali o‘tgan aloqa liniyalari; kryukli ðrofilda – 1200,
traversli ðrofilda – 500 km;
– simmetrik kabellar; qo‘rg‘oshin qobiqli – 7,7 km,
aluminiy qobiqli – 1,3 km, ðo‘lat qobiqli – 3,3 km;
– koaksial kabel – 1 km.
6.6. Muhofazalanish choralari
Aloqa inshootlarini tashqi elektromagnit ta’sirlardan
muhofazalashda bir qancha choralar ko‘riladi. Bunday muho-
fazalanish choralari elektr uzatish linyalari, elektrlashtirilgan
temir yo‘llar, radiostansiyalar kabi ta’sir etuvchi liniyalarda va
ta’sir ostida bo‘lgan aloqa liniyalarida qo‘llanadi. 14-jadvalda asosiy
muhofazalanish choralari keltirilgan.
14-jadval
Òashqi ta’sir Òa’sir xarakteri
Liniyalarda qo‘llanuvchi choralar
manbai
Òa’sir etuvchi Aloqa
1
2
3
4
Elektr uzatish Xavfli va xalaqit
Avtomatika
Òrassani chetga
liniyalari beruvchi E va N Òo‘g‘irlovchi olib ketish.
maydonlar
filtrlar
Kabellashtirish.
12-jadval
Ko‘rsatgichlar
Elektr uzatish liniyalari Elektrlashtirilgan temir
yo‘l
1
2
3
Aloqa trassasi
Noma’lum Ma’lum
Òa’sir muddati
Qisqa vaqtli
Uzoq vaqtli
Òa’sir sxemasi
Simmetrik
Simmetrik bo‘lmagan
Òa’sir kuchi (shartli
1
10 – 20
o‘lchov birligi)
Bu jadvaldan ko‘rish mumkinki, elektr uzatish liniyalariga
qaraganda bir o‘tkazgichli elektrlashtirilgan temir yo‘l sistemasi
aloqa liniyalariga kuchli ta’sir ko‘rsatadi va uning ta’sir muddati
bir muncha katta, ammo elektr uzatish liniyalarining masofasi
bir muncha uzoq, bundan tashqari, yangi quriladigan liniyalarni
muhofazalash esa bir muncha murakkab.
13-jadvalda yerga yotqizilgan MÊÑÁ-4x4x2 kabelini elektr
uzatish liniyalari va elektrlashtirilgan temir yo‘l bilan ruxsat
etiladigan o‘rtacha yaqinlashish masofasi metrda ko‘rsatilgan.
Bu jadvaldan shuni ko‘rish mumkinki, tuðroq turi qanchalik
yomon, ya’ni solishtirma o‘tkazuvchanligi qanchalik kichik bo‘lsa,
aloqa kabelini shunchalik uzoq masofaga chetlashtirish lozim.
13-jadval
Parametrlar O‘lchov
Òuðroq turi
birligi
Eski Loy Qotib Ohak Qum Òoshloq
qora qolgan
tuðroq
loy
1
2
3
4
5
6
7
8
Solishtirma Sm/m
0,2 0,1 0,05 0,02
0,01
0,001
o‘tkazuvchanlik
Elektr uzatish Metr
300 370 560
830
1200
3800
liniyasi bilan
yaqinlashishi
Elektrlashtirilgan Metr
300 260 350
480
600
1470
temir yo‘l bilan
yaqinlashishi

94
95
7-BOB. SIMLI LINIYA INSHOOÒLARINING ÒEXNIK
EKSPLUAÒAÒSIYASI
7.1. Magistral va mintaqaviy tarmoqlarning simli liniya
qurilmalari
Bunday simli liniyaga taalluqli qoidalarni bajarish
O‘zbekiston Aloqa va Axborotlashtirish agentligi tasarrufidagi
axborot texnologiyalari bo‘yicha axborotlarning uzatish simli-
liniya qurilmalarini texnik eksðluatatsiya qiluvchilariga tegishlidir.
Ushbu amal qilinishi so‘ralgan qoidalar kuchga kirgandan
so‘ng, bundan avvalgi shaharlararo tarmoqlardagi simli-liniya-
kabel qurilmalarining qoidalari bekor qilindi (1988-yilda ishlab
chiqarilgan).
Òexnik-eksðluatatsiya qoidalarining asosiy vazifalari
mintaqaviy tarmoqlardagi liniya-kabel qurilmalariga texnik xizmat
ko‘rsatish liniya-kabel qurilmalarini qurilishda, rekonstruksiya-
lashda va kaðital ta’mirlashda texnik kuzatuvchilari uchun asosiy
talablarni bajarish va takomillashtirishdir.
Simli-liniya-kabel qurilmalariga quyidagilar kiradi:
Aloqa kabellari va armaturalari, kabel kanalizatsiyasi, yer
osti va yer usti qurilmalari, ÍÐÏ konteynerlari, suv
inshootlarini kesib o‘tuvchi kabellar, quvurlar, osma uskunalar,
korroziya va turli elektromagnit ta’sirlardan muhofazalash
uskunalari, simli kabel trassalari o‘tgan joylarni belgilanishlari,
kabel shaxtalari, shkaflari, simyog‘ochlar, usti berk joylar,
kabel armaturalarini kabel montaji uchun zarur asbob-
uskunalarni saqlash joylari.
Shuningdek, simli-liniya qurilmalari xizmatini olib
boruvchilar ishchi-xizmatchi uchun chiqarish qurilmalaridir.
Simli-kabel armaturalariga quyidagilar kiradi:
Òo‘g‘ridan-to‘g‘ri ulanuvchi, tarqatuvchi, gaz o‘tkazmay-
digan va izolatsiyalovchi muftalar, kabel oxirlash uskunalari,
bino ichidagi kabel yotqizgichlar, konsollar, muhofazalash
razryadniklarini o‘rnatish uchun uskunalar va h.k.
Simli-liniya-kabel qurilmalarning asosiy elementlaridan biri,
bu – aloqa kabellari.
Axborotlarni uzatish bo‘yicha simli kabellar elektr simli
metall o‘tkazgichlar va oðtik kabellarga bo‘linadi.
Ekranlovchi troslar Kesishtirish va
simmetriyalash.
Ekranlashtirish.
Razradnik va
saqlagichlar.
yerga ulash.
Neytrallovchi va
reduksion transfor-
matorlar.
Òo‘g‘rilovchi filtrlar Òrassani chetga olib
So‘rib oluvchi
ketish.
Elektrlashtirilgan Xavfli va xalaqit transformatorlar Kabellashtirish.
temir yo‘l
beruvchi maydon O‘tkazuvchanlikni Kesishtirish va
oshirish va relslarni simmetriyalash.
izolatsiyalash
Ekranlashtirish.
Razradnik va
saqlagichlar.
Yerga ulash.
Kabellashtirish.
Havo orqali o‘tgan
aloqa liniyalarida
yashin o‘tkazgichlarni
qo‘llash.
Yashin
Xavfli E maydon
-
Kabeli aloqa
liniyalarida troslar.
Kaskadli
muhofazalash.
Razradnik va
saqlagichlar.
Yerga ulash.
Òrassani chetga olib
ketish.
Radiostansiyalar Xalaqit beruvchi Òashuvchi chastotani Kabellashtirish.
E maydon
tanlash
Kesishtirish va
Radiostansiyani simmetriyalash.
chetga olib ketish Filtrlar va
berkituvchi g‘altaklar.
Nazorat savollari
1. Elektromagnit ta’sir manbalarini sanab bering.
2. Atmosferadan hosil bo‘luvchi elektr ta’sir nima?
3. Elektr uzatish liniyalarning ta’siri haqida nimalarni bilasiz?
4. Xavfli va xalaqit beruvchi ta’sir normalarini sharhlab bering.

96
97
7.2. Simli-liniya-kabel qurilmalarining texnik
eksðluatatsiyasini tashkil etishning asosiy ðrinsiðlari
Simli-liniya-kabel qurilamalarining texnik xizmati metodlari
shaharlararo, xalqaro va mintaqaviy aloqa kabel liniyalarining
trassasini qay holatda o‘tkazilishiga bog‘liq, ya’ni avtomobil
yo‘llarining holati va trassada joylashgan aholi manzilgohlarining
joylashishi, eksðluatatsiya qiluvchi korxona bo‘linmasining
transðort bilan ta’minlanganligi, texnik xizmat uchun qo‘llanuvchi
asbob-uskunalarning zamonaviyligi va qo‘l mehnatini kamaytirgan
holda eksðluatatsion xarajatlarga va materiallarga ketadigan
mablag‘ni kamaytirish asosida yuqori kvalifikatsiyali muhandis-
ishchilardan foydalangan holda yuqori sifatli va uzluksiz aloqani
simli-liniya-kabel qurilmalari bo‘yicha tashkil etishga bog‘liqdir.
Bugungi kunda “SHAK” da quyidagi xizmat metodlari
mavjud:
Markazlashgan, uchastkali va ikki usulni birlashtirilgan
metodlar.
Markazlashgan xizmatni tashkillashtirish metodida simli-kabel
uchastkasini hamma ishchi-xizmatchilari bitta korxonada bo‘lib,
u liniyaning texnikaviy sexini tashkil etadi. Agar texnik xizmat
ko‘rsatuvchi trassa uzunligi bir muncha katta bo‘lsa, u holda uning
tarkibida ma’lum bir brigadalar tashkil etilib, ular biriktirilgan
uchastkada texnik xizmatlarni olib boradilar. Markazlashgan xizmat
metodi ma’lum miqdorda ilg‘or metodlardan bo‘lib, unda transðort
mexanizmlarini ishlab chiqarish samarasi va sifati oshadi. Bunday
metodga brigada metodi qo‘llaniladi.
Uchastkali xizmat metodi asosiy simli-kabel-liniya trassasi
bo‘yicha borib bo‘lmaydigan yoki borish qiyin bo‘lgan joylarda
tashkil etiladi. Bunday xizmat ko‘rsatish metodida butun simli-
kabel-liniya trassasi ma’lum bir uchastkalarga bo‘linadi va shu
yerda yashaydigan montyorlarga taqsimlanadi. Bunday uchastkalar
miqdori va bajargan ish hajmi va tarkibi kabel uchastkasi yoki
LÒS boshlig‘i tomonidan ishlab chiqilgan normativlar asosida
olib boriladi. Yuqorida qayd etib o‘tilgan markazlashgan va
uchastkali xizmat metodlarining biriktirilgan metodi ham mavjud
simli-liniya-kabel qurilmalarining simli-liniya-kabel qurilma-
larining texnik eksðluatatsiyasi ishlari har qanday bo‘linma
bo‘yicha va reja asosida olib boriladi.
Elektr kabellarining o‘tkazgichlar konstruksiyasiga qarab,
ðast chastotali simmetrik va yuqori chastotali simmetrik
kabellarga, uzatilayotgan chastotalarga qarab, ðast chastotali va
yuqori chastotali kabellarga bo‘linadi.
Xalqaro, shaharlararo, mintaqaviy va mahalliy simli-kabel
inshootlarini texnik eksðluatatsiyasi deganda, yuqorida qayd etib
o‘tilgan inshootlarni ishdan chiqarmasdan, shikastlantirmasdan
va sifatli aloqa tashkil etish tushuniladi. Òelekommunikatsiya
tarmoqlarida simli aloqa liniyalari asosiy elementlardan bo‘lib,
u sifatli ishlashi zarur.
O‘zbekistonda simli-liniya-kabel inshootlarining texnik
eksðluatatsiyasi O‘zbekiston Aloqa va Axborotlashtirish agentligi
tasarrufidagi “O‘zbektelekom” Aksiyadorlik komðaniyasining
Shaharlararo Aloqa Kabellari (SHAK) filiali tomonidan
tayyorlangan va agentlik tomonidan me’yoriy hujjatlar asosida
olib boriladi. Odatda, texnik eksðluatatsiya hududida olib boriladi
va bu ishlar asosan “SHAK” zimmasidadir.
O‘zbekistondagi birlamchi tarmoqlarning ishlashi, ya’ni
traklar bo‘yicha hosil bo‘luvchi kanallar va oqimlarni boshqarish
uchun hududiy shaharlararo va xalqaro aloqa tarmoqlarini
boshqarish markazi (SHXAÒBM) mavjud.
Hamma aloqa tarmoqlarini boshqarish maqsadida magistral
mintaqaviy bog‘lovchi liniyalar hamda shaharlararo aloqa
liniyalari ma’lum bir tartib raqamiga egadir. Bundan tashqari,
oraliq va oxirlash manzilgohlari ham o‘zining tartib raqamiga
ega. Òartib raqam bo‘yicha raqamlashtirish sistemasi va tartibi
O‘zbekiston Aloqa va Axborotlashtirish agentligi tomonidan
tayyorlangan buyruq asosida olib boriladi. Boshqarish mar-
kazi liniya va traktlarning holati va ular bo‘yicha statistik
ma’lumotlar yig‘adi va tahlil qiladi hamda ðrofilaktik
o‘lchovlar rejasini tuzadi, ta’mirlash ishlarini olib borishi
uchun ruxsat beradi.
“SHAK”ning asosiy ishlab chiqarish korxonalari kabel
uchastkalari hisoblanadi. Ba’zi bir holatlarda kabel uchastkasi va
kuchaytirgich manzilgohi xodimlarining ishi birlashtirilib, ular
birlashgan kabel uchastkasi deb yuritiladi. Kabel turiga va kabelni
yotqizish sharoitiga qarab, kabel uchastkalari orasidagi masofa
120 – 180 km ni tashkil etadi.

98
99
d) o‘zgarmas havo bosimi ostida ushlab turuvchi sistemalarni
tekshirish jurnallari va bayonnomalari;
e) yerga ulagich uskunalarni o‘lchash bayonnomalari;
f) kabel trassasining ðasðorti;
g) qo‘riqlash-ogohlantirish ishlari bo‘yicha hujjatlar;
h) simli-liniya-kabel inshootlarini ishdan chiqqan va avariya
holatlarini hisobga oluvchi hujjatlar;
i) liniya kabel inshootlarini eksðluatatsiyasi bo‘yicha statistik
hujjatlar;
j) kabel seksiyasi va germetik bo‘lmagan qobiqlarni tuzatganlik
haqidagi dalolatnoma;
k) kabellarni chuqurlashtirilganligi haqidagi dalolatnoma.
Òexnik hujjatlarga quyidagilar kiradi: ðasðortlar, formulalar,
uskunalarning texnik qo‘llanmalari, o‘lchov asboblari, kabel
armaturalarining ðasðorti va sertifikati.
Qabul qilish-toðshirish hujjatlariga quyidagilar kiradi:
– simli-liniya-kabel qurilmalarini qurgan, qayta ta’mirlagan
korxona tomonidan eksðluatatsiyasiga toðshirish hujjatlari.
Òashkiliy hujjatlarga quyidagilar kiradi:
– korxonaning strukturaviy tuzilish (KU, LTU, QÒB),
bo‘lim xizmatining nizomi;
– ishchilarining mansabiy yo‘riqnomasi;
– korxona bo‘yicha buyruq va farmoyishlar;
– ish rejalari va ularning bajarilish hisoboti;
– texnik o‘qish o‘tkazish rejasi va ularni hisobga olish jurnali;
– texnika xavfsizligi va atrof-muhitni himoya qilish bo‘yicha
hujjatlar;
– boshqa tashkiliy hujjatlar.
Kerak bo‘ladigan hujjatlar formasi va ularni to‘ldirish hamda
saqlash muddati taalluqli yo‘riqnomalar asosida olib boriladi.
7.3. Simli-liniya-kabel inshootlarida texnik xizmat
ko‘rsatish
Simli-liniya-kabel inshootlariga texnik xizmat ko‘rsatish
inshootlarning texnik holati bo‘yicha oðerativ nazorat, reja-
ðrofilaktik ishlarni bajarish nazorati hamda joriy bajarish nazorat
ishlarini o‘z ichiga oladi.
Simli-liniya-kabel inshootlarining texnik holati bo‘yicha
oðerativ nazoratga quyidagilar kiradi:
Quyidagi reja ishlari mavjud: yillik, chorak va oylik reja ishlari.
Yillik ish rejasida asosiy xo‘jalik va eksðluatatsiya ishlari
rejalashtirilib, unda tarmoqlarning konseðsiyalari, uni zamona-
viylashtirish va rivojlantirish dasturini amalga oshirishlarini ta’minlash,
simli-liniya-kabel inshootlarini sifatli va to‘liq bo‘lishi rejalashtiriladi.
Chorak va oylik rejalashtirish ishlari yillik ish rejalari asosida
olib boriladi, bunda qilinadigan ishlar aniq qilib ko‘rsatiladi.
Rejalashtirilgan ishlarni o‘z vaqtida va sifatli bajarish liniya-kabel
inshootlarini sifatli va to‘liq ishlashi ta’minlanadi.
Simli-liniya-kabel inshootlarining texnik-eksðluatatsiyasida
nazorat ishlari olib borilishi shart. Nazorat ishlari ikki xil bo‘lishi
mumkin: kundalik va maxsus.
Kundalik nazoratda ishchi-xizmatchilarning bilim saviyasi va
texnik mahorati, normativ-hujjatlarni olib borish jarayoni
tekshiriladi, hozirgi ðaytda bu jarayon attestatsiya deb yuritiladi.
Simli-liniya-kabel inshootlarining ishchi-xizmatchilari o‘z
malakalarini korxonada yoki o‘quv markazlarida oshirishlari
mumkin. Malaka oshirish jarayonida ular ishdan ozod etilib,
o‘qish haftasi qirq soatdan kam bo‘lmasligi kerak.
Eksðluatatsiya qiluvchi hamma korxonalar simli-liniya-kabel
inshootlarning holatini tahlil qilish uchun ishlab chiqarish
hujjatlarini olib borishlari kerak.
Simli-liniya-kabel inshootlarining texnik eksðluatatsiyasida
quyidagi ishlab chiqarish va normativ hujjatlar olib borilishi kerak:
– normativ-ma’lumotlar;
– oðerativ-texnik hujjatlar;
– texnik hujjatlar;
– qabul qilish va toðshirish hujjatlari;
– tashkiliy hujjatlar.
Normativ ma’lumotnoma hujjatlariga quyidagilar kiradi: davlat
va soha standarti, korxona standarti, qoidalar, instruksiya, yo‘riq-
nomalar, takliflar, agentlik tomonidan tayyorlangan tavsiya hujjatlari.
Oðerativ texnik-hujjatlar eksðluatatsiya qiluvchi korxona
ishchilari tomonidan tayyorlanadi va unga quyidagi hujjatlar
kiradi:
a) simli-aloqa-kabellarining elektr ðarametrlarining o‘lchov
bayonnomalari;
b) korroziya va tashqi elektromagnit ta’sirlaridan muhofaza-
lash uchun o‘lchanadigan ðarametrlar bayonnomalari va jurnali;

100
101
Yer ishlari olib borilayotgan va kovlanayotgan joylarda liniya-
kabel inshootlarini mexanik ta’sirlardan muhofazalash
uskunalarini o‘rnatish kerak.
ÍÓÏ lar eshigini ochish uchun qor bosgan joylarni qordan
tozalash kerak. Liniya-kabel inshootlaridagi avariya va shikastlangan
joylarni tezda tuzatish lozim. Kabellarning uzilgan joylarini
tuzatish, kerak bo‘ladigan kabel zaxiralarini, asbob-uskunalarni
toza saqlash va toðishga qulay joyda saqlash darkor.
Yer ishlarida shikastlangan joylar, liniyadagi buzilgan joylar
tuzatilgandan so‘ng, trassa ðasðortida bu o‘zgarishlar tegishli
tartibda belgilanadi.
Simli-liniya-kabel inshootlari holatini nazoratdan o‘tkazish
uchun baholash ikki yilda bir marta o‘tkaziladi hamda inshootning
kategoriya sifati attestatsiyadan o‘tkaziladi. Attestatsiya natijalari asosida
liniya inshootlarining normada bo‘lishi uchun ish rejalari tuziladi.
7.4. Shahar telefon tarmoqlarida qo‘llanuvchi
oxirlash uskunalari
Shahar telefon tarmoqlaridagi kabellarning oxirgi uskunalari
vazifasini himoya ðlatasi (ÏÇ), telefon kabel bokslari (ÁKÒ),
taqsimlash qutichalari (KÐ), kabel yashiklari (ßKÃ) bajaradi.
Kabel oxirgi uskunalarining montaji odatda yoðiq ustaxonada
olib boriladi. Bunda kabellar oxirgi uskunalariga kiritiladi,
shundan so‘ng kabellar o‘tkazgichlari ajratib-yoyilib oxirgi
uskunalarning kontakt detallariga, ya’ni shtiftlariga qalaylash
uskunasi yordamida ðayvandlab ulanadi.
Kabel oxirgi uskunalarining turi, rusumi va ularning tartib
raqami bilan belgilanishini ko‘rib chiqamiz.
Shahar telefon tarmoqlari abonent liniyasining magistral
uchastkasida qo‘llanuvchi magistral kabellar AÒS binosiga shaxta orqali
kiritilib, kross uskunasi bilan tugaydi. Krossda AÒS uskunalari va
texnik eksðluatatsiya ishlarini bajaruvchi kishilarni xavfli tok va
kuchlanishdan muhofazalashni himoyalash ðlatalari bajaradi,
shuningdek, muhofazalash oxirgi uskunalarning himoyalash ðlata-
lariga magistral kabellarning tok o‘tkazuvchi simlari qalaylab ulanadi.
Himoyalash ðlatalari analog va raqamli AÒSlar uchun turli
tuzilishga ega. Analogli telefon tarmoqlarda sig‘imi 25õ2 bo‘lgan
muhofazalash ðlatalari qo‘llanadi. Muhofazalash ðlatasi kontakt
– kabellarning elektr ðarametrlarining nazorati;
– kabellarni o‘zgarmas havo bosim ostida bo‘lish nazorati;
– telemexanika sistemalarining signallari bo‘yicha ÍÓÏ va
ÍÐÏ holatini nazorati hamda kerak bo‘lsa, tezda kabel trassasiga
chiqib, taalluqli choralar ko‘rish;
– simli-liniya-kabel inshootlarini holatini tekshirish uchun
trassani ko‘rib kelish;
– simli-liniya-kabel inshootlarini tashqi elektromagnit
ta’sirlardan va korroziyadan muhofazalovchi uskunalar holatini
nazorat qilish zarur;
– simli-liniya-kabel inshootlarini elektr ðarametrlarda
o‘lchanadi;
– simli kabellarni mexanik ta’sirlardan shikastlanishdan
muhofaza qilish shart;
– simli kabellarni germetik bo‘lmagan joylarini tuzatish;
– mexanizatsiya uskunalarini ta’mirlash va ularga xizmat ko‘rsatish;
– simli-kabel-liniya trassalarida eslatma belgilarini, o‘lchov
uskunalarini, shlagbaumlarni o‘rnatish;
– simli-liniya-kabel inshootlarida korroziyadan, yashin urishdan,
elektrlashgan temir yo‘l va elektr uzatish liniyalaridan hosil bo‘lgan
ta’sirlardan muhofazalash uskunalariga xizmat ko‘rsatish;
– kabel kanalizatsiyasiga xizmat ko‘rsatish;
– kabel yotgan chuqurni nazorat qilishni kartogramma
bo‘yicha tekshirish;
– suv inshootlaridan o‘tgan kabellarga xizmat ko‘rsatish;
– simli-liniya-kabel inshootlarida qishga tayyorgarlik ko‘rish
va tog‘ ko‘chishlariga tayyor bo‘lish;
– simli-kabel-liniya inshootlarini qo‘riqlash bo‘yicha boshqa
tashkilotlar bilan turli xil tashkiliy ishlari olib borish.
Simli-liniya-kabel inshootlarining har kungi joriy ishlarida
quyidagi ishlar olib boriladi: simli-kabelli-liniya trassasi nazorat
qilinadi hamda kabellarni qo‘riqlash zonasi va qurilish ishlari olib
borilayotgan uchastkalarda ishdan chiqqan joylarni tezda ko‘zdan
kechirib, buzilgan joylar tezda tuzatiladi; aholi o‘rtasida yerdan
foydalanuvchi korxonalar o‘rtasida, boshqa tashkilotlar o‘rtasida
liniya inshootlarini qo‘riqlash bo‘yicha tushuntirish ishlari olib boriladi;
trassadagi belgilarni tuzatish va kerak bo‘lsa, almashtirish mumkin.
Simli-kabel-liniya trassalarida ish olib borilayotgan yerlarga
ogohlantirish belgilari qo‘yish kerak.

102
103
Bu ðolosa 25 dona ðlatadan iborat, har bir ðlata sakkiz juft
magistral kabellarni kiritib ulashga mo‘jallangan. Har bir ðlata
LSA-1 kontaktlari bilan jihozlangan, ular ðlastmassa izolatsiyali
mis o‘tkazgichlarni kiritib ulashga moslashtirilgan. Muhofazalash
ðolosasining gabarit o‘lchamlari 140x90x310 mm. Muhofazalash
uskanalari bo‘lmish razryadnik va saqlagichlar blok tuzilishda,
unga muhofazalash elementlari joylashtiriladi.
Mahalliy tarmoqlarda qo‘llanuvchi ØРturidagi taqsimlagich
shkaflari ÁÊÒ turidagi bokslari bilan jihozlanib, bir qancha
o‘tkazgichlar krossirovkasi ulagich simlari ðaketidan iborat.
Shkaf ichiga o‘rnatilgan bokslar magistral va taqsimlash
kabellarining oxirgi uskanasi hisoblanadi. Bu bokslardagi
magistral va taqsimlash juftliklarini bir-biri bilan ulash
(krossirovka qilish) uchun krossirovka simlari qo‘llanadi.
ØÐÏ – bino ichida o‘rnatish uchun qo‘llanuvchi taqsimlash
shkafi. Òaqsimlash shkaflarining turli rusumlari va ularning texnik
tafsilotlari 15-jadvalda keltirilgan. 44-rasmda turli rusumdagi
taqsimlash shkaflari ichida telefon bokslarining joylanishi va
telefon bokslarining tartib bo‘yicha raqamlanishi ko‘rsatilgan.
ðrujinalar asosidan (korðusidan) tashkil toðgan bo‘lib, unda
ko‘mir razryadniklar (xavfli kuchlanishdan himoya etish uchun)
va termik g‘altaklar (ÒK – òåðìè÷åñêàÿ êàòóøêà, xavfli toklardan
muhofazalash uchun) joylashgan va ular saqlagich vazifasini
bajaradigan elementlardir. Sig‘imi 25õ2 bo‘lgan to‘rtta muhofazalash
ðlatasi birlashtirilib, sig‘imi 100õ2 bo‘lgan muhofazalash ðolosasini
(qatorini) tashkil etadi. Muhofazalash ðolosalarining tartib raqami
nol raqamidan boshlanadi va uning yon tomonida stansiya tarafidagi
kontakt ðrujinalarning shtiftlariga ÒÑÂ turidagi kabellar, liniya
tarafidagi shtiflariga esa ÒÏÏ turidagi kabellar ðayvandlab ulanadi.
43-rasmda ÏÇ-25õ2 turidagi muhofazalash ðolosasining ko‘rinishi
va uning elementlari ko‘rsatilgan.
Hozirgi zamon raqamli AÒS larda “KRONE” firmasi tomo-
nidan ishlab chiqarilgan muhofazalash ðlatalari keng qo‘llanil-
moqda. Bu firma tomonidan ishlab chiqarilgan F30036-V771-A*-
200 turidagi muhofazalash ðlatasining tuzilishini ko‘rib chiqamiz.
44-rasm. ÏÇ-25x2 turidagi muhofazalash ðlatasi: 
1 – korðus;
2 – kontakt ðrujinalari; 3 – razryadniklar; 4 – saqlagichlar.
Taqsimlovchi boks
Magistral boks
Shkaf 1200x2
Shkaf 600x2
Shkaf 300x2
45-rasm. Òaqsimlash shkafida telefon bokslarining joylanishi.
TK-025
ÓÐ-300
TK-025

104
105
bir magistral kabeli bilan ketma-ket yo‘sinda raqamlanadi.
Magistral kabellar kiritilgan taqsimlash shkafining tartib raqami
qo‘yilganidan so‘ng, keyingi o‘rnatilgan taqsimlash shkafining
tartib raqami soat mili yo‘nalishi bo‘yicha olib boriladi.
Òaqsimlash shkafining tartib raqami “Д harfi bilan boshlanib,
undan so‘ng shkafga xizmat ko‘rsatuvchi AÒS raqami va shkafning
tartib raqami belginaladi. Misol uchun Ð-135-41 indeksi bilan
belgilangan taqsimlash shkafi 135-AÒS ga taalluqli bo‘lib,
taqsimlash shkafining tartib raqami 41 bo‘lganligini bildiradi.
ÁÊÒ – telefon kabelining boksi shahar telefon tarmoq-
laridagi abonent liniyalarining magistral va taqsimlash
kabellarining oxirgi uskunasi bo‘lib, ular taqsimlash shkafida
o‘rnatiladi (46-rasm). ÁKÒ turidagi bokslar quyidagicha
rusumlanadi: ÁKÒ-100õ2; ÁKÒ-50õ2; ÁKÒ-30õ2; ÁKÒ-20õ2.
Bunday bokslarning sig‘imi 100, 50, 30, 20 juftlikdan iborat.
ÁKÒ turidagi bokslar quyidagi elementlardan tashkil toðadi:
– kabellarni kirgizish vtulkasi va ðlintlarning shtiftiga
ðayvandlanadigan joy uchun qoðqoq;
– ðlintlar va qoðqoq tagida joylashadigan qistirma;
– tartib raqami yozilgan ðlanka va vintlar.
Bokslarni kabel bilan ulash jarayoni zaryadka deb ataladi,
bu ish jarayoni uchun ÒÏ yoki Òàturidagi kabellarning 100,
50, 30, 20 va 10 juftliklari qo‘llanadi.
Shkaf ichida o‘rnatilgan magistral bokslarning tartib raqami,
krossda joylashgan muhofazalash ðolosalariga kiritib taqsimlagich
ðrujinalariga ulangan magistral kabellarning tartib raqami bilan
ketma-ket ravishda raqamlanadi. Òaqsimlagich bokslari esa shkafda
o‘rnatilgan joy raqami bilan belgilanadi.
Hozirgi ðaytda aloqa uskunalari ishlab chiqaruvchi korxonalar
tomonidan ðlastmassa asosli ÁÊÒÏ turidagi bokslar ishlab
chiqarilmoqda. Bunday bokslarning sig‘imi xuddi ÁKÒ turidagi
bokslar singaridir, bokslarning konstruktiv tuzilishi ikkita metall
o‘zakdan iborat va bu o‘zakka o‘nta ðlint o‘rnatiladi. Bu turdagi
bokslarda hisob ðast tamondan boshlanadi.
Òaqsimlash uchastkasining bir tomoni taqsimlash shkafida
o‘rnatilgan taqsimlash boksi bilan boshlansa, ikkinchi tomoni
taqsimlash qutichasi bilan tugaydi. Bundan tashqari, taqsimlash
qutichalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri ulanish zonasidagi magistral kebellarning
oxirgi uskunasi hisoblanadi. Unda kabellarning tok o‘tkazgich sim-
lari taqsimlash qutichasining ðlintlari shtiftlariga qalaylab ulanadi.
Shkaf ichidagi magistral va taqsimlash telefon bokslaridagi
juftliklarni bir-biri bilan ÏÊÑÂ-2 – krossirovka uchun
qo‘llanuvchi bir juftlik izolatsiyali ðolivinilxlorid simlar yordamida
ulanadi. Shkaf ichidagi bokslarni bir-biri bilan ulashda krossirovka
simlarini minimal ravishda ishlatish va bu simlar, iloji boricha
qisqa yo‘l orqali yotqizilib, bir-biri bilan kamroq kesishishi lozim.
Loyihalashtirish jarayonida ØÐÏ turidagi shkaflardan foydalanish
zarur, chunki bu turdagi shkaflar tuzilishi jihatidan sodda va arzon.
Bino ichkarisida o‘rnatilgan shkaflar ichidagi kabellar va
armaturalarga tashqi atmosfera ta’siri kamroq bo‘ladi. Shkaf
sig‘imini tanlashda aloqa tarmog‘ining kelajakdagi rivojlanishi va
kengayishiga qarab, keyinchalik demontaj ishlarini qilmaslik zarur.
Òaqsimlash shkafini, iloji boricha oðtimal ravishda to‘ldirish
lozim, ya’ni shkaf xizmatidan foydalanuvchi abonentlar to‘liq,
aloqa tarmog‘i eksðluatatsiyasi uchun zaxira liniyalar bo‘lishi
kerak. Òaqsimlash shkaflarini magistral juftliklar bilan to‘ldirish
15-jadvalda keltirilgan qiymatlardan ortiq bo‘lmasligi kerak.
15-jadval
Òaqsimlanish shkaflari
Shkaf rusumi
Maksimal soni
Shkaf
BKÒ-100õ2
Juftliklar
o‘rnatiladigan
bokslari
joy
Jami Magistral
ØÐ-1200x2 12
1200
500 Bino tashqarisida
ØÐ-600x2
6 600 250 Bino tashqarisida
ØÐÏ-1200x2 12 1200
500 Bino ichida
ØÐ-600x2 6 600 250 Bino ichida
ØÐÏ-300x2 3 300 130 Bino ichida
ØÐÏ-150x2 BKÒ-50x2 150 70 Bino ichida
dan 3 dona
Har bir daha va mikrorayonda shkaflar soni va shkaf sig‘imi
tanlovi liniya-kabel inshootlarining yo‘riqnomasi asosida olib boriladi.
Òaqsimlash shkaflarining tanlangan sig‘imi ichiga bokslar
joylashtirilib, shkaf ichi to‘ldirilgandan so‘ng, taqsimlash
shkaflariga tartib raqami beriladi. Òaqsimlash shkaflarining
raqamlanishi AÒSga yaqin joylashgan shkafdan boshlanib, har

106
107
Òaqsimlash qutichasining xizmat ko‘rsatish zonasiga ko‘ð qavatli
binolarning qavatlar orasidagi bir maydoncha, ko‘ð qavatli bino
qavatlari va shu taqsimlash qutichasiga yaqin bo‘lgan manzillar va
xonadonlar kiradi. Bitta bino ichiga o‘rnatilgan taqsimlash
qutichalarining xizmat ko‘rsatish zonasi, albatta, chegaralanishi
lozim. Òaqsimlash uchastkasida taqsimlash qutichalaridan
tashqari kabel yashiklari ham keng qo‘llanadi, ular taqsimlash
kabellarini havo orqali o‘tgan aloqa liniyalariga o‘tishida ishlatiladi.
Òaqsimlash yashiklari quyidagi rusumda ishlab chiqariladi: ßKÃ-
10õ2 va ßKÃ-20õ2. Bunday yashiklarinig sig‘imi 10 va 20 juftlik.
ßKàturidagi yashiklar (48-rasm) ko‘tarma qoðqoq asosdan
va havo orqali o‘tgan aloqa liniyalarining simlarini kiritish
tirqishidan, boksga kabelni kiritish tirqishidan, ko‘mir
razryadniklar va saqlagichlardan, 10õ2 ðlintdan, germetik hamda
mahkamlovchi vintdan tashkil toðadi. Kabel yashiklarining tartib
raqami, xuddi taqsimlash qutichasi singari tartib raqamiga ega.
Hozirgi ðaytda quyidagi turdagi taqsimlash qutichalari
qo‘llanilmoqda:
– KÐÒ-10 telefon taqsimlash qutichasi cho‘yan yoki
aluminiy aralashmali asosdan iborat bo‘lib, isitilmaydigan
binolarda yoki xonalarda o‘rnatiladi;
– ÊÐÒÏ-10 telefon taqsimlash qutichasi ðlastmassali asosda.
Bunday rusumdagi taqsimlash qutichasi binolar yoki xonalar
ichida o‘rnatiladi.
Òaqsimlash qutichasi quyidagi elementlardan tashkil toðadi
(47-rasm): 1 – o‘zi yoðiluvchi qoðqoq; 2 – kabellarni kiritish
vtulkasi; 3 – o‘n juftlik ðlint; 4 – qistirma; 5 – raqamlangan
ðlanka; 6 – vint.
Plastmassa korðusli taqsimlash qutichalarini yer bilan ulash
uchun kabel ekran simi ulash joyi bilan jihozlangan.
KÐÒÍ-10 – devor tokchalariga mahkamlanuvchi bu
rusumdagi quticha ko‘ð qavatli binolarning qavat maydoncha-
sidagi elektr shit tokchasiga o‘rnatiladi. Bunday qutichalar uncha
katta bo‘lmagan o‘lchamdagi ðlastmassa korðusga joylashgan. Uni
vertikal ravishda o‘rnatish mumkin, chunki bunday holatda
o‘rnatilgan qutichalarni texnik eksðluatatsiyasi oson bo‘ladi.
Òaqsimlash qutichalariga ÒÏ yoki Òà turidagi o‘n juftlik
kabellar kiritilib, zaryadka qilish mumkin.
Har bir taqsimlash qutichalari tartib bilan raqamlanadi.
Bu raqamlar taqsimlash shkafi raqamini, shkaf ichidagi
taqsimlash boks raqamini va taqsimlash qutichasi ulangan
boksdagi ðlint raqamini bildiradi. Misol uchun taqsimlash
qutichasi KÐÒ-135-05-29 raqami bilan belgilangan bo‘lsa, u
quyidagicha o‘qiladi: taqsimlash shkafi 135, AÒS tasarrufidagi
beshinchi taqsimlash shkafi ichiga o‘rnatilgan ikkinchi taqsimlash
boksining to‘qqizinchi ðlinti bilan ulangan.
Òelefon stansiyaga yaqin taqsimlash qutichalari kichik tartib
sonlari bilan boshlanadi (0, 1, 2, 3, va hokazo), stansiyadan
uzoqroq bo‘lgan taqsimlash qutichalari katta tartib raqamlari
bilan belgilanadi (9, 8, 7, 6 va hokazo).
Òaqsimlash qutichalarining soni, o‘rnatiladigan joyi, tartib
raqami va bu quticha xizmat ko‘rsatadigan zona masofasining
hisobi taqsimlash tarmog‘i sxemasi tayyorlanishi jarayonida
bajariladi. Òaqsimlash qutichasini o‘rnatish joyini tanlashda,
iloji boricha, aloqa liniya tarmoqlariga ketadigan sarf- xarajatlar
minimal bo‘lishi kerak.
Plint 0-9
Plint 10-19
Plint 20-29
Plint 30-39
Plint 40-49
Plint 50-59
Plint 60-69
Plint 70-79
Plint 80-89
Plint 90-99
Juftliklar
a)
b)
46-rasm. BKÒ-100x2 telefon
boksining ðlintlari va juftliklarning
raqamlanishi: 
1 – boks; 2 – 00x2
kabel kirgiziladigan tirqish
(ðatrubka).
47-rasm. Òaqsimlash qutichasi:
a) tashqi ko‘rinishi; b) ðlintdagi
juftliklarning raqamlanishi.

108
109
5. Òelefon taqsimlash qutichalarining tuzilishi va ishlatilish haqida
gaðirib bering.
6. Shaharlararo bokslarning tuzilishini bilasizmi?
7. Oxirgi uskunalarining zaryadkasi uchun qo‘llanuvchi kabellarni
sanang.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ariðov A. N., Iminov Ò.K. O‘zbekiston axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari sohasi menejmenti masalalari. Ò., “Fan va texnologiya”
nashriyoti, 2005.
2. Ãðîäíåâ È. È. Ëèíåéíûé ñîîðóæåíèÿ ñâÿçè. Ì., “Ñâÿçüèç-
äàò”, 1987.
3. Ãðûçëîâ A.Ô., Äóáðîâñêèé Å.Ï. Ëèíåéíûé ñîîðóæåíèÿ. ÃÒÑ.
M., “Ñâÿçüèçäàò”, 1974.
4. Ãðèíáåðã Ã.Á., Äìèòðååâ Â.Â. Ëèíåéíûé ñîîðóæåíèÿ. Ãîðîä-
ñêîé è ñåëüñêîé òåëåôîííîé ñâÿçè è ðàäèîòðàíñëÿöèîííûõ ñåòåé.
M., “Ñâÿçüèçäàò”, 1969.
5. Ñïðàâî÷íèê. Ñòðîèòåëüñòâî êàáåëüíûõ ñîîðóæåíèé ñâÿçè.
Ðàäèî ñâÿçü. M., 1998.
Hozirgi ðaytda ßKÃ-10õ2 turidagi yashik modernizatsiyalanib,
uning o‘rniga ÓÊÑ – kabellarni havo orqali o‘tgan aloqa liniyalarga
o‘tkazish uskunasi, ya’ni ÓKÑ-10x2 – o‘n juftlik sig‘imga ega
uskuna ishlab chiqarilmoqda. ÓÊÑ-10õ2 uskunasidagi ðlint, xuddi
ßÊÃ-10õ2 yashigining ðlinti singaridir. Bu uskunaning korðus
o‘lchamlari bir muncha kamaytirilgan. Kabellarni havo orqali
o‘tgan aloqa liniyalarga o‘tkazish uskunasining vazifasi xuddi ßKÃ-
10õ2 ga o‘xshaydi. Bu uskunalardan tashqari, ÓÊÏ kabellardan
havo orqali aloqa liniyalariga o‘tish oxirgi uskunasi, ya’ni ÓÊÏ-
10õ2 va ÓÊÏ-20õ2 (49-rasm) qo‘llanilmoqda.
48-rasm. ßKàturidagi yashik: a) tashqi ko‘rinishi;
b) ßKÃ-10 da
juftliklarning tartib bo‘yicha raqamlanishi; d) ßÊÃ-20 da juftliklarning tartib
bo‘yicha raqamlanishi.
Nazorat savollari
1. Muhofazalash ðlatalarining vazifasi va o‘rnatilish joyini ayting.
2. Òaqsimlash shkaflarining turlarini sanab bering.
3. Kabel bokslarining tuzilishi va rusumlari haqida nimalarni
bilasiz?
4. Kabel yashiklarining tuzilishi va ishlatish joylarini ayting.
d)
a)
b)

110
111
5.3.Kabel izolatsiyalari...........................................................47
5.4.Guruhlardagi o‘ramlar turi..............................................51
5.5.Kabel o‘zaklarining tuzilishi............................................53
5.6.Muhofazalovchi qobiqlar.................................................54
5.7.Muhofazalovchi zirh qatlamlari.......................................56
5.8.Shaharlararo simmetrik aloqa kabellarining
tuzilishi va rusumlari...............................................................58
5.9.Mintaqaviy kabellar.............................................................64
5.10.Shahar telefon kabellari.................................................66
5.11.Qishloq telefon tarmoqlarida qo‘llanadigan kabellar...........70
5.12.Abonent o‘tkazgichi va o‘tkazgichli radioeshittirishlar uchun
qo‘llanuvchi kabellar...................................................................73
5.13.Magistral tarmoqlarda qo‘llanuvchi KM-4 turidagi koaksial
kabellar........................................................................................75
6-Bob. Òashqi ta’sirlar va muhofazalanish choralari..............83
6.1.Elektromagnit ta’sir manbalari........................................83
6.2.Atmosfera elektr ta’siri.....................................................85
6.3.Elektr uzatish liniyalari ta’siri.........................................88
6.4.Elektrlashtirilgan temir yo‘l ta’siri...................................91
6.5.Radiostansiyalar ta’siri....................................................93
6.6.Muhofazalanish choralari................................................93
7-Bob. Simli liniya inshootlarining texnik eksðluatatsiyasi.......95
7.1.Magistral va mintaqaviy tarmoqlarning simli liniya
qurilmalari...................................................................................95
7.2.Simli-liniya kabel qurilmalarining texnik eksðluatatsiyasini
tashkil etishning asosiy ðrinsiðlari.................................................97
7.3.Simli-liniya kabel inshootlarida texnik xizmat ko‘rsatish.....99
7.4.Shahar telefon tarmoqlarida qo‘llanuvchi oxirlash
uskunalari..................................................................................101
Foydalanilgan adabiyotlar ..................................................109
MUNDARIJA
Kirish.....................................................................................3
1-Bob. Hozirgi zamon elektr aloqasi..................................6
1.1.Aloqa liniyalarining rivojlanishi..........................................6
1.2.O‘zbekiston aloqa sohasining rivojlanish tarixi.......................8
2-Bob. Axborot-kommunikatsiyasi bo‘yicha
me’yoriy hujjatlar...........................................................10
2.1.Milliy dastur....................................................................10
2.2.Òelekommunikatsiya.........................................................11
2.3.Komðyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va
axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish..................13
2.4.Axborot kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish......13
3-Bob. Aloqa liniyalarining uzatish tizimlari......................15
3.1.Yo‘naltiruvchi uzatish tizimlari...........................................20
4-Bob. Aloqa tarmoqlarning tuzilishi.................................26
4.1.Aloqa tarmoqlari..............................................................26
4.2.Global, magistral va mintaqaviy tarmoqlar........................28
4.3.Shahar telefon tarmoqlari...............................................32
4.4.Abonent liniyasining tuzilish sistemasi............................33
4.5.Qishloq telefon tarmoqlari va simli o‘tkazgich
bo‘yicha tovush eshittirish......................................................38
5-Bob. Aloqa kabellarining tuzilishi..................................40
5.1.Kabellarning turlari va belgilanishi...................................40
5.2.O‘tkazgichlar...................................................................44

Ramziddin Zuhriddinovich Kamolidinov
SIMLI ALOQA QURILMALARIGA TEXNIK
XIZMAT KO‘RSATISH
Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma
Muharrir Ilhom Zoyir
Musavvir Anatoliy Bobrov
Badiiy muharrir Rustam Zufarov
Texnik muharrir Tatyana Smirnova
Musahhih Fotima Ortiqova
Komðyuterda sahifalovchi Zilola Mannoðova
IB ¹ 4473
Bosishga 22.12.06 y.da ruxsat etildi. Bichimi 84x1081/32. Tayms
garniturasi. Ofset bosma. 7,0 shartli bosma toboq. 7,5 nashr tobog‘i.
Jami ... nusxa. ...raqamli buyurtma. 9–2007 raqamli shartnoma.
Bahosi shartnoma asosida.
O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining
G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi.
100129, Toshkent, Navoiy ko‘chasi, 30.
100128, Toshkent, Usmon Yusuðov ko‘chasi, 86.